Taıaýdaǵy Qarabaqtaǵy soǵys qazaqtyń buqaralyq aqparat quraldary men telearnalarda keńinen baıandaldy. Qazaqtar oqıǵalardyń barysyn, soǵysýshy taraptardyń áskerı is-qımyldaryn, Ázirbaıjannyń jańa áskerı tehnıkasyn jáne qarsylastyń bıik taýly pozıııalaryn ıelený kezinde drondardy keńinen paıdalanýyn qyzyǵýshylyqpen qadaǵalady. Kópshilik «Ázirbaıjan Armenııa basyp alǵan barlyq aýmaqtaryn qaıtaryp ala ma eken?», «Armenııa tarapyndaǵy qaqtyǵysqa Reseı aralasa ma, joq pa?» degen qyzý pikirtalas boldy. Feısbýk sııaqty áleýmettik jelilerde qazaqstandyqtardyń basym kópshiligi Ázirbaıjan tarapyn qoldady.
Biraq, bul maqalada 2020 jyly Ázirbaıjan men Armenııanyń Qarabaq soǵysy týraly emes, 1992 jyly bir-birine qarsy kúresken eki memlekettiń Birikken Ulttar Uıymyna kirip, halyqaralyq uıymda Qarabaq máselesine qatysty óz saıasatyn júrgize bastaǵan kezdegi oqıǵalar týraly aıtylady. Sol kezdegi oqıǵalar týraly málimetterdi qamtıtyn BUU Qaýipsizdik Keńesiniń qujattaryn zerdeleý osy problemanyń damý barysyna jáne taraptardyń Qarabaq máselesi jónindegi ustanymdaryn jaıyp kórsetedi.
Ázirbaıjannyń BUU-daǵy Turaqty ókili Ǵasan A.Ǵasanov atap ótkendeı, BUU-na osy eki memleket kirgen kezde, bes jylǵa sozylǵan armıan-ázirbaıjan qaqtyǵysynyń máni týraly naqty aqparat bolǵan joq. Keńes Odaǵy ydyrap, BUU-ǵa kirgenge deıin, Ázirbaıjan da, Armenııa da halyqaralyq uıymda óz múddelerine ókildik ete almady. Sondyqtan, Qaýipsizdik Keńesi men BUU Bas hatshysy jınaǵan resmı qujattalǵan aqparat tirkelgen joq.
2 naýryzda Ázirbaıjan men Armenııanyń BUU-ǵa kirgen sátten 11 kún ótken soń, 1992 jyly 13 naýryzda Qaýipsizdik Keńesinde «Ýkraına Prezıdentiniń Taýly Qarabaq tóńiregindegi oqıǵalar týraly málimdemesi» taratyldy. Ýkraına prezıdenti L.M. Kravchýk ulttar arasyndaǵy osy soǵystyń bastalýyna, adam quqyqtarynyń buzylýyna, myńdaǵan bosqyndardyń paıda bolýyna jáne júzdegen jazyqsyz azamattardyń ólimine ákelip soqqanyn atap ótti. Kravchýk Ázirbaıjan men Armenııanyń BUU-ǵa jáne Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq jónindegi keńesti (EQYK) uıymdastyrýǵa qatysýy olarǵa Qarabaq problemasyn beıbit jolmen sheshý maqsatynda osy halyqaralyq forýmdardyń tetikterin tolyq kólemde paıdalanýǵa múmkindik beretinine senim bildirdi.
9 mamyrda Ázirbaıjan prezıdentiniń mindetin atqarýshy Iagýb Mamedov, tańerteń Shýsha qalasynda jappaı bomba soqqysy bolǵanyn aıtty. Aýyr artıllerııa, zymyrandar men «Grad» qondyrǵylarynyń soqqylarynan úıler men basqa da ǵımarattar qırap, adamdar qaza tapty.
Armıan áskerı bólimderi qalaǵa úsh baǵytta shabýyl jasap, Shýshany Ázirbaıjannyń qalǵan bóligimen baılanystyratyn jalǵyz joldy kesip tastady. Budan ári, Ázirbaıjan prezıdenti Ázirbaıjan mádenıetiniń ejelgi ortalyǵy – Shýsha qalasyna jasalǵan shabýyl BUU, EQYK jáne basqa da halyqaralyq uıymdardyń, sondaı-aq, Qarabaqtaǵy jaǵdaıdy qalypqa keltirýge umtylǵan birqatar memleket basshylarynyń bitimgershilik kúsh-jigerine nuqsan keltiretinin atap ótti.
