بۇگىن قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى، قازاق سينتاكسيسىنىڭ بەلدى زەرتتەۋشىسى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت قىزمەت ەتكەن ارداگەر وقىتۋشى، ۇلاعاتتى ۇستاز، دارا عالىم راقىش ساتۇلى ءامىر دۇنيەدەن ءوتتى. قارالى حاباردى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ قازاق ءتىل ءبىلىمى كافەدراسى ۇجىمى Facebook جەلىسىندەگى رەسمي پاراقشاسىندا جاريالادى.
راقىش ءساتۇلى وقۋدى جامبىل قالاسىندا باستاپ، وتان سوعىسى جىلدارى ونى تۋعان اۋىلىندا جالعاستىردى، باسقا بالالار سياقتى كولحوزدىڭ ءالى كەلەتىن جۇمىسىنا ارالاستى، ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا ەرتە شىنىقتى. سوڭعى جىلدارداعى ەل كۇيى، مۇڭى، ەرلىگى، قايسارلىعى عالىم اعا كوكىرەگىندە سۋرەت بولىپ باسىلعان، كوڭىلىندە ءجۇر.
راقىش ءامىردى 1943 جىلى جەزدەسى ومىربەك باتىربەكوۆ جامبىل قالاسىنداعى پەدۋچيليششەگە وقۋعا ءتۇسىردى. وقۋى جەلتوقساندا باستالىپ، ەگىس باستالا توقتاپ قالاتىن اۋىل مەكتەبى سياقتى ەمەس، پەدۋچيليششەدە وقۋ جۇيەگە تۇسكەن، مۇعالىمدەرى دە وبلىس تانىعان ماماندار بولاتىن. اسىرەسە تاريح ءپانىن وقىتاتىن يۋسۋپوۆ دەگەن كىسىنىڭ ونەگەسى كۇشتى بولدى.
پەدۋچيليششەدەن ءامىر راقىش ۇزدىك اتتەستات الىپ، 1946 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە ەمتيحانسىز الىندى. سول جىلى وقۋعا تۇسكەندەر جەڭىستىڭ قۋانىشىمەن كوڭىلدەرى كوتەرىلگەن، وقۋعا دەگەن ساعىنىشپەن، قۇلشىنىسپەن كەلگەن جاستار ەدى. بۇلاردىڭ قاتارىندا، ل.ت.تۆاردوۆسكيدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، وتان سوعىسى وتىنىڭ شارپۋىنا تۇسكەن، شىنىققان، وجەت جىگىتتەر كوپ بولاتىن.
ستۋدەنتتىك ءومىر ءماندى، قىزىقتى ءوتتى. راقىش ءامىر وزات وقىدى، قوعام جۇمىسىنا مول ارالاستى: كومسومولدىڭ كۋرستىق، فاكۋلتەتتىك ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولدى. فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ م.اۋەزوۆ، ا.جۇبانوۆ، ءى.كەڭەسباەۆ، ن.ساۋرانباەۆ، م.بالاقاەۆ سىندى ءىرى تۇلعالارى ءدارىس وقۋشى ەدى. ءبىر جىلدارى كوسموپوليتتەر دەگەن اتاق تاعىلىپ، ماسكەۋدەن قۋىلعان ءىرى ادەبيەتشىلەر دە ساباق بەردى. سولاردىڭ ىشىنەن باتىس ەۆروپا ادەبيەتىنىڭ ماماندارى بليۋمەنفەلد، فريدمان دەگەن وقىتۋشىلار ەرەكشە ەسىندە قالدى. وسى كىسىلەردىڭ بىلىمپازدىعى، ەلىنىڭ قامىن جەگەن ازاماتتىق كەيپى، ءجۇرىس-تۇرىسى – تاربيەنىڭ زورى ەدى.
ر.ءامىر: «ءتىلشى ماماندىعىن قالاۋىما ىبىرايىم ەسەنقۇل-ۇلى مامانوۆتىڭ ىقپالى سەبەپ بولدى»، – دەيدى. «ى.مامانوۆ – ستۋدەنتتەرمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ جۇرەتىن كوپشىل، وتە ءبىلىمدى، مەيىرىمدى كىسى ەدى. ول كىسى 1-كۋرستان باستاپ كۋرس جۇمىسى رەتىندە تاقىرىپ بەرىپ، ۇيىنەن سيرەك ۇشىرايتىن عىلىمي كىتاپتاردى اكەپ بەرىپ، تانىستىرىپ، ءتىل بىلىمىنە قىزىقتىردى».
وسىنداي جاعدايلار اسەرىمەن راقىش ءامىر ۋنيۆەرسيتەتتى ۇزدىك ديپلوممەن ءبىتىردى، قازاق ءتىلى ماماندىعى بويىنشا اسپيرانتۋراعا قالدىرىلدى. بۇعان دا جەبەۋ بولعان ى.مامانوۆ ەدى.
قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ، م.اۋەزوۆ، ءى.كەڭەسباەۆ، ن.ساۋرانباەۆ، م.بالاقاەۆ، ى.مامانوۆ، بليۋمەنفەلد، ۇشاياقوۆ، ە.ىسمايىلوۆ سياقتى جارقىن جانداردىڭ شاكىرتى بولعانىن ءامىر راقىش تاعدىر بەرگەن زور سىيلىق دەپ ەسەپتەيدى. وسى جىلدارى ءومىردىڭ بەرگەن تاعى ءبىر سىيى كەلەشەكتە جۇبايلى بولعان سارا مىرقاسىم قىزى سەرىكباەۆامەن كەزدەسۋى ەدى.
ر.س.ءامىر «قازاق تىلىندەگى جالعاۋلىقتار» دەگەن تاقىرىپتا ديسسەرتاتسيا جازىپ، قورعاپ، 1955 جىلى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دەگەن عىلىمي دارەجەگە يە بولدى. جەتەكشىلىك ەتكەن بىلىكتى مامان، جۇرتقا تانىمال م.ب.بالاقاەۆ ەدى.
ديسسەرتاتسيانى تالقىلاۋعا م.و.اۋەزوۆ ءسوز الىپ قولداۋ ايتتى. ول كىسى: «ديسسەرتاتسيا مازمۇندى ەكەن، ساۋاتتى جازىلىپتى. جالعاۋلىق دەگەن جازۋدا دا، سويلەۋدە دە ۇلكەن قىزمەت اتقارادى ەكەن. ديسسەرتانت ەپتەپ ولاردىڭ تاريحي قالىپتاسۋىن دا ايتتى. قىزىقتى جولمەن قالىپتاسقان ەكەن. كىتاپ جازىپ ءجۇرىپ جالعاۋلىقتاردىڭ بىزگە كورسەتىپ جۇرگەن زور قىزمەتىن ەلەمەپپىز، تارتيۋفكە ۇقساپ» - دەپ وتىرعانداردى ءبىر كۇلدىرىپ الدى.
پەداگوگيكالىق عىلىمدار عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنداعى سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن ر.س.ءامىر «قازاق سسر حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ وزىق قىزمەتكەرى» دەگەن بەلگىمەن ماراپاتتالدى.
1964-1971 جىلدارى ر.ءامىر قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ىستەدى. عىلىمي جۇمىسپەن قاتار جاۋاپتى قوعام جۇمىستارى قوسا اتقارىلدى. ول ينستيتۋتتىڭ پروفسويۋز ۇيىمىنىڭ پرەدسەداتەلى، پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى بولدى.
ر.س.ءامىردىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ىرگەسىندە ءجۇرىپ اتقارعان عىلىمي-تۆورچەستۆولىق ەڭبەگى جەمىستى بولدى. ول ەكى تومدىق اكادەميالىق «قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن» جازۋعا قاتىستى. «ءتىل مادەنيەتى جانە ءباسپاسوز» اتتى رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيادا ءباسپاسوز تىلىندەگى تەندەنتسيالار تۋرالى بايانداما جاسادى. وسى كونفەرەنتسيا بەلگىلەگەن باعىتپەن سويلەۋ مادەنيەتىنە بايلانىستى زەرتتەۋ ۇيىمداستىرىپ، ەڭبەكتەر جاريالادى، سولاردىڭ قاتارىندا ينتەللەكتۋالدىق پەن سويلەۋ مادەنيەتىنىڭ قاتىسى جونىندەگى ماقالاسى بار.
ر.ءامىر اۋىزەكى سويلەۋ ءتىلى ماسەلەسىن ءبىرىنشى بولىپ زەرتتەدى، «وسوبەننوستي سينتاكسيسا كازاحسكوي رازگوۆورنوي رەچي» دەگەن مونوگرافياسىن جارىققا شىعارىپ، سونىڭ نەگىزىندە 1972 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. زەرتتەۋ قازاق ءتىلى سينتاكسيس جۇيەسىندەگى امالداردى (قايتالاۋ، شەنەۋ، ۇندەۋ، ت.ب.), تۇلعالاردى تولىق اشىپ، ادەكۆاتتى تۇردە تانىتتى، ءتۇرلى كوممۋنيكاتيۆتىك ماقساتتاردى وتەۋ مەحانيزمىن اشىپ بەردى.
ر.س.ءامىر جاي سويلەمدەر جۇيەسىندە سوزدەردىڭ ەركىن، جالپىلىقتى زاڭدىلىقپەن تىركەسۋى مەن ەركىن پرەديكاتيۆتىك فورما نەگىزىندە قۇرىلