Tatýlasý rásimderi qoǵamdy birlikke shaqyrady – zańger

15.03.2021

2688

«Adyrna» ulttyq portalynyń kezekti suhbaty Aqtóbe oblysynyń otstavkadaǵy sýdıasy Esdáýir Muratqanmen boldy. Keıipkerimizben Qazaqstandaǵy sot jumysy, sottan tys tatýlasý rásimderi men sońǵy oqıǵalarǵa sáıkes Zańnamalarǵa engizilgen ózgerister týraly áńgimelestik.

- Esdáýir myrza, elimizdiń sottarynda qandaı másele jıi beleń alady?

-Qaıyrly kún, Dıana! Qazaqstanda 1996 jyldan bastap Sot júıesiniń jańadan qalyptasýyna kóńil bólinip, sot júıesi únemi reformalanyp keledi. Osydan 12 jyl buryn Elbasymyz Nursultan Ábishuly sýdıalardyń V sezin uıymdastaryp,sottardyń máselelerin atap ótken bolatyn. Jalpy Qazaqstan zańynda beleń alǵan máseleler óte kóp. Solardyń biri - sot júıesine túsetin júktemeniń kóp bolýy, sondaı-aq jańadan reformalanǵan ekonomıka salasynan zań júıesiniń qalyp qoıýy. Álem standarttaryna sáıkes, daý-damaıdy sheshýde sottan tys balama tártiptegi tatýlasý rásimderin keńinen paıdalaný kerek.

- Bizdiń qoǵamda sottan tys balama tártiptegi tatýlasý rásimderi qalaı júzege asady? Ony sheshý úshin qandaı zańdarǵa súıenemiz qajet?

- Sońǵy onjyldyqta sot júıesinde tatýlasý rásimderi, onyń ishinde medıaııa tártibimen daýlardy sheshý joldary keńinen paıdalanyp keledi. 28 qańtar 2011 jyly «Medıaııa týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy jaryq kórip, ol zańda kásibı jáne kásibı emes medıatorlar jónindegi uǵymdar, olardyń negizderi men tatýlasý sharalaryaıtylyp ótken. Soǵan baılanysty memlekettik organdar men qoǵamdyq birlestikter medıaıa ortalyqtaryn ashty. Kásibı medıatorlardy daıarlaý ortalyqtary, kásibı jáne kásibı emes medıatorlarǵa memleket tarapynan qyzmet etýge ruqsat berý tártipteri, materıaldyq qamtamasyz etý bazalaryn salý máseleleri kóterile bastaldy.

2015 jyly Elbasymyzdyń bastamasymen zamanaýı «Ult jospary - 100 Naqty qadam» baǵdarlamasy» qabyldanyp, onyń 11 qadamy sot reformasyna negizdeldi. Qoǵamdy birlikke shaqyrý úshin tatýlasý rásimderin keńinen paıdalaný baǵdarlamalary úılestirildi.

2014 jyly jańadan Azamattyq proessýaldyq kodeksi qabyldanyp, ol kodekste 17 taraý tatýlasý rásimderi boıynsha keńinen jańa uǵymdar paıda boldy. Buryn 1999 jylǵy Azamattyq ister júrgizý kodeksinde tek «bitimgershilik», ıaǵnı «mırovoe soglashenıe»degen uǵymdy biletin edik. Endi medıaıalyq kelisim, partısıpatıvtik kelisimder jónindegi tatýlasý rásimderinde jańa uǵymdar paıda boldy.

Sottar jumysynyń zamanaýı formattaryn endirý, artyq sot rásimderi men shyǵyndaryn qysqartý máseleleri boıynsha 2020 jyldyń 10 maýsymyndaǵy № 342 QRZ-na 16 bappen tolyqtyryldy.

Tatýlastyrý rásimderi júrgizilgen jaǵdaıda talap qoıý aryzyn qabyldaý úshin 10 kúndik merzim belgilenedi. Daý rettelgen jaǵdaıda sýdıa talap qoıý aryzyn ózi is júrgizýine qabyldaıdy jáne tıisti kelisimdi bekitedi. Eger kelisimge kelmese, sot taraptardyń isti sol sýdıanyń qaraýyna kelisimin anyqtaýǵa, al ol bolmaǵan jaǵdaıda – talapty basqa sýdıaǵa qaıta bólý úshin berýge mindetti.

Sotta medıaııa rásimi barysynda alynǵan dáleldemeler taraptardyń qarsylyqtary bolmaǵan jaǵdaıda ǵana sýdıaǵa usynylýy múmkin.

Partısıpatıvtik rásimdi ótkizýge eki taraptyń da advokattarynyń, sondaı-aq «Advokattyq qyzmet jáne zań kómegi týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańyna sáıkes zań konsýltanttary palatasynyń músheleri bolyp tabylatyn adamdardyń da qatynasýymen jol beriledi.

Tatýlasý rásimi sheńberinde jasalǵan daýdy retteý týraly kelisimder jaǵdaıynda talaptarynyń mólsheri nemese daýdyń máni artqan jaǵdaılarda memlekettik bajdy qosymsha tóleýden bas tartý kózdeldi.

- Sot salasynda júrgenińizge 19 jyldan astam ýaqyt ótti. Osy aralyqta sottarǵa qoıylatyn talaptar qanshalyqty qıyndatyldy ıakı ózgerdi?

- Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Sotynyń tóraǵasy J.Q.Asanovtyń bastamasymen Qazaqstan Respýblıkasynyń sot júıesin ári qaraı damytý maqsatynda «Sot tóreliginiń 7 túıini» baǵdarlamasy iske qosyldy. Ol:

1) Minsiz sýdıa;

2) Úlgili sot;

3) Ádil proess;

4) Sapaly nátıje;

5) Smart sot;

6) Kommýnıkaııalyq strategııa;

7) Tatýlasý:sotqa deıin jáne sotta.