1992 jylǵy 11 mamyrda Armenııanyń turaqty ókili Armenııa Prezıdenti – Levon Ter-Petrosıannyń Qaýipsizdik Keńesine baǵyttaǵan hatyn tapsyrdy. Armenııa Prezıdenti Armenııa men Taýly Qarabaqty shektemelegen Taýly Qarabaqtaǵy qaqtyǵystyń ýshyǵýy týraly máseleni talqylaý úshin, BUU Qaýipsizdik Keńesiniń shuǵyl otyrysyn shaqyrýdy ótindi. Levon Ter-Petrosıan hatta «Taýly Qarabaq Respýblıkasy men Ázirbaıjan Respýblıkasy arasyndaǵy daýda Armenııa tarap bolyp tabylmaıdy, Ázirbaıjan oǵan shekaranyń ekinshi jaǵynan shabýyl jasaıdy jáne oǵan qarsy zańsyz blokada ornatady» dep atap ótti. Sondyqtan, «Armenııa Respýblıkasy, – dep jazdy Armenııa Prezıdenti, Qaýipsizdik Keńesine: a) Taýly Qarabaq Respýblıkasyna beıbitshilikti qoldaý jónindegi kúshterdi jiberý jáne b) ekonomıkalyq qorshaýdy alyp tastaý maqsatynda, osyndaı basqa da sharalardy qabyldaý týraly ókim etý» týraly naqty ótinishpen júginedi.
Qaýipsizdik Keńesiniń 3072-shi otyrysynda Bas hatshy faktilerdi anyqtaý jáne beıbit retteýge qol jetkizý joldaryn zerdeleý úshin, Qarabaqqa BUU-nyń mıssııasyn jiberýdi tapsyrdy.
BUU Qaýipsizdik Keńesi Qarabaq máselesin beıbit túrde sheshýge shaqyrǵan kezde, armıan armııasynyń bólimsheleri Qarabaqtyń taýly bóligindegi Ázirbaıjannyń sońǵy eldi mekeni – Shýsha qalasyn basyp aldy. Armıan armııasy basyp alynǵan Ázirbaıjan aýmaqtaryna bekiný jáne Qarabaqtyń taýly bóligin Armenııa Respýblıkasyna qosatyn dáliz qurý maqsatynda, Shýsha-Lashyn jolyn jaýyp tastady. Ázirbaıjan Syrtqy ister mınıstrligi 1992 jylǵy 14 mamyrdaǵy hatynda armıandardyń áreketterine kelesi baǵa beredi: «Irannyń bastamasymen Tegeranda uıymdastyrylǵan kezdesýde, 1992 jyly 8 mamyrda Ázirbaıjan men Armenııanyń búkil shekarasy, sondaı-aq, Qarabaqtyń taýly bóligi boıynda atysty toqtatý týraly úsh jaqty málimdemege qol qoıǵanymen, is júzinde, armıan tarapy basqa maqsattardy kózdedi. Bul kezdesý óziniń shynaıy nıetin álemdik qaýymdastyqtan jasyrý úshin qajet boldy. Armenııa basshylyǵy men Tegeranǵa kelgen Prezıdent L. Ter-Petrosıannyń josparlanǵan qaraqshylyq operaııa týraly erte bastan bilip otyrǵanyna kúmán joq».
Mamyr aıynyń sońynda, Armenııanyń Turaqty ókili – Aleksandr Arzýmanıan, óz eliniń Shýsha men Lachındi basyp alýyn «Qarabaqpen araǵa gýmanıtarlyq dáliz jasaımyz» dep túsindirdi. Ekonomıkalyq blokada Qarabaq halqynyń jaǵdaıyna aýyr tıdi. Ol 22 mamyrdan eki apta buryn, ázirbaıjandar Hankendıdegi (Stepanakert) áýejaıǵa oq jaýdyryp, bul aımaqty syrtqy álemmen sońǵy baılanysynan aıyrdy dep málimdedi. Armıan derekterine sáıkes, azyq-túlik jáne dári-dármek tapshy bolǵan «Taýly Qarabaqtyń ózin-ózi qorǵaý jasaqtary» áskermen Qarabah pen Armenııa arasyn jaryp ótti.
1992 jylǵy 12 maýsymda, Ázirbaıjan Respýblıkasynyń BUU-daǵy Turaqty ókili – Ǵasan A.Ǵasanov, Kavkazdyń belgili tarıhı jáne mádenı ortalyqtarynyń biri – Ejelgi Ázirbaıjannyń Shýsha qalasyn armıan qurylymdarynyń joıyp jatqanyna BUU Qaýipsizdik Keńesiniń nazaryn aýdardy. Sondaı-aq, ol armıandar basyp alǵan Shýsha qalasyna BUU-nyń faktilerdi jınaý jónindegi mıssııasynyń kire almaǵanyn atap ótti.
