Qazaqstanda toqal-tuystaryna biznes aşyp bergen şeneunıkter äşkerelenedı. Qazaqstanda jemqorlardyŋ «ainalmaly esıkterın» jabu közdelude. Qūqyqtanuşy Aleksandr Belousovtyŋ tüsındıruınşe, barlyq elde, sonyŋ ışınde Qazaqstanda da «ainalmaly esıkter effektısı» problemasy uşyǧyp keledı, – dep jazady «Adyrna» ūlttyq portaly inbusiness.kz. saityna sılteme jasap.
Qarapaiym tılmen tüsındırsek, äldebır biık lauazymdy tūlǧa qandai da bır käsıporynǧa qamqorlyq jasaidy, tıptı onyŋ beiresmi basşysy boluy da mümkın. Memlekettık qyzmetten ketkennen keiın, sonda jūmysqa tūra qoiady. Mūnyŋ basqa da türlerı bar. Mysalǧa, şeneunık ırı käsıporyndy ülken aiyppūl salynuynan qorǧap qalady, qomaqty tenderde jeŋıske jetuıne järdemdesedı, nemese onyŋ biudjet qarjysyn tiımsız jūmsaǧanyn jasyrady.
Sol qyzmetı üşın syi retınde älgı kompaniiadan özıne ırı lauazym alady. Özı barǧanşa, ol orynda formaldy türde ne zaiyby, ne balasy esepte tūryp, jalaqy alady. Taǧy bır türıne säikes, kompaniiany şeneunıktıŋ, äkımnıŋ özı qūrady, bıraq memqyzmetşıge biznespen ainalysuǧa tyiym salynǧandyqtan, onyŋ basşysy qyzmetın jūbaiy atqarady. Bilıktegılerdıŋ bai äielderı men erlerı köbıne osylai paida bolady, – deidı sarapşy.
Mäjılıs deputaty B.Smaǧūldyŋ tüsındıruınşe, būl lobbizmge jatady. Mysaly, AQŞ-ta barlyq lobbisterdıŋ 41%-y būryn memlekettık qūrylymdarda ıstegen tūlǧalar eken.
Bızde de bilıkten kete sala, ırı kompaniialarda myqty oryn alǧan şeneunıkter jetedı. Ärine, olardyŋ bärın aiyptauǧa bolmas, käsıbi maman qai jerde de sūranysqa ie. Bıraq müdde qaqtyǧysyn tiiatyn kez jettı. Bız AQŞ zaŋnamasyn ülgı ete alamyz. «Ainalmaly esıkter» mäselesıne alaŋdaǧan Amerika Prezidentı Djordj Buş 2007 jyly «Adal köşbasşylyq jäne aşyq ükımet turaly zaŋǧa» qol qoidy. Oǧan säikes, Kongress pen Senat ökılderıne qyzmetınen ketken soŋ 2 jylǧa deiın qandai da bır kompaniianyŋ müddesın Parlamentte qorǧauyna jäne lobbizmmen ainalysuyna tyiym salyndy. Barak Obama būl erejenı odan ärı qataitty jäne öz äkımşılıgınıŋ barlyq qyzmetkerıne osyndai şekteu engızdı. Iаǧni, Qazaqstanda da lobbistık qyzmet üşın jauapkerşılıktı küşeitetın zaŋ kerek, – dedı Baqytbek Smaǧūl.
Būl şeneunıkterdıŋ zaŋsyz biznesıne, äldebır kompaniialar müddesın jasyryn ılgerıletuıne qosymşa tospa qūrady. Adal bäsekelestıktı arttyryp, biznestıŋ örkendeuıne jol aşady.
Şyǧysy tabysynan assa, şeneunık qudalanady
Öz kezegınde Sybailas jemqorlyqqa qarsy qyzmet osyny qarastyratyn zaŋ jobasyn äzırlep qoiypty. Vedomstvo qoldanystaǧy zaŋnamaǧa säikes, memlekettık qyzmetşılerge jäne olarǧa teŋestırılgen adamdarǧa käsıpkerlık qyzmetpen ainalysuǧa tıkelei tyiym salynǧanyn eskerttı.
Būl rette Qylmystyq kodekstıŋ 364-babynda şendılerge jäne solarǧa teŋestırılgenderge «käsıpkerlık qyzmettı jüzege asyratyn ūiym qūrǧany üşın, sondai-aq osyndai ūiymǧa jeŋıldıkter men artyqşylyqtar ūsyna otyryp, ony basqaruǧa özı nemese uäkılettı tūlǧa arqyly qatysqany üşın» qylmystyq jaza belgılengen.
