Еліміз тәуелсіздік алған 1991 жылдан бастап қазақ әдебиеті мен мәдениетінің дамуына ықпал еткен бір құнарлы, мол арнаның қосылғанын атап өткеніміз орынды.
Көрнекті ғалым филология ғылымдарының докторы, профессор У.Қалижановтың сөзімен айтқанда: «Алыс-жақын шетелдерден бір миллондай қандастарымыз байырғы Отанына біржола қоныс аударды. Бұл егемен елімізге қосылған адам ресурстары ғана емес, сонымен бірге мемлекетімізге құйылып жатқан әдеби, мәдени және ғылыми күш болды.
Алыстан келген ағайындармен бірге елге жетіп жатқан мәдени бұлақтар отандық ұлы мәдениет айдынын толықтырып, деңгейін өсіре түсуде. Бұл ретте қазақтың қаймағы бұзылмаған шұрайлы тілі мен баға жетпес фольклорлық мұрасы, құнды көркем шығармалары, дәстүрлі діні мен тұрмыс-салты, ұлттық рух пен мінез-құлқы, халқымыздың ұмыт болып бара жатқан ән-күйлері мен билері шетелдік қандастарымыздың атажұртқа оралуы арқылы соңғы жиырма жылда отандық мәдениет игілігіне айналды. Ұлттың рухани қазына қорына қосылды. Бұл құндылықтардың барлығы шөліркеген шөліне сусын болғандай ыстық ықыласпен қабылданды».
Осы әдеби, мәдени күштің басында көрнекті жазушы, шежіреші, әдебиет пен мәдениетті, тарихты зерттеген кең құлашты қаламгер, этнограф Зейнолла Сәнік ағамыздың тұрғандығын мақтанышпен айта аламыз.
Қаламгердің 1955 жылдан басталған шығармашылық жолында «Басбай», «Сергелдең», «Тау жұлдызы», «Мұралар нені айтады», «Атаның алтын іздері», «Қазақ этнографиясы», «Хан батыр – Қабанбай» т.б кітаптары жарық көрді. «Зейнолла Сәнік атындағы мәдениет қоры» 2017 жылы «Ан Арыс» баспасынан жазушының 15 томдық шығармалар жинағын шығарды.
Біз бұл шағын мақаламызда жазушының қазақ мифологиясына қатысты кейбір ғылыми көзқарасын білдірген «Алтай мифтері туралы аз аял» атты мақаласына тоқталмақпыз.
Ұлттың ұлылығын танытатын құнды мұралардың бірі халық ауыз әдебиеті. Бұған ғасырлар бойы жиналып, зерттеліп, жарияланып келген жәдігерлеріміз дәлел. Фольклорлық мұралардың ішіндегі қара сөзбен айтылып келген жанрлық түрлер туралы жазылған жекелей де ұжымдық та зерттеулер бар. Фольклорлық проза – бұл қазіргі кездегі халық психологиясын зерттеу үшін де өте маңызды және қажет болған халық шығармашылығы болып табылады. Содан да болар фольклорлық прозаға деген қызығушылық соңғы кезде артып келе жатыр.
Академик С.Қасқабасов фольклорлық проза шығармаларын айтылу мақсатына қарай танымдық (познавательный), мағлұматтық (информативный) және көркемдік-тәрбиелік (эстетический-воспитательный) деп үш топқа бөліп, алдыңғы топқа мифтің барлық түрі, кейбір аңыздар, екінші топқа хикая, меморат-әңгіме жататынын, ал, үшінші топқа классикалық ертегілердің барлық түрі кіретінін атап өткені белгілі. Әрине, осы сараланған проза жанрларының арасында қатып қалған шекара жоқ. Олар бір-бірімен тығыз байланысты және бір-біріне кірігіп жатады. Сонымен қатар, сюжеттік желінің дамуына байланысты прозалық жанрлар бір түрден екінші түрге ауыса береді. Мысалы, өмірде жиі кездесетін оқиғалардың бірі жайлы айтылып жүрген әңгіме келе-келе тұтастанып, көркемделіп, сюжеттік дамуға ие болған кезде ол аңызға немесе ертегіге айналып кетуі мүмкін.
