Qazaqııanyń ejelgi qalyptasqan turmystyq júıeli ómirin Reseıdiń kapıtalıstik qoǵamy tas-talqan etti. Kóshpendi ómirdi bastan keshirip, beıbit ómir súrip jatqan qazaqtarǵa salyq salý bastaldy
Qazaq dalasyn otarlaý saıasatynyń bir tarmaǵy saýda-sattyqta jatty. Reseıdiń arzanqol buıymdaryn qazaqtarǵa aıyrbastaý úshin úkimet áýeli, shyǵysta Qytaıdan, tústikte Buhar ólkesinen keletin kerýen joldaryn qıyp tastaý arqyly orys taýarlaryna degen májbúrlikti qoldan jasady. Osylaı Reseı saýdasy halyqty talap-tonaýdyń taǵy bir mádenıetti tetigine aınaldy. Saýdagerler ózderiniń ótpeı qalǵan arzan taýarlaryn qazaq dalasyna qaraı toǵytty. Olar: sapasy tómen, qalalyqtar tutynýdan qalǵan shaı, qant, kámpıt, t.b. dúnıeler. Bul dúnıelerdi reseılik óndirýshiler «qyrǵyz (qazaq) taýarlary» dep atady. Bul buıymdar qazaqtarǵa óz qunynan 10-15 ese qymbat satylyp, orys kópesteri shash-etekten paıda tapty. Ekinshiden, saýdagerler qazaqtyń qolyndaǵy mal ónimderin (teri, jún-jurqa, et, t.b.) shıkizat retinde sý tegin baǵaǵa alyp, qymbatqa ótkizdi. Osyndaı jaǵdaıǵa qanyqqan kúlli Reseıdiń alaıaqtary qazaq dalasyna qaraı aǵyldy. Bularmen birge, qazaq dalasynda aldap-arbaý, tonaýshylyq qatar óristedi. Burynǵy musylman saýdagerleri qalyptastyrǵan sharıǵı saýda ádepteri aıaqasty etildi. Osylaı Qazaqııanyń ejelgi qalyptasqan turmystyq júıeli ómirin Reseıdiń kapıtalıstik qoǵamy tas-talqan etti. Kóshpendi ómirdi bastan keshirip, beıbit ómir súrip jatqan qazaqtarǵa salyq salý bastaldy. Orystyń baılary qazaq dalasyn shıkizat kózine aınaldyrý arqyly baılyqqa keneldi. Olar qazaq jerine úlken óndiris oshaqtaryn salýǵa eshqandaı qushtar bolmady. Mysal retinde aıtar bolsaq: maqtaǵa baı Túrkistan ólkesine toqyma fabrıkasyn saldyrmaý jaıly general-gýbernatordyń ótinishin patsha maquldaǵan. Sebebi, «Reseı jerindegi Ivanovo-Voznesenka, Máskeý toqyma fabrıkalaryna básekelestik týdyrýǵa bolmaıdy», – dep sheshken. Zertteýshi Jeńis Mardanulynyń paıymdaýynsha, «Qazaq dalasy orys kópesterine maıshelpek bolǵany sonsha – olar oılaryna ne kelse sony istedi. Ańqaý, ańǵal qazaqty aldap jer soqtyryp ketý, saýdada ýádede turmaý, tıesili zatty bermeı qoıý t.s.s. qııanattar etek aldy. Úkimet oryndary mundaı ádiletsizdikti tyıýdyń ornyna ózderi otarlaýshylardyń múddesin qorǵady» [1]. Sibir ólkesin zertteýshi N.M. Iadrınevtiń jazýynda áskerı jáne memlekettik otarlaýdan keıin ónerkásiptik, saýda otarlaý jalǵastyrylǵany aıtylady [2]. Al, ólketanýshy-ǵalym G.N. Potanın: «Reseı ózi hám tiri nárselerdiń kil jamanyn kolonııaǵa jiberip, kolonııanyń eń jaqsy nárselerin ózine alyp otyrdy» degendi ashyq aıtady [3]. Iaǵnı, patshalyq Reseıdiń ekonomıkalyq saýda arqyly otarlaý saıasaty jóninde akademık Salyq Zımanov óziniń «Obestvennyı stroı kazahov pervoı polovıne HIH veka» atty eńbeginde: «Orys kópesteri men kapıtalıster qazaqtardan maldyń júni men terisin óte tómen baǵaǵa satyp alyp, Ortalyq Reseıdiń sapasy tómen arzan taýarlaryn joǵary baǵaǵa ótkizip, qazaqtardy qanaý arqyly paıdaǵa keneldi», – dep jazady [4]. Sol sııaqty orys ǵalymy graf Sýhotelen: «Qazaqtar biz úshin kóshpeli jurt retinde paıdaly, óıtkeni, olar bizdiń mata buıymdardy tutynatyn birden-bir halyq, sondyqtan, olardy óndiris kózderine jolatpaı, jartylaı jabaıy túrde ustaǵan durys», – deıdi [5]. Osy saıasat Sovet Odaǵy kezinde de júrgizildi. Reseı kópesteri arzan saýdany qyzdyra túsý úshin qazaqtarmen shektesken shekaralyq eldi-mekenderge «Menevoı dvor» (Aıyrbas qorasy) atty saýda núktelerin ashty. Osy núkteler Orynbor, Troısk, Qyzyljar, Omby, Semeı, Óskemende, keıinirik Aqtóbe, Yrǵyz, Atbasar, Taıynsha, Qoıandy, Shý boıynda paıda boldy. Orys saýdagerleri Reseıdiń jeńil ónerkásip taýarlarynyń qunyn birneshe ese qosyp, qazaqtarǵa satty. Qazaqtar májbúrlikten ol zattardy malǵa aıyrbastap alyp otyrdy. 1912 jyldyń qortyndysy boıynsha, Aqmola ýezinde joǵardaǵy aıyrbas saýdadan orystar 63 mln. somnyń, Orynbor bazarynda tek jún-jurqadan 1 mln. 778 myń somnyń paıdasyn tapqan [6].