Bir aıdan keıin, 16 maýsymda Qaýipsizdik Keńesinde Ázirbaıjannyń Turaqty ókiliniń haty taratyldy, onda ol BUU-nyń aımaqtaǵy mıssııasy kezinde Armenııanyń Ázirbaıjanǵa qarsy zańsyz áreketteri týraly faktilerdi usynǵanyn atap ótti. Olarǵa: agressııa, okkýpaııa, anneksııa, beıbit turǵyndardy jappaı óltirý, basyp alynǵan aýmaqtardan beıbit turǵyndardy qýyp shyǵarý, bosqyndardyń aýyr taǵdyry, qıraǵan jáne joıylǵan turǵyn úıler, óndiristik nysandar, dinı ǵımarattar jatady.
Sonymen qatar, Ǵasan A.Ǵasanov 1992 jyldyń maýsym aıynyń basynda, Armenııanyń Qarabaq aımaǵynan 250 mıl qashyqtyqta ornalasqan Ázirbaıjannyń soltústik-batys aýdandaryn atqylap, aýmaǵyn keńeıtýdi jalǵastyrǵanyn atap ótti.
Ázirbaıjan delegaııasy Qarabaq aýdanynda bolyp jatqan oqıǵalardan habardar etý úshin dáıekti túrde kúsh saldy. Ol úshin Ázirbaıjan BUU Bas hatshysynyń atyna hat joldap, úshinshi taraptar qatysatyn Armenııa men Ázirbaıjan arasyndaǵy qandaı da bir beıbit kelissózder barysynda, Armenııanyń Ázirbaıjan aýmaǵyndaǵy jańa eldi mekenderdi basyp alýy árdaıym qatar keletindigine nazar aýdarýyn ótindi. Tegeranda úsh jaqty kelissózder júrip jatqan kezde, Armıan tarapy Shýsha qalasyn basyp aldy. Ázirbaıjan delegaııasynyń pikirinshe, Ázirbaıjan terrıtorııasyndaǵy Armenııanyń shabýyl áreketterin «gýmanıtarlyq dáliz» qurý qajettiligine nemese beıbit turǵyndar turatyn qalalarda «atys núktelerin basý» qajettiligine silteme jasaı otyryp aqtalýǵa tyrysty.
Turaqty ókil Aleksandr Arzýmanıannyń habarlaýynsha, 12 tamyzdyń keshi jáne 13 tamyzda ertemen Ázirbaıjannyń Qarýly Kúshteri Armenııadaǵy aýyldarǵa «Grad» qondyrǵylarynan oq jaýdyrdy. 11 tamyzda Ázirbaıjan áskerı qurylymdary tankterdiń qoldaýymen Armenııada ornalasqan Ordjonıkıdze aýylyn basyp alý úshin shekaradan ótýge tyrysty, dep málimdedi BUU-daǵy armıan ókili. Armenııanyń Turaqty ókiliniń hatynda aıtylǵan taǵy bir mańyzdy másele: Ázirbaıjan Armenııanyń shekaralas aýdandaryn atqylap, Armenııany qaqtyǵysqa tartý áreketi týraly málimdeme boldy.
Ázirbaıjan Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstri – Ǵasymov Tofık, Armenııa tarapynyń dálelderin joqqa shyǵaryp, Armenııa Ázirbaıjan aýmaǵyna entelep kirip, óktemdik júrgizý úshin áskerı maqsatta paıdalanylatyn «Lashyn gýmanıtarlyq dálizin» ornatty dep málimdedi. Ol Armenııa aýmaǵynan Ázirbaıjanǵa armıan separatısteri turaqty negizde qarý-jaraq pen jumys kúshin jetkizip jatqanyn, olardyń áreketteri Ázirbaıjannyń aýmaqtyq tutastyǵyn bólýge baǵyttalǵanyn atap ótti. Sondyqtan, onyń eli ózin qorǵaý jáne basyp alynǵan aýmaqtardyń egemendigin qalpyna keltirý úshin tıisti sharalar qabyldaýǵa májbúr boldy.
Qarabaq qaqtyǵysyn retteý jolynda Qazaqstan ózin bitimshi retinde usyndy. 27 tamyzda, Ázirbaıjan men Armenııanyń Syrtqy ister mınıstrleriniń kezdesýi Almatyda ótti, ol atysty toqtatý týraly kelisimge qol qoıýmen aıaqtaldy.