Қазақ фольклористикасында өткен ғасырдың 60-70 жылдарына дейін халық прозасының түрлері, соның ішінде біз қарастырғалы отырған мифтер жанрлық тұрғыдан арнайы зерттеле қойған жоқ. Оның да толып жатқан өзіндік себептері бар. Енді солардың бірнешеуіне тоқтала кетейік. Мәселен, академик С.Қасқабасов мифтердің арнайы зерттелмеу себептерінің бірі ретінде – оның жанрын анықтаудың қиындығын алға тартады. Яғни, мифтердің тек таза түсінік күйінде, не болмаса тек таза әңгіме түрінде кездесе бермейтіндігі. Өйткені кейбір мифологиялық түсініктер әңгімеде емес, ырымда ғана бой көрсетеді. «Тіпті көп жерлерде миф пен басқа да фольклорлық прозаны ашып айырмайды, себебі, миф тарихи негізі бар аңыз, хикаят, тіпті ертегі сипатта да баяндалады екен».
Ал, қазақ мифологиясын арнайы зерттеген ғалым С.Қондыбай «миф» деген сөздің өзін біз бір-біріне қарама-қарсы екі түрлі мағынада түсінетіндігімізбен байланыстырады. Бірінші, мифті ертегі сияқты өтірік, жалған, ойдан шығарылған, қияли дүние ретінде қабылдаймыз. Екінші жағынан «миф – нақты бір тарихи уақытта, нақты бір географиялық кеңістікте (жертарапта), нақты бір саяси, әлеуметтік, мәдени, шаруашылық, жағдайында тірлік етіп жатқан адамзат қоғамының (социумның) өзі өмір сүріп отырған орта (уақыт пен кеңістік) туралы, оның қалай пайда болғандығы, адамға ықпал ететін ішкі-сыртқы күштер туралы, өз қоғамының ғаламдағы орны, дәрежесі туралы түсініктерінің жиынтығы, дәлірек айтқанда, «түсіндім» деген стереотипі. Яғни, бұл жағдайдағы миф ойдан шығарылған өтірік, жасанды дүние емес. Нақты халықтың дүние мен өзі туралы Шындығы, басқаша айтқанда «шын» деп есептелінген тарихи, рухани тәжірибесіне сүйенген стереотиптік деңгейдегі Ақиқаты».
Ғалым назар аударған тағы бір мәселе, мифтерді қалай танып, қалай түсіндіретінімізге байланысты. Жалпы, ғалым мифтердің жалғандықты, ойдан шығарылғанды білдірмейтінін, бірақ «жалған миф» деген де, «ақиқат миф» деген де болатынын айта келіп, дұрыс түсінілсе мифтік мұраның нақты қоғамға берері мол екендігін, ал, шалағай түсініліп оны тар мүдделі ортада, әсіресе саяси мақсаттарда пайдаланар болса мифтің қоғамға, нақты халыққа тигізер зияны шаш етектен болатынын айтады.
«Міне, сондықтан да, XX ғасырдың 1-ші жартысындағы «арийшылдық» мифологияның тарихынан сабақ алған, сөз жүзінде коммунистік-интернационалдық болмысты, іс жүзінде ұлы орыстық шовинизимнің астыртын бағытын ұстанған Кеңес билігі, өз билігіне, мақсатына кедергі келтіріп, қарсы тұра алатын «түрк факторының» фотенциалын жан-тәнімен, тұла-бойымен сезіне алатындай деңгейде еді. ...Сондықтан орыс тарихындағы «түрк ықпалының рөлін» төмендетіп көрсету, елемеу, айтпау кеңестік дәуір ғылымының басты міндеті болды. Оның үстіне Кеңес Одағындағы түрк тілдес халықтардың сандық үлесі, демографиялық потенциалы, діни, мәдени тұрғыдан алғанда бөгделігі де қауіп туғызатын.