Biraq mundaı shekaralyq saýdany úkimet qosh kórmegen syńaıly. Sebebi, saýda-sattyqtan túsetin salyqty baqylaý múmkindigi azaıǵandyqtan, keshikpeı basqasha sharalar qabyldaǵan. 1771 jyly qazaq dalasyn kókteı ótken orys saıahatshysy, kapıtan Nıkolaı Rychkov kúndelik jazbasynda: «(Shańdy joryq kezinde), qazaq dalasynyń shebine kelip qonystanǵan sharýalar óz ónimderin kóshpeli qazaqtarǵa satyp, aıyrbas jasaýǵa erikti boldy. Ásirese, astyq ónimderi qatty ótti. Sondyqtan da, orys sharýalary astyqty óte kóp óndirip, ony tabyn-tabyn sıyrǵa aıyrbastady. Biraq mal-múlikten alym jınaýmen shuǵyldanatyn mekeme qyzmetkerleri sharýalar men qazaqtardyń aıyrbas saýdasyna qatań tyıym saldy. Bul meniń oıymsha, qazaqtardy Orynbor men Troık qamalyna baryp saýda jasaýǵa ıtermeleý, sóıtip, sol jerlerde baj salyǵyn alyp turý úshin istelip otyr» degen derekti alǵa tartady [7]. Orys saýdagerleriniń saýda-otar saıasatyn júrgizýdegi ádis-aılasy: • qazaqtardyń qolyndaǵy mal ónimderiniń baǵasyn joǵarylatpaı ustaý úshin kúlli saýdagerler bir baǵa ustanýdan aınymaı qatań birlik tanytty; • reseılik ónerkásip taýarlarynyń baǵasyn bári birdeı kóterip, bir deńgeıde qymbat ustady; • qazaqtardyń qolyna patshanyń kúmis aqshasyn túsirmeı, baspa-bas aıyrbas saýda jasaýdy qatań qadaǵalady. Sebebi, aıyrbas saýda kezinde kópester aqsha qunymen salystyrǵanda óte kóp utysqa ıe boldy. Osyndaı saıasattyń nátıjesinde quny balamasyz aıyrbas saýda (neekvıvalentnaıa torgovlıa) óristedi.
Atap aıtqanda:
- Quny 25 tıyn turatyn 1 qadaq (1 qadaq – 409,5 gramm) shaı (qant) qoıdyń jarty etine (jarty qoıdyń eti – 1 som) baǵalandy.
- 6-7 kez shyt (1 kez – 71 sm. Baǵasy – 5 tıyn)1 qoıǵa (toqty – 1 som, úlken qoı – 2 som) aıyrbastaldy.
- Reseıde baǵasy 7 som turatyn 1 samaýyr – 20 qoıǵa satyldy.
Al, qazaqtardan satyp alynatyn shıkizattyń quny: 2 jastaǵy qoı – 1-1,50 som.
Qunan qoı – 2 som.
Dónen qoı – 3 som.
Taıynsha – 3-4 som.
Qunan ógiz – 4.50 som.
Dónen ógiz – 10-12 som.
Qoı terisi – 15-20 tıyn bolǵan [7].
Beken QAIRATULY, zertteýshi jýrnalıst, QR mádenıet qaıratkeri.
1 Mardanuly J. Shejire.Ertis – Baıanaýla óńiri. 1-kitap. – Pavlodar: Daýa, 1995. – 49-b.
2 Iadrınev N.M. Sıbırskıe ınorody, ıh byt ı sovremennoe polojenıe. Etnografıcheskaıa ı statıstıcheskaıa ıssledovanııa s prılojenııamı statıstıcheskıh tablı. – Spb., 1891. – S. 132.
3 Shonanuly T. Jer taǵdyry – el taǵdyry. – Almaty: Sanat, 1995. – 25-b.
4 Zımanov S.Z. Obestvennyı stroı kazakov pervoı polovıne 19 veka. – A., 1958.
5 arskaıa kolonızaııa v Kazahstane. – Almaty: Raýan, 1995.
6 Muqanov S. Halyq murasy. – Almaty: Jazýshy, 2005.– 74-b.
7 Qaıdar Á. Qazaq qandaı halyq? – Almaty: Daık-Press, 2008. – 257-b.
8 Krasovskıı M. Oblast sıbırskıh kyrgyzov. 2 tom. – 186. – S. 292-294.
"history".kz
