Şet elde oqu üşın baidyŋ balasy bolu kerek dep oilaimyz. Söitıp, oquǧa tapsyruǧa jüreksınemız. Bızdıŋ ortamyzda ondai oidy būzyp, älemnıŋ eŋ jaqsy degen universitetterınde bılım alyp jürgen studentter az emes. Sondai bılımdı jastardyŋ bırı – Aqtaudaǧy Nazarbaev ziiatkerlık mektebınıŋ tülegı, Vengriianyŋ Hungary Debrecen University-tınıŋ biologiia mamandyǧynda oqyp jatqan Nazerke Amanqos. Nazerke būl universitettı – tolyq granty men joǧary reitingıne bailanysty taŋdaǧan. Ol şet eldık üzdık oqu ornyna qalai tüskenı jäne ondaǧy ömırı, qyzyqtar men qiyndyqtary jaily tolyqqandy aityp beretın bolady.
- Äŋgımemızdıŋ barysynda özıŋızdı tanystyra ketseŋız. Qaida tuyp östıŋız, qaida bılım aldyŋyz?
- Amanqos Nazerke Abaiqyzymyn. Kielı Maŋǧystau jerınde, Aqtau qalasynda düniege keldım. Otbasymyzda 5 balamyz. Sol üşın de aşyq ärı qarapaiymmyn. Anam ärdaiym bızge dūrys tälım-tärbie berıp, sapaly bılım aluymyzǧa sebepşı bolyp otyrady. Bızdıŋ bılımımız üşın eşqaşan eşteŋe aianyp qalǧan emes. Tıptı, oquşy kezderımde 1 saǧattyq aǧylşyn pänı üşın 5 myŋ teŋge tölep oqytatyn. Sebebı bızden ülken ümıt kütedı, bızge senedı. Al äkem öte salmaqty, meiırımdı adam. Ol kısıge dūrys jürıp-tūruymyz, jaqsy nätijege jetuımız maŋyzdy. Özım Aqtau qalasynda himiia-biologiia baǧytyndaǧy Nazarbaev ziiatkerlık mektebın tämämdadym. 8-synypta orta mektepten gimnaziiaǧa auysqaly berı, «bılım-inemen qūdyq qazǧandai» mätelınıŋ maǧynasyn tereŋırek tüsıne bastadym. Nege 8-synyptan? Negızınen, Nazarbaev mektebı ümıtkerlerdı 7-synyptan bastap qabyldaidy. Bıraq men tapsyryp jatqan jyly mektep jaŋadan aşylǧan bolatyn. Sol sebeptı, barlyq synyptardan özderıne oquşy qabyldap jatty. Özge synyptastarym da sonda oqimyz degesın, men de baǧymdy synap köru üşın emtihan tapsyrdym. Nätijesınde, «Örken» grantyna ielenıp, mektepke qabyldandym. Ärine, quanyşymda şek bolmady. Bıraq uaqyt öte kele, oqudyŋ oŋai emestıgıne közım jettı. Dese de, qiyndyqty şetke ysyryp, eŋbektenuden jalyqpadym. NZM-da 12 jyldyq jüiemen oqydyq. Keiın şet elge oquǧa tüstım.
-Şet elde oquǧa ne türtkı boldy?
-Bızdıŋ mektepte, negızınen şet el oqularyn jarnamalau öte jaqsy damyǧan. Ärı, gimnaziianyŋ özge oqu oryndaryna qaraǧanda artyqşylyqtary öte köp. Basqa mektepterden özgeşelıgı – Kembridj halyqaralyq oqu jüiesı negızınde bılım beruı. Sol sebeptı, barlyq pändı, kıtaptardy tıkelei aǧylşyn tılınde oqydyq. Nätijesınde, maǧan aǧylşyn, biologiia, himiia pänderı öte qatty ūnai bastady. Tıptı, qazaq tılındegı tüsındırmeden de jeŋılırek bola bastady. Osydan keiın jürek tükpırımde «şet elde bılım alyp, elıme öz paidamdy tigızsem ǧoi» degen arman-maqsat tuyndady.