Міне, осындай тарихи өткен және реалды баршылық жағдайында түрк халықтарының тарихындағы «орыстың өзін уысында ұстаған сәттердің болғаны», «түрк тілді көшпелілердің бір кездері орыстарға жоғары мәдениетке ие болғандығы, т.б. осы сияқты жартылай аңыз бен жартылай тарихи шындыққа негізделген тарихи жад, егерде фольклорлық, тілдік материалдармен ұштастырыла отырып, ең бастысы – зерттелуіне шығармашылық еркіндік пен мүмкіндік берілген жағдайда, жаңа ақиқат мифті туғыза алуға қабілетті еді. Ал мұндай миф Кеңес мемлекетінің тұтастығына, орыс ұлтының тарихи «евразиялық» миссиясына (миссионерлігіне) қауіп төндіретін. Сондықтан, осындай ықтималдықты жөргегінде, тумай жатып тұншықтырмақ болған кеңестік саяси идеологиялық билік 1940-шы жылдардың аяғынан бастап-ақ түрк халықтарының фольклорлық мұрасына, ең алдымен батырлық, тарихи жырларына шүйліккен еді (оны татарлардағы «Едіге», «Шора батыр» жырларына тиым салынуынан, осындай науқанның қазақ, басқа да түрк халықтарының жырларына қарсы жүргізілгендігінен көруге болады) [Қондыбай С.Миф. Кітапта: Әлемдік мәдениеттану ой-санасы. 2-том].
Бұл жерде тек батырлар жыры ғана емес, сонымен қатар мұндай соққыны ең алдымен «зар заман» әдебиетінің өкілдері алғандығын да айта кеткен орынды.
Жоғарыда аталған және аталмаған басқа да себептердің әсерінен миф жанрын зерттеудің кенжелеп дамығаны шындық. Содан да болар мифтердің классификациясын жасағанда біз көбіне шет елдің, әсіресе орыс ғалымдары мен батыс ғұламаларының еңбектеріне сүйенетініміз шындық. Ал фольклоршы ғалым З.Сәніктің мифология жайлы ой-толғамдары шынында біраз қызықты мәліметтерді алға тартады. Алдымен миф дегеніміз грек тілінен аударғанда, аңыз, нақыл деген мағына береді. Ал түркі халықтарының көпшілігінде аталатын афсана сөзі парсы тілінен аударғанда аңыз деген мағынаны береді екен. Сонда біздің афсана-хикаят деп жүргеніміз – аңыздық хикая болып шығады.
Ғалым алдымен мифтердің даму сатысына назар аударады:«Бірінші сатысы – адам мен хайуанды және басқа заттарды ұқсас деп санайтын сәбилік саты; екінші сатысы – адам мен хайуанды парықтайтын және адамды басқа жақтан парықтайтын саналы саты; үшінші сатысы – әртүрлі затқа өзіндік түсінік беретін түсініктеме мифтер сатысы»(Сәнік З. Алтай мифтері жайлы аз аял. Мақалалар, рефераттар. Көп томдық шығармалар жинағы, 12 том).
Сондай-ақ, ғалым қазіргі мифологияда қалыптасқан жай мифтер мен әдеби мифтердің де ара-жігін ажыратады. Атап айтқанда, австриялық, африкалық, америкалық мифтерді жәй мифтер, ал ежелгі Рим, Вавилон, Үнді мифтерін шоғырланып, циклденіп, көркемдік жүйеге түскен әдеби мифтер. Жалпы мифтердің пайда болуы, түрлері мен таралу аймағы деген мәселеде ғылымда әртүрлі пікірлердің бар екендігі белгілі.
Сонымен, арғы-бергі мифтердің дамуын қарастырған ғалым қазақ, соның ішінде алтай мифтерінің тууын бес түрлі діни наным-сенімге байланысты бөліп қарастырады. Бірінші, Ислам дініне кіргенге дейін қазақ тайпалары әр түрлі діндердің ықпалында болғандығы белгілі. Соның негізінде гректердің көп құдайлы дініне ұқсас бізде де әр түрлі мифологиялық түсініктер қалыптасты.
«Мысалы, мүшірік діні – айға, күнге, көкке, отқа табынады. Әлемдегі әрбір құбылыстың өз иесі бар деп есептейді. Сондықтан, сол кездегі қазақ тайпалары Тәңірге, Жасағанға табынған. «Көк тәңір жарылқасын, Аспан ата, Жер ана, Су ана» деген сияқты сөздер, жаңбыр жаумай қалғанда тасаттық беріп, көк Тәңірінен жауын тілеу біздегі сол дәуірден қалған ырымдар екендігі хақ. Қазақтың жаңа айдың туғанын көргенде:
Ай көрдік, аман көрдік,
Жаңа ай жарылқасын,
Ескі ай есіркесін, –
деп бата беруі де өте ертедегі ұғымның сарынын білдіреді. Күнді құрмет тұту, күнге тіл тигізбеу, жауынды Тәңірдің нұры деп түсіну сол бір ұғымның сарқыны болса керек. Міне, осындай наным ықпалынан қазақтың аспан әлемі, дүниенің жаратылуы жөніндегі ең алғашқы мифтері туындаған», – дейді ғалым.