Alaida antikorrupsiialyq qyzmettıŋ jedel-tergeu täjıribesı körsetkendei, elımızde memqyzmetşıler, äsırese, ortalyq memorgandar men jergılıktı atqaruşy organdarda joǧary lauazymdardy atqaratyndar arasynda käsıpkerlık qyzmettı ūiymdastyru täjıribesı keŋ taralǧan. Ädette, osy maqsatta olar senım bıldırgen adamyna, köbınese jaqyn tuystary atyna özı basşylyq etetın salada jeke kompaniia qūrady. Sodan keiın memorgan men baǧynysty ūiymdarynda, sondai-aq yqpaly bar özge de qūrylymdarda osy kompaniianyŋ müddelerın belsendı türde qoldauǧa, lobbi jasauǧa kırısedı, – dep shemasyn aitty Sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl agenttıgı.
Vedomstvonyŋ deregınşe, lobbist şeneunık «baǧynyşty ūiymdardyŋ basşylyǧyna älgı sybailas kompaniiaǧa kömek körsetu qajettıgı turaly būiryq beretın ne ötınışpen jügınetın faktıler kezdesude».
Al baqylau jäne qadaǧalau qūzyry bar organdar basşylarynyŋ tek özıne baǧynysty ūiymdarǧa ǧana emes, basqa memlekettık organdar men ūiymdarǧa da yqpaly jüredı. Lauazymdy tūlǧalardyŋ, bırınşı kezekte basşylar buynynyŋ osyndai äreketterı memleketke jäne käsıpkerlık nysandaryna zor şyǧyn keltıretının eskere otyryp, zaŋ jobasynda Qylmystyq kodekstıŋ 364-babynda közdelgen qylmysty jasauǧa küdıktı dep tanylǧan adamdarǧa qatysty arnaiy jedel-ızdestıru şaralaryn ötkızu mümkındıgın qarastyru ūsynylyp otyr, – dedı agenttık.
Būǧan qosa, jaza da küşeitıledı dep josparlanuda
Agenttık Qylmystyq kodekste osy qylmystar üşın qarastyrylǧan jazanyŋ eŋ joǧarǧy türı 1 jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru bolyp tabylatynyna nazar audartty.
Osylaişa, memlekettık qyzmetşılerdıŋ käsıpkerlık qyzmetke zaŋsyz aralasuy «onşa auyr emes qylmystar» sanatyna jatqyzylǧan. Bızdıŋ oiymyzşa, būl jauapkerşılık – lauazymdy tūlǧalardyŋ, eŋ aldymen, basşy toptyŋ äreketterıne jäne keltıretın zalalyna müldem saima-sai emes. Osyǧan bailanysty jaŋa zaŋ jobasynda osy qylmysty «auyrlyǧy ortaşa qylmystarǧa» jatqyzu ūsynylady. 2020 jylǧy 4 tamyzda ötken Bas prokuratura janyndaǧy Vedomstvoaralyq jūmys toby otyrysynyŋ hattamasyna säikes, käsıpkerlık qyzmetke zaŋsyz qatysqany üşın jauapkerşılıktı küşeitu turaly ūsynys qoldau tapty, – dedı Sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl agenttıgı.
Eger zaŋ jobasy qabyldansa, tuystary, jora-joldasy ne basqa adam atyna kompaniia qūryp, zaŋsyz biznespen ainalysqan şeneunıkterge qatysty ızdestıru jūmystary bastalady. Qolǧa tüskenderınıŋ dünie-mülkı tärkılenıp, qazırgıdei 1 emes, 3 jylǧa türmege otyrǧyzyluy mümkın.
Zaŋ jobasynyŋ taǧy bır qyzyqty jaŋalyǧy bar: eger şeneunıktıŋ şyǧysy resmi tabysyna säikes kelmese, iaǧni asyp tüsse, qyzmetınen quylady jäne kvazimemlekettık sektorda 3 jylǧa deiın jūmysqa ornalasa almaidy. Iаǧni, ūlttyq kompaniialardaǧy «ainalmaly esıkter» uaqytşa bolsa da, jabylady.
Foto aşyq derekközden alyndy.
Ūqsas jaŋalyqtar