Joǵaryda atalyp ótken ózgeristerge sáıkes,sýdıalarǵa qosymsha ókilettilikter berildi, qosymsha mindetter júkteldi. Onyń bárine toqtalyp otyrý uzaq ýaqytty qajet etedi. Biraq negizgi talaptar ózgergen joq, ózgermeıdi de. Tek osyndaı tolyqtyrýlar qoǵamǵa saı qosylyp turady. Soǵan beıimdele alý kerek.

- Halqymyzdyń quqyqtyq saýattylyq deńgeıine toqtalyp ótsek. Sottan tys tatýlasý mámileleri jáne Zańnamalyq ózgerister jaıynda halyq qanshalyqty habardar? Azamattarymyzdy aqparattandyrý úshin qandaı sharalar ótti, medıa arqyly nasıhat júrgizý deńgeıi qalaı?

- Baǵdarlamanyń «tatýlasý sotqa deıin» - jetinshi túıinin iske asyrý maqsatynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵarǵy sotynyń bastamasymen aqsaqaldar alqasynan salıqalyq aqsaqaldardy jınap, «Syrtty jaýdan, Eldiń ishin daýdan qorǵaý»atty akııalyq jıyndar ótkizildi. Qazaqstan Respýblıkasynyń terrıtorıaldyq aımaqtarynda aýyl aqsaqaldaryna sottan tys tatýlasý tıimdiligin nyǵaıtý jóninde metodıkalyq nusqaýlyqtar taratyldy. Buqaralyq aqparattyq quraldar - teledıdar, ınternet júıelerindegi ınstagram paraqshalaryna azamattar aryzdaryn tikeleı medıatorlarǵa, advokattarmen notarıýs arqyly sheshý joldaryn qarastyryp solarǵa júginý múmkindigi túsindirildi. Mektep qabyrǵalarynda «shkolnaıa medıaıa» bólmeleri ashyldy. Sottan tys tatýlasý rásimderi ár salada keńinen paıdalanylýǵa Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵarǵy Soty men jergilikti sottar bastama kórsetti.

- Sottan tys mámileler men medıaııa ortalyqtarynyń damýy keıin Sot bıliginiń bedeli men mańyzdylyǵynyń tómendeýine ákeledi dep oılamaısyz ba? Sot bıligi óz kúshin ári qaraı saqtap qalý úshin ne isteý kerek?

- Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýııasynyń 75 babynyń talaptaryna sáıkes, Qazaqstan Respýblıkasynda sot tóreligin tek sot qana júzege asyrady. Zańmen qurylǵan Respýblıkanyń Joǵarǵy Soty, Respýblıkanyń jergilikti jáne basqa da sottary Respýblıkanyń sottary bolyp tabylady. Respýblıkanyń sot júıesi Respýblıka Konstıtýııasy jáne konstıtýııalyq zańmen belgilenedi. Qandaı da bir ataýmen arnaýly jáne tótenshe sottardy qurýǵa jol berilmeıdi.

Qandaı da bir sottan tys tatýlasý ortalyǵy qurylǵanymen, azamattar ózderiniń quqyqtaryn júzege asyrý úshin talaptaryn birinshi tatýlasý ortalyqtaryna emes, sotqa qoıady.

2015 jyly qańtar aıynan bastap qoldanysqa engizilgen. Azamattyq proestik kodeks boıynsha «tatýlastyrýshy sýdıa» – «sýdıa prımırıtel»degen jańa uǵym paıda boldy. Joǵarydy atap ótken zań talaptaryna sáıkes, istiń daıarlyq satysynda sýdıa tatýlasýǵa jatatyn azamattyq, otbasylyq, eńbek daýlary boıynsha isterge, taraptarǵa tatýlastyrý júrgizedi. Iaǵnı buryn medıaıa júrgizgen sýdıaǵa isti negizinen qaraýǵa boldyrmaıtyn mán-jaı bolatyn edi. Qazirgi tańda taraptar kelisse, medıaıa júrgizgen sýdıa isti óz óndirisine qabyldap qaraý múmkindigi bar. Soǵan baılanysty tatýlasý rásimderin sotta keńinen qoldanýǵa bizder, sýdıalar, bir adamdaı atsalysýymyz qajet.

Aıtyp ótetin jaǵdaı - ol ózim qyzmet etip jatqan mamandandyrylǵan jergilikti sottardyń birinshi satysy Aqtóbe garnızonynyń áskerı sotynda byltyr 2019 jyly 131 azamattyq isterden 2 zııandy óteý jónindegi is boıynsha bitimkershilik rásimimen toqtatylyp daý aıaqtalǵan bolsa, bıyl tatýlasý isteri bolmaǵan. Sebebi áskerı bólimderdiń barlyǵy memlekettik mekeme bolǵandyqtan, azamattyq isterdiń kóbi memleket uıymdarǵa daý aıtý boıynsha tatýlasy rásimderin qoldanýǵa tıym salyndy. Degenmen Aqtóbe garnızonynyń áskerı sotynyń sottylyǵyna jatatyn aımaqtar, ıaǵnı Qazaqstan Respýblıkasynyń Batys aımaqtarynda ornalasqan áskerı garnızondarynyń basshylyǵymen sot tóraǵasy kelisim júrgizip,olardan sotqa qatynasatyn ókilderge APK – niń 48 babynyń talaptaryna sáıkes bitimgershilik tatýlasýǵa ókildik aldyryp, Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Sotymen qoıylyp jatqan tatýlasý rásimderin qoldanýymyz kerek dep sanaımyn.