Qazaq til bilimin zerttegen ǵalym dúnıeden ótti

4162
Adyrna.kz Telegram

Búgin qazaq til biliminiń kórnekti tulǵasy, qazaq sıntaksısiniń beldi zertteýshisi, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-da jarty ǵasyrdan astam ýaqyt qyzmet etken ardager oqytýshy, ulaǵatty ustaz, dara ǵalym RAQYSh SÁTULY ÁMIR dúnıeden ótti. Qaraly habardy ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń qazaq til bilimi kafedrasy ujymy Facebook jelisindegi resmı paraqshasynda jarııalady.

Raqysh Sátuly oqýdy Jambyl qalasynda bastap, Otan soǵysy jyldary ony týǵan aýylynda jalǵastyrdy, basqa balalar sııaqty kolhozdyń áli keletin jumysyna aralasty, eńbektiń arqasynda erte shynyqty. Sońǵy jyldardaǵy el kúıi, muńy, erligi, qaısarlyǵy ǵalym aǵa kókireginde sýret bolyp basylǵan, kóńilinde júr.

Raqysh Ámirdi 1943 jyly jezdesi Ómirbek Batyrbekov Jambyl qalasyndaǵy pedýchılıege oqýǵa túsirdi. Oqýy jeltoqsanda bastalyp, egis bastala toqtap qalatyn aýyl mektebi sııaqty emes, pedýchılıede oqý júıege túsken, muǵalimderi de oblys tanyǵan mamandar bolatyn. Ásirese tarıh pánin oqytatyn Iýsýpov degen kisiniń ónegesi kúshti boldy.

Pedýchılıeden Ámir Raqysh úzdik attestat alyp, 1946 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń fılologııa fakýltetine emtıhansyz alyndy. Sol jyly oqýǵa túskender Jeńistiń qýanyshymen kóńilderi kóterilgen, oqýǵa degen saǵynyshpen, qulshynyspen kelgen jastar edi. Bulardyń qatarynda, L.T.Tvardovskııdiń sózimen aıtqanda, Otan soǵysy otynyń sharpýyna túsken, shynyqqan, ójet jigitter kóp bolatyn.

Stýdenttik ómir mándi, qyzyqty ótti. Raqysh Ámir ozat oqydy, qoǵam jumysyna mol aralasty: komsomoldyń kýrstyq, fakýltettik uıymynyń hatshysy boldy. Fılologııa fakýltetinde qazaqtyń ulttyq mádenıetiniń M.Áýezov, A.Jubanov, I.Keńesbaev, N.Saýranbaev, M.Balaqaev syndy iri tulǵalary dáris oqýshy edi. Bir jyldary kosmopolıtter degen ataq taǵylyp, Máskeýden qýylǵan iri ádebıetshiler de sabaq berdi. Solardyń ishinen Batys Evropa ádebıetiniń mamandary Blıýmenfeld, Frıdman degen oqytýshylar erekshe esinde qaldy. Osy kisilerdiń bilimpazdyǵy, eliniń qamyn jegen azamattyq keıpi, júris-turysy – tárbıeniń zory edi.

R.Ámir: «Tilshi mamandyǵyn qalaýyma Ybyraıym Esenqul-uly Mamanovtyń yqpaly sebep boldy», – deıdi. «Y.Mamanov – stýdenttermen qoıan-qoltyq aralasyp júretin kópshil, óte bilimdi, meıirimdi kisi edi. Ol kisi 1-kýrstan bastap kýrs jumysy retinde taqyryp berip, úıinen sırek ushyraıtyn ǵylymı kitaptardy ákep berip, tanystyryp, til bilimine qyzyqtyrdy».

Osyndaı jaǵdaılar áserimen Raqysh Ámir ýnıversıtetti úzdik dıplommen bitirdi, qazaq tili mamandyǵy boıynsha aspırantýraǵa qaldyryldy. Buǵan da jebeý bolǵan Y.Mamanov edi.

Qazaq memlekettik ýnıversıtetine túsip, M.Áýezov, I.Keńesbaev, N.Saýranbaev, M.Balaqaev, Y.Mamanov, Blıýmenfeld, Úshaıaqov, E.Ysmaıylov sııaqty jarqyn jandardyń shákirti bolǵanyn Ámir Raqysh taǵdyr bergen zor syılyq dep esepteıdi. Osy jyldary ómirdiń bergen taǵy bir syıy keleshekte jubaıly bolǵan Sara Myrqasym qyzy Serikbaevamen kezdesýi edi.
R.S.Ámir «Qazaq tilindegi jalǵaýlyqtar» degen taqyrypta dıssertaııa jazyp, qorǵap, 1955 jyly fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty degen ǵylymı dárejege ıe boldy. Jetekshilik etken bilikti maman, jurtqa tanymal M.B.Balaqaev edi.

Dıssertaııany talqylaýǵa M.O.Áýezov sóz alyp qoldaý aıtty. Ol kisi: «Dıssertaııa mazmundy eken, saýatty jazylypty. Jalǵaýlyq degen jazýda da, sóıleýde de úlken qyzmet atqarady eken. Dıssertant eptep olardyń tarıhı qalyptasýyn da aıtty. Qyzyqty jolmen qalyptasqan eken. Kitap jazyp júrip jalǵaýlyqtardyń bizge kórsetip júrgen zor qyzmetin elemeppiz, Tartıýfke uqsap» - dep otyrǵandardy bir kúldirip aldy.
Pedagogıkalyq ǵylymdar ǵylymı-zertteý ınstıtýtyndaǵy sińirgen eńbegi úshin R.S.Ámir «Qazaq SSR Halyq aǵartý isiniń ozyq qyzmetkeri» degen belgimen marapattaldy.

1964-1971 jyldary R.Ámir Qazaq SSR Ǵylym akademııasy Til bilimi ınstıtýtynda ǵylymı qyzmetker bolyp istedi. Ǵylymı jumyspen qatar jaýapty qoǵam jumystary qosa atqaryldy. Ol ınstıtýttyń profsoıýz uıymynyń predsedateli, partııa uıymynyń sekretary boldy.

R.S.Ámirdiń Til bilimi ınstıtýtynyń irgesinde júrip atqarǵan ǵylymı-tvorchestvolyq eńbegi jemisti boldy. Ol eki tomdyq akademııalyq «Qazaq tili grammatıkasyn» jazýǵa qatysty. «Til mádenıeti jáne baspasóz» atty respýblıkalyq konferenııada baspasóz tilindegi tendenııalar týraly baıandama jasady. Osy konferenııa belgilegen baǵytpen sóıleý mádenıetine baılanysty zertteý uıymdastyryp, eńbekter jarııalady, solardyń qatarynda ıntellektýaldyq pen sóıleý mádenıetiniń qatysy jónindegi maqalasy bar.

R.Ámir aýyzeki sóıleý tili máselesin birinshi bolyp zerttedi, «Osobennostı sıntaksısa kazahskoı razgovornoı rechı» degen monografııasyn jaryqqa shyǵaryp, sonyń negizinde 1972 jyly doktorlyq dıssertaııa qorǵady. Zertteý qazaq tili sıntaksıs júıesindegi amaldardy (qaıtalaý, sheneý, úndeý, t.b.), tulǵalardy tolyq ashyp, adekvatty túrde tanytty, túrli kommýnıkatıvtik maqsattardy óteý mehanızmin ashyp berdi.