21 qyrkúıekte Qazaqstan men Reseı Federaııasynyń ókilderi Sochıde EQYK-niń beıbit úderisin qoldaý maqsatynda, Armenııa jáne Ázirbaıjan qorǵanys mınıstrlerimen kezdesý ótkizdi. Qarsylas taraptar atysty toqtatý týraly, 26 qyrkúıekte kúshine enetin kelisimge qol qoıdy. Ázirbaıjannyń jańa prezıdenti Elchıbeı Abýlfaz Qazaqstan, Belarýs, Ýkraına jáne Reseıden Qarabaqtaǵy atysty toqtatýdy qadaǵalaıtyn baqylaýshylardy qabyldaýǵa daıyn ekenin bildirdi.
Sonymen qatar, Ázirbaıjannyń Syrtqy ister mınıstri T. Ǵasymov EQYK Mınsk konferenııasynda atysty toqtatýǵa shaqyrýy qaqtyǵystyń tez aıaqtalýyna yqpal etedi dep senip, retteý proesiniń jandanýyna optımıstik kózqaraspen qarady. 1992 jylǵy 29 qazanda Armenııa da kelissózder negizinde janjaldy beıbit jolmen sheshýge degen umtylysyn rastady.
Alaıda, Armenııanyń Turaqty ókili Qaýipsizdik Keńesinde «Taýly Qarabaq Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń Tóraǵasy» atynan jazylǵan hatty taratqannan keıin, eki eldiń qarym-qatynasy oqys nasharlady. «Taýly Qarabaq Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy» Georgıı Petrosıan BUU Qaýipsizdik Keńesiniń soǵys qımyldaryn toqtatý týraly úndeýin quptady. Onan keıin, Georgıı Petrosıan «Taýly Qarabah respýblıkasynyń» bıligi BUU ókiline jáne basqa da tulǵalarǵa soǵys qımyldaryn toqtatýdy qamtamasyz etý jáne gýmanıtarlyq kómek kórsetýdi uıymdastyrý maqsatynda járdemdesýge qýanyshty ekendigin málimdedi.
Ázirbaıjan «Taýly Qarabaq Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesi Tóraǵasynyń» hatyna nıeti teris boldy. Ázirbaıjannyń BUU-daǵy Turaqty ókili Ázirbaıjan aýmaǵynda «Taýly Qarabaq respýblıkasynyń» joq ekenin jáne atalǵan ákimshilik-aýmaqtyq qurylymnan túsken hattyń taralýyn Ázirbaıjannyń ishki isterine óreskel aralasý dep málimdedi. Sondaı-aq, Ázirbaıjan tarapy armıan delegaııasy búrkemeli túrde BUU-ǵa Ázirbaıjanda joq ákimshilik-aýmaqtyq qurylym uǵymyn engizýge tyrysady dep esepteıdi.
Jeltoqsan aıynyń basynda, Armenııa Prezıdenti Levon Ter-Petrosıan Armenııa Respýblıkasyn ulttyq apat aımaǵy dep jarııalady. Ázirbaıjannyń blokadasy Armenııadaǵy oqys energetıkalyq daǵdarysqa ákeldi, sondyqtan, Armenııa úkimeti álemniń barlyq halyqtaryn, halyqaralyq gýmanıtarlyq uıymdar men úkimettik vedomstvolardy Armenııa halqyna kómek kórsetýge shaqyrdy.
Ekonomıkalyq blokadaǵa Túrkııa men Grýzııa qosyldy. «Túrkııa men Grýzııa arqyly boılaıtyn dálizderdiń jabylýy qysta Armenııany apatqa ushyratty», – dedi ol. Levon Ter-Petrosıan: «eger qysqy kezeńge Armenııaǵa otyn, astyq, azyq-túlik jáne qysqy kezeńge arnalǵan taýarlar jetkizýdi qamtamasyz etý áreketteri sátsiz bolatyn bolsa, onda elde sýyqtyń jáne medıınalyq kómektiń jetkiliksizdigi saldarynan ondaǵan myń adam opat bolýy múmkin» dep qorytyndylady.