Екінші, төтемдік діннің ықпалынан туындаған мифтік ұғымдар. «Табиғаттың алып тұлғасына, тарпаң күшіне, әртүрлі хайуанаттарға табыну төтемдік дінге жатады. Ертедегі түркі халықтары, соның ішінде қазақтар да биік тауға, асау дарияға, тағы жануарларға табынған. Ертедегі грек құдайларының Олимпияда тұрғаны сияқты түркі халықтарының Тәңірлері Отыген тауында (Монғолия), Алтайдың асқарында, Тәңір тауында, Хантәңірде (Жетісудағы Ортау – Кертауда) тұрған.
...Бұдан сырт түркі халықтарының бірқыдыруы бөріге табынған. «Оғыз батырды Бөрі жеңіске бастаған». «Үйсін патшасы Күнбейді Бөрі емізіп баққан. «Хұн патшасы Бөрімен үйленген». Найманның бір жарлы батыры Алтайдың Еркене Көкшоқысында Бөрімен үйленіп, сонан Еркөнекті Найман таралған.
...Адамның Алып атасы болуымен қатар қойдың Шопан атасы, жылқының Қамбар атасы, сиырдың Зеңгі атасы, түйенің Ойсылқарасы, т.б әр хайуанның өз иесі, атасы болған», – деп дәлелдейді.
Сондай-ақ, ғалым қазақтың жыл қайыруына кіретін он екі хайуан туралы айтылатын мифтік аңыз, міне осыны әйгілейді. Сонымен бірге қарақұм, айдаһар, балық т.б хайуандар айтылатын мифтер де қазақта аз емес екендігіне тоқталады.
Ғалым Мажус дінінің ықпалынан туған негізінен әруаққа, өзінің ата-бабаларына, әуелі Тәңір атаға, онан соң Жер анаға, онан кейін Ұмай анаға табынатынын М.Қашқаридың «Ұмайға табынған ұғыл болар» дегені сол аруаққа табынудың сарыны екенін, Қазақтың Алладан бұрын әруақты ауызға алуы, бәлкім осының сарқыншағы болуы мүмкін деген қорытынды шығарады.
Ал «Несториан, будда, шаман діндеріне қатысты мифтердің қазақта араласып кеткендігін, өлген батырды сауыт-сайманымен жерлеу, бал аштыру, бақсы-балгер жорамалына сену, арбау, шарғу т.б. нанымнан туған ұлттық ұғымдар осыған жатады. Бұдан сырт басқа халықтардың мифтік ұғымдары әртүрлі жолмен түркі халықтарына, қазақтарға сіңіп, сол ұлттың өз мифтеріне айналып кеткен. Адамның хайуанға, хайуанның адамға айналуы тәріздес мифтер бізге Үнді, еуропа мифтерінен келіп сіңген. Дию, Қызыр перілері жөніндегі мифтер ежелгі Иран мифтерінен келіп сіңген. Бірақ, бұлар өз қанымызға сіңіп, өзімізге тән ұлттық сипатта қазақ мифтеріне айналып кеткен», – деген қызықты мәлімет ұсынады.
Сонымен қатар, ғалым «ислам дінінің келуі бұрынғы діни ұғымдарды ығыстырып, оның кейінгі ұрпаққа жалғасуына кедергі жасағандығын да атап өтеді. Дегенмен, Ислам діні өзіндік мифтік сарынымен бірге араб-парсы елдерінің мифтік ұғымдарын ала келіп, қазақ мифологисының дамуына белгілі бір дәрежеде ықпал көрсеткен. Қазақ мифтерін толықтырып, кемелдендірген жағы да бар» деп атап өтеді.
Қорыта келгенде, З.Сәніктің мифке қатысты кейбір ой-толғамдары осындай. Оның кейбір ғылыми пайымдарымен толық келісуге болатынын айта кеткен орынды. Сондай-ақ, соңғы кездері қарқынды түрде зерттеле бастаған қазақ мифологиясына қатысты тұжырымдарды анықтауда көп көмегі тиетіндігін баса айтқымыз келеді.
Омаров Тоғатай, Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педегогикалық университеті Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының аға оқытушысы, филология ғылымдарының кандидаты