R.S.Ámir jaı sóılemder júıesinde sózderdiń erkin, jalpylyqty zańdylyqpen tirkesýi men erkin predıkatıvtik forma negizinde qurylatyn konstrýkııalarmen qatar ózgeshe qurylym bar ekenin ataıdy. Bul qurylymdarda ár maǵynalyq túrine tán turaqty leksıkalyq komponent pen lebizdiń aktýaldy maǵynasyn ataıtyn erkin sóz ózara japsarlasyp birigedi. R.Ámir bulardy shablon (úlgi) boıynsha uıymdasqan replıka retindegi lepti sóılemder dep ataǵan. Bulaı atalýyna sebep – bul konstrýkııalardyń aýyzeki sózde – dıalogta replıka retinde jumsalady.
1974-1979 jyldary R. Ámir Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde qazaq tili kafdrasynyń meńgerýshisi, fılologııa fakýltetiniń dekany bolyp qyzmet istedi. Osy qysqa merzimde R.S. Ámir eleýli, osy kúnge deıin nátıjesi kórinip júrgen jumystar atqardy.
Fakýltette arab tilinen maman daıyndaý jumysy uıymdastyryldy. Bul másele burynnan aıtylyp júr edi, ony júzege asyrý R.S.Ámirdiń qolyna tıdi. R.S. Ámir Máskeý, Lenıngrad ýnıversıtetterine baryp bul mamandyqtyń oqý josparymen, oqý resýrstarymen tanysty, muǵalimderimen yntymaqtastyq ornatty. Alynǵan materıadarǵa súıenip óz oqý ornyna laıyq oqý qujattaryn daıyndaý uıymdastyryldy, muǵalimder izdedi. Osyndaı ister arqyly arab tilinen maman daıyndaý jolǵa qoıyldy.
Orys tilinen kandıdattyq dıssertaııa qorǵaıtyn ǵylymı keńes uıymdastyryldy, bul ǵylymı keńes Orta Azııa elderinde ekinshi bolyp, tek búkil Qazaqstan úshin ǵana emes, basqa kórshiles respýblıkalarǵa da qol ushyn berdi.
Osy jyldary fılologııa fakýltetiniń janynan qazaq tili, orys tili muǵalimderiniń biliktiligin jetildiretin turaqty kýrs jumys isteıtin boldy. Bul shara fakýltettegi maman daıyndaý jumysyn mektep tájirıbesimen tyǵyz ushtastyrýǵa sebepshi boldy.
Shet el tilderi pedagogtik ınstıtýtynda qyzmet etken jyldary R.Ámir Almaty qalasy halyq depýtattary sovetiniń depýtaty, Qazaqstan Kompartııasy Sovet aýdandyq partııa uıymy plenýmynyń múshesi bolyp saılandy.
Shet el tilderi pedagogtik ınstıtýt rektory qyzmetin atqaryp júrip te R.Ámir ǵylymı-zertteý jumystarynan qol úzgen joq.
R.S.Ámir esimi Qazaqstan Respýblıkasy joǵary mektepteriniń asa kórnekti ǵalym pedagogtary degen kitapqa engizilip, ol týraly kólemdi maqala berilgen.¹

Ǵalymnyń óz basyna qatysty atqarǵan tvorchestvolyq sıpattaǵy isterin jınaqtap kórsek:

1. Ǵylymı zertteýiniń nátıjeleri ilgeride sóz bolǵan 5 monografııa túrinde jaryq kórdi.
2. Serik avtorlardyń qatysýymen mektepke arnalǵan ár kezeńde 8 oqýlyq jazdy.
3. Joǵary oqý oryndaryna arnalǵan qazaq tili páni boıynsha 2 oqýlyq,1 oqý quraly jazyldy.
4.Atalǵan mektep oqýlyqtaryn paıdalaný jóninde muǵalimderge kómek retinde metodıkalyq nusqaýlar jazyldy.
5.Buǵan qosa qazaq tilin mektepte oqytýdyń mazmunyn, ádisin teorııalyq turǵydan qarastyrǵan 3 eńbek bar.
6.Qazaq tili, ony oqytýdyń ádistemesine arnalǵan 100-den asa maqalalary jaryq kórgen.

Eńbegine baılanysty R.S. Ámirge mynadaı marapttarǵa ıe boldy:

1. «QazSSR halyqtarynyń aǵartý isiniń ozyq qyzmetkeri belgisi» (1961j.).
2. «Qurmet belgisi» ordeni (1981j.).
3. «QazSSR joǵarǵy soveti prezıdıýmynyń Qurmet gramotasy» (1980j.).
4. «Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berý isiniń qurmetti qyzmetkeri» (2009j.).
5. «Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-ǵa sińirgen eren eńbegi úshin» Kúmis medali (2010j.).

Qaı merzimde, qaı salada, qaı jaǵdaıda eńbek etse de, R.S.Ámirge tán qasıet – jumysyn jaýapkershilikpen, izdenimpazdyqpen, úlken qoǵamdyq mán berip atqaratyn. Osy qasıet oǵan jastaıynan sińgen, ómirlik serigine aınalǵan.

«Adyrna»  ulttyq portaly

Pikirler