Bolyp jatqan ár túrli apattar óz kezeginde ekologııaǵa da óz áserin tıgizbeı qoımaıdy. Osy rette, «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi ekolog maman, geografııa ǵylymdarynyń kandıdaty, Ál-Farabı atyndaǵy QazMÝ ekologııa máseleleri ǴZI dırektory, Qazaqstannyń ekologııalyq uıymy qaýymdastyǵynyń ókili Aıjan Amangeldiqyzy Sqaqovamen suhbattasqan edi.
- Tabıǵı jáne tehnogendik sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılar kezinde ekologııalyq talaptardyń saqtalýyn qamtamasyz etýdiń qandaı ádisteri bar?
Tabıǵı nemese tehnogendik sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılardyń táýekelderi Qazaqstanda, órkenıetti álemdegi sııaqty, túrli quqyqtyq aktilermen, zańdarmen retteledi, al olardyń oryndalýy – jaǵdaıǵa baılanysty ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi, Tabıǵat qorǵaý prokýratýrasy , TJ qyzmeti jáne t.b. sııaqty beıindi mekemelermen retteledi.
Ekologııalyq qaýipsizdik saıasatyndaǵy negiz qalaýshy qujattardyń biri, birinshi kezekte, memlekettik ekologııalyq saıasattyń negizderi qalanǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasy bolyp tabylady.
Eger ekologııa salasyndaǵy bizdiń zańnamalyq bazamyzdyń tarıhy boıynsha júretin bolsaq, bul tabıǵı jáne tehnogendik sıpattaǵy TJ táýekelderi men saldarlaryn qosa alǵanda, retteýdiń negizi ekenin Esimizde saqtasaq, onda ol bylaı kórinedi: 1997 jyly "qorshaǵan ortany qorǵaý týraly", "erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtar týraly", "ekologııalyq saraptama týraly", 1998 jyly "radıaııalyq qaýipsizdik týraly" zańdar, 2002 jyly "atmosferalyq aýany qorǵaý týraly", "Jer qoınaýy jáne jer qoınaýyn paıdalaný týraly" (1996 j.), "munaı, 2003 jyly orman, sý. Búgingi kúnge deıin kóptegen adamdar biryńǵaı Ekologııalyq kodekske aınaldy, jumys júrip jatyr jáne qajetti zańǵa táýeldi normatıvtik quqyqtyq aktilerdiń kópshiligi bekitildi – munyń bári qoǵam men memlekettiń tyǵyz jáne tıimdi ózara is-qımyl jasaıtyndyǵyn bildiredi.
- Tabıǵı jáne tehnogendik sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılarda ekologııaǵa qandaı zııan keltiriledi? Mysaly, Arystaǵy jarylystan tek materıaldyq shyǵyn men adam shyǵyny ǵana emes, ekologııa da zardap shekti. Osyndaı úlken apattar men jarylystardan keıin ekologııany qalaı qalpyna keltirýge bolady, jalpy qalpyna keltirý múmkin be?
Eger adam óz qyzmetinde tabıǵı shekteýlerdi eskermese, onda bul sózsiz quldyraýǵa ákeletindigin tarıh birneshe ret dáleldedi. Sondyqtan da búgingi tańda ekologııalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý máseleleri óte mańyzdy bolyp otyr.
Sondyqtan tabıǵı jáne tehnogendik sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılarda ekologııaǵa qandaı zııan keltiriledi degen suraqqa birjaqty nemese birizdilikpen jaýap berý múmkin emes, óıtkeni bári tótenshe jaǵdaıdyń sıpatyna baılanysty, ol tabıǵı ma álde tehnogendik sıpattaǵy apat pa.
Arys qalasynda bolǵan oqıǵaǵa keletin bolsaq, onda oq-dárilerdiń kóptegen jarylystary bolǵanyn jáne, árıne, bul ekologııaǵa orasan zor zııan ekenin bilemiz! Oq-dárilerdiń jarylysy degenimiz ne? Bul jasandy túrde qozdyrylǵan fızıka-hımııalyq reakııa, ol 2500 – den 4500 K-ge deıin (bul +2227-den +4008 elsııge deıin) temperatýrada júredi jáne joǵary temperatýraly gazdar men jylýdyń kóp mólsherin shyǵarýmen birge júredi, ıaǵnı barlyq tirshilik ıeleri joıylady, jarylys núktesinen belgili bir dıametrde kúıip ketedi jáne kóbinese tolyq ekologııalyq tıimdilikti qalpyna keltirý úshin ondaǵan jyldar qajet.
Ekojúıeni qalpyna keltirýge bola ma bolmaı ma dep qaraýǵa bolmaıdy, ony qalpyna keltirý qajet! Sebebi bul tehnogendik apat jáne tabıǵı qalpyna keltirý úshin kóp ýaqyt ketedi, bul degenimiz, eń aldymen, Jasyl keńistikterdiń ósý jaǵdaılaryn qalpyna keltirý úshin topyraqty qajetti deńgeıde óńdeý qajet, sodan keıin tabıǵat birtindep jáne belsendi túrde bıoalýantúrlilik pen ekojúıelerdi qalpyna keltiredi. Biraq eger biz áskerı oq-dárilerdiń jarylystarynyń saldary týraly aıtatyn bolsaq, mysaly, ıadrolyq nemese hımııalyq emes, zaqymdaný men qalpyna keltirýdiń múldem basqa perspektıvalary bar.
- Ekologııanyń buzylýy tehnogendik sıpattaǵy tótenshe jaǵdaıǵa ákelýi múmkin be? Múmkin bolsa, ony qalaı boldyrmaýǵa bolady?
Máseleniń birinshi bóligine keletin bolsaq, ıá, árıne, belgilengen ekologııalyq normalardyń buzylýy sózsiz tehnogendik sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılarǵa ákelýi múmkin, ásirese ónerkásiptik nemese óndirýshi kásiporyndarǵa qatysty. Buǵan jabdyqtar men óndiris proesteriniń tehnıkalyq jaı – kúıin ýaqtyly tekserý arqyly ǵana jol bermeýge bolady-bul osy tıptegi menedjerler men ıelerdiń tikeleı ekologııalyq jáne áleýmettik jaýapkershiligi. Qorytyndylaı kele, ekologııaǵa úlken zııan keltiretin tehnogendik apattar, naqty ekonomıkalyq zalaldan basqa, ekologııalyq qaýipsizdik júıesi qurylǵan kásiporyndarda da bolady, biraq kóbinese mundaı júıe joq jerlerde bolady.
Búgingi tańda bizdiń qoǵam ekologııalyq sana máselelerinde óte tez ósýde, ıaǵnı qazirgi ýaqytta qoǵam taza aýaǵa, taza sýǵa, ıaǵnı saý qorshaǵan ortaǵa zańdy Konstıtýııalyq quqyqtardyń saqtalýyn talap etedi, bul óz kezeginde densaýlyq pen ómirdiń kepili bolyp tabylady – bul ekologııalyq sanany, qoǵamnyń habardarlyǵyn arttyrýdyń kórsetkishi jáne bul qýantady.
Erke Jomart,
«Adyrna» ulttyq portaly