-Budapeşttı taŋdauda qandai faktorlarǧa män berdıŋız?
-Äu basta şet elde oqu turaly ūsynysty anama senımsızdeu keiıpte aitqan sätımde, «eger granty men şäkırtaqysy bolatyn bolsa, nege oqymasqa?» - dep, maǧan senım bıldırgen bolatyn. Özım köp balaly otbasynanmyn dep aityp öttım. Üige, ata-anama auyrlyq tudyrmas üşın tolyq granty men şäkırtaqysy qamtamasyz etılgen baǧdarlamany ızdedım. Sonyŋ bırı jäne bıregeiı – Stipendium hungaricum scholarship baǧdarlamasy boldy. Basqa Europa elderınde de granttar bar, bıraq tolyq qamtylmaǧan. Iаǧni, şäkırtaqasyz grant nemese 50 %-dyq grant boluy mümkın. Sol sebeptı, men osy baǧdarlamany taŋdadym.
Vengriia - Europanyŋ däl jüregınde ornalasqan. Būl degenımız – Europanyŋ kez kelgen elıne eş qiyndyqsyz, arzan baǧada bara alasyz degen söz. Mäselen, Germaniiaǧa ūşaqpen 5000 tg, Fransiiaǧa – 4500 tg, Venaǧa – 6000, 7000 teŋgege bara alasyz. Oquǧa tüsken kezde alǧan vizaŋyzdy, oqu bıtıretın uaqytyŋyzǧa deiın qoĭyp beredı, būl degenımız – Europanyŋ kez kelgen elıne vizanyŋ mäselelerın oĭlamaĭ-aq kete beruıŋızge bolady degen söz. Onyŋ üstıne, Europa dep ülkeĭtıp aĭtqanymyzben, elderı az ǧana aĭmakty alady. Sol üşın de bır eldıŋ ädemı degen jerlerın köru üşın bır künıŋız de jetıp kalady dep oĭlaĭmyn, ekınşı elge avtobus ne poĭyzda ūĭyqtap baryp jetıp alsaŋyz bolady. Sonymen qatar, būl el eldıŋ aua-raiy, adamdary, bılım deŋgeiı jaily ǧalamtordan özge de jaqsy pıkırlerdı oqyǧasyn, däl osy jerge tapsyrǧym keletınıne äbden senımdı boldym.
-Ondaǧy halyqtyŋ özge ūlt ökılderıne, onyŋ ışınde, qazaqtarǧa közqarasy qandai?
-Būl memleket – şet eldık studentterdı būrynnan berı oqytyp kele jatyr. Ärı, özderıne özge eldıŋ studentterın köbırek tartu maqsatynda, studentterge jaqsy jaǧdai jasap qoiǧan. Közqarastaryna kelsek, köbıne ülken kısıler özge ūlttarǧa jaidary köŋılmen qaraidy dep aita almaimyn. Bälkım, jastary ülken bolǧasyn, özge ūlttarǧa jatsynyp qaraityn şyǧar?! Äsırese, men tūratyn Debresen qalasynda adam sany az bolǧany üşın şet eldıkterge jatsynyp qarauy mümkın. Degenmen, şarualary joq. Asyly, Budapeşt turisttık qala bolǧasyn, kez kelgen adamdy jaqsy qarsy alady. Özderı tūratyn qalanyŋ turisttık aimaqqa ainalǧanyna şyn köŋılden quanady.
-"Öz elıŋnıŋ qadırın, şette jürseŋ bılesıŋ" deidı ǧoi. Otanǧa degen saǧynyşyŋyzdy sipattap berıŋızşı...