Armenııa Prezıdenti Ter-Levon Petrosıannyń málimdemesine Ázirbaıjan Syrtqy ister mınıstrligi jaýap berdi. Ázirbaıjan Syrtqy ister mınıstrligi óz málimdemesinde Armenııa áskerı kúshteriniń turaqty bólimderi Joǵarǵy Qarabaqta áskerı árekettermen shektelmeı, búkil armıan-ázirbaıjan shekarasy boıynda shabýyl jasaýǵa baǵyttalǵan belsendi qam-qareket jasap jatqanyn atap ótti. 10 jeltoqsannan bastap, Armenııa Qarýly Kúshteri Ázirbaıjannyń Kýbatlın, Zangelan, Lashyn jáne Kelbadjar aýdandarynyń shekaralas aýyldaryna zymyran-artıllerııalyq qondyrǵylardan oq jaýdyrdy. MI-24 bronetehnıkasy men soqqy jasaıtyn tikushaqtardyń kómegimen shabýyl jasap, Zangelan aýdanynyń Shaıflı, Seıdlıar, Agkend, Qazanshy, Baralı, Gıýnkıshlag, Pırveısalı Djanbar, Iýhary Geıalı aýyldaryn basyp aldy. Osylaısha, Armenııa Qarýly kúshteriniń turaqty bólimderi Ázirbaıjan aýmaǵyna 15 shaqyrym tereńdedi.
Armıan armııasynyń áskerı shabýyldary jáne Lashyn qalasyn basyp alýy – onyń áskerı qaqtyǵystyń tarapy emes degen málimdemelerine qaıshy bolyp otyr. Ázirbaıjan tarapy Armenııanyń Ázirbaıjan aýmaǵynyń bir bóligin basyp alýmen shektelmegenin, biraq, kórshi eldiń aýmaǵyna basyp kirý maqsatynda qosymsha resýrstar tapqanyn atap ótti. Sondyqtan, Ázirbaıjan delegaııasy «Armenııa basshylyǵynyń halyqaralyq qaýymdastyqqa blokadanyń apatty saldary týraly úndeýi – jalǵan» dep málimdedi. Armenııanyń blokadasy ekonomıkaǵa aıtarlyqtaı zııan keltirmeıtinin moıyndaý kerek, sondyqtan, ony basyp alynǵan aýmaqtan Ázirbaıjannan ketýge májbúr etý maqsatynda qysym tutqasy retinde paıdalanyldy.
Qorytyndy. BUU Qaýipsizdik Keńesiniń Qarabaq máselesi týraly aqparatty qamtıtyn qujattaryn zertteý 1992 jyly Ázirbaıjannyń negizinen halyqaralyq forýmdar men halyqaralyq uıymdar arqyly aýmaqtyq daýdy sheshýge tyrysqanyn kórsetti. Alaıda, Ázirbaıjannyń shekaralas aýmaqtarynyń jaýlanýyna qaramastan, halyqaralyq beıbitshilik pen qaýipsizdikti qamtamasyz etýge jaýapty bolyp sanalatyn basty organ – BUU Qaýipsizdik keńesi – tek faktilerdi jınap, beıbit kelisimge qol jetkizý joldaryn zertteıtin mıssııasyn attandyrýmen ǵana shekteldi. Armenııanyń Ázirbaıjan aýmaqtaryn basyp alýyna qatysty BUU Qaýipsizdik Keńesiniń mardymsyz áreketi, ilgeridegi jyldary Armenııanyń BUU Qaýipsizdik keńesi tóraǵalarynyń máseleni beıbit jolmen sheshýge shaqyrýlaryna nazar aýdarmaı, kórshi eldiń aýmaqtaryn jaýlap alýyn údetti. Ázirbaıjannan aıyrmashylyǵy, Armenııa áskerı kúshine senim artyp, jaýlap alynǵan terrıtorııalardy nyǵaıtý maqsatynda, halyqaralyq forýmdar men halyqaralyq uıymdardy kelissózderdi sozý úshin paıdalandy.
1992-1993 jyldar aralyǵynda Ázirbaıjannyń eki prezıdenti – Aıaz Mýtalıbov pen Abýlfaz Elchıbeıdiń aýysýy saldarynan álsiregenin aıtyp ótken jón. Mundaı jaǵdaıda, orta jáne uzaq merzimdi perspektıvada áskerı operaııalardy josparlaýdy aıtpaǵanda, armııa men qoǵamdy bir adamnyń qolynda shoǵyrlandyrý úderisi qıynǵa tústi.
Sol kezde, BUU Qaýipsizdik Keńesiniń turaqty músheleri – AQSh, Ulybrıtanııa, Qytaı jáne Franııany burynǵy Keńes elderindegi ıadrolyq qarýdy joıý jáne Reseıdiń KSRO murageri retindegi mártebesi tárizdi máseleler kóbirek alańdatqandyǵyn aıta ketken abzal. Sondyqtan, ázirbaıjan-armıan nemese Tájikstandaǵy azamattyq soǵys tárizdi jergilikti qaqtyǵystardyń BUU QK úshin mańyzy shamaly boldy.
Nurlan OSPANOV,
R.B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri,
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń oqytýshysy