-Elıŋ saǧan qaşan da ystyq. Öitkenı senı uaiymdaityn, sen üşın dūǧa tılep, tılekşı bolatyn tuǧan-tuys, dos-jaran, aǧaiynyŋnyŋ bärı sol elde. Ol ǧana emes, tuǧan elıŋnıŋ tasyn da, topyraǧyn da jan-tänıŋmen saǧynady ekensıŋ. Ärı, üiıŋnıŋ tamaǧyn, dästürlı tamaqty, jylqynyŋ etın aŋsaisyŋ... Mūnda halal etter joqtyŋ qasy desem de bolady. Bıraq küş jūmsap, äiteuır, taba alamyz. Bır ökınıştısı, mūnda bız aŋsap jürgen jylqy etı müldem joq. Sebebı būlar jylqyǧa asyl tūqymdy dep qaraidy. Sol üşın ony qorek etuge qimaidy. Men basynda mūnda keluge qatty asyqtym. Bärı oŋai bolady dep oiladym. Qaidaǧy... Men oilaǧandai oŋai bolmady. Bastapqy kezderı jalǧyzsyraǧan uaqyttarym öte köp boldy. Üirenısu, dos tabu degennıŋ özı miyŋa säl salmaq tüsıredı eken. Būryn elde bolǧan uaqytta ışkenım aldymda, ışpegenım artymda bolyp, bärı menıŋ qas-qabaǧyma qarap jüretın. Al qazır, eşkım senıŋ artyŋnan jügırmeidı, eşkım qamyŋdy oilap, jaǧdaiyŋdy jasap bermeidı. Bıraq oǧan da üirenısuge bolady. Maǧan ol üşın kemı bır-ekı apta qajet boldy. Bır aitarym, men qaşan da, qaida jürsem de elımnıŋ maǧan bergen zor mümkındıkterın ūmytpaimyn, ärı, ony bolaşaqta myŋ ese etıp qaitaramyn.
-Budapeştke barǧanda qandai erekşelıkter bırden közge tüstı?
-Köşelerde ülkenı de, kışısı de temekını öte köp tūtynady;
Qart kısıler öte belsendı, sportpen ainalysady. Äsırese, velosipedtı köp aidaidy. Mūnda ormandar öte köp. Great forest dep atalatyn ülken ormanda köp seruendeidı;
Mūndaǧy halyq, qarajatty arzan maqtanǧa jūmsamaidy, qymbat üi, qymbat kölık degenderge qyzyqpaidy. Aqşany köbıne bılımge qūiǧandy jaqsy köredı.
Kölıkterdıŋ markalary öte qarapaiym, köbıne standartty kölıkter. Älı künge deiın asa bır küştı kölıkterdı baiqamadym;
Dükenderdıŋ köpşılıgı keşkı 20, 21:00-ge deiın jūmys ısteidı, 24 saǧat boiy jūmys ısteitın düken joq;
Demalys künderı dükender mülde jūmys ıstemeidı nemese 17.00-ge deiın ǧana aşyq bolady;
Bazarda tamaq baǧasy arzandau, ol taŋerteŋ 06.00-de aşylyp, tüskı 13.00-de jabylady.
Debresen halqynyŋ küibeŋ tırşılıgı taŋǧy 6, 7-den bastap qainaidy. Al, keşkı 20,22:00-de adamdardy sirek kezdestıresıŋ. 22.00-de şamy jaǧylyp tūrǧan üidı köre almaisyŋ;
Suy öte taza, möldır. Tıptı, krannan alyp ışe beresıŋ. Dämı bılınbeidı;
Adamdary ünemı jaĭdary, köterıŋıkı köŋıl-küĭmen jüredı. Äsırese, ülken kısıler. Ata-äjeler, orta buyndaǧy aǧa-äpkeler bır-bırınıŋ qoldarynan qysyp ūstap, külıp, äŋgımelerın aĭtyp ketıp bara jatady. Ondaĭdy elımızde köp körmegesın, közım bırden üĭrenıse qoĭmady. Keĭde sabaqtan şarşap, dükennen tamaq alyp, kassada tūrǧanda, qart kısıler äure bolmaŋyz degenıŋe qaramastan, «no madam» -dep, külımsırep ötkızıp jıberedı. Professorlar da öte meĭırımdı. Bır de bır professordyŋ ūrysqanyn körmedım, sabaqtardy külıp tūryp tüsındıredı.
-Karantinge bailanysty qandai özgeşelıkter boldy? Pandemiia kezınde qandai ıs-şaralar qoldandy? Qanşalyqty effektivtı boldy?
-Nauryzdyŋ 15-ınen bastap, qataŋ talapty karantin ornatyldy. Universitetter jabyldy. Taŋǧy saǧat 6:00-den, tüskı saǧat 12:00-ge deiın tek qana 50-den asqan kısıler jüre alady. Al, 12:00-den keşkı 20:00-ge deiın jastar ǧana şyǧa alady degen zaŋ bekıtıldı. Halyq ta būl zaŋdy saqtai aldy. Belgılengen uaqyttarda syrtqa şyqqanymyzben, 1,5 metr araqaşyqtyq saqtauymyz qajet boldy. Säl jaqyndap ketseŋ, tekseruşı nemese adamnyŋ özı ūrysyp jıberetın. Eger, qandai da bır adam keşkı 20:00-den keiın dalada jüretın bolsa, oǧan 20 myŋ forint, teŋgege ainaldyrǧanda, şamamen 30 myŋ teŋgedei aiyppūl salatyn. Būl uaqyttan bastap, barlyq jergılıktı poliseilerdıŋ jūmysy qyzyp, tärtıppen qadaǧalanyp otyrdy.
-Budapeşt universitetterıne qalai oquǧa tüsuge bolady? Tüsu kezınde qandai qiyndyqtar boldy? Konkurensiia qanşalyqty köp? Qazaqstandyqtardyŋ tüsuıne qanşalyqty mümkındık bar?
-Eŋ aldymen, aǧylşyn tılın üirenu kerek dep aitar em. Aǧylşyn tılın bıletın bolsaŋyz, sız IELTS emtihanyn tapsyryp, ondaǧy körsetkışıŋız fakultetke säikes kelse, sertifikat arqyly şet eldık oqularǧa tapsyra alasyz. Köbı tek altyn belgıler tüsedı dep oilaidy. Joq, olai emes. Mekteptegı baǧalaryŋyz 4 pen 5 bolsa jetkılıktı. Kez kelgen oquşy säl qinalyp eŋbek eter bolsa, oquǧa tüsıp kete alady. Adamnyŋ miy, potensialy men küşı bırdei. Özıme keler bolsam, tapsyru barysynda eşqandai qiyndyq körmedım. Sebebı aǧylşyn tılın jaqsy bıletınmın. Oǧan qosa, sūqbatty, matematika men biologiia pänınen synaqty da sättı tapsyryp şyqtym. Vengriia tarapynan arnaiy qazaqstandyqtar üşın jyl saiyn 250 grant bölınedı. Atap aitar bolsam, bakalavrǧa – 110, magistranttarǧa – 90, al qalǧan 50 grantty doktoranttarǧa dep bekıtedı. Men tapsyrǧan jyly bızdıŋ elden 1500-dei oquşy baq synady. Sonyŋ arasynan 250 oquşy taŋdalyp alyndy. Olardan bölek, 75 oquşyny rezervke bekıttı. Vengriia tarapy taŋdalynǧan 250 oquşynyŋ ışınen taǧy ırıktedı. Al odan ötpei qalǧandardardy tızımnen şyǧaryp tastady da rezervte tūrǧan oquşylardyŋ ışınen taŋdaulylaryn aldy. Soŋǧy jyldary Vengriiaǧa köp oquşy tapsyryp, tüsıp jatqasyn, konkurensiia jyldan-jylǧa artyp keledı. Qatelespesem, osy jyldyŋ özınde 4-6 myŋdai oquşy tapsyruǧa niet bıldırıptı. Al, sol myŋdyqtardyŋ ışınen tek 250 oquşy, student qana grantqa tüse alady.
- Budapeştke barǧanda qandai da bır qiyndyqtar boldy ma?
Sūqbattasqan: Aqmaral KANAL,
"Adyrna" ūlttyq portaly.
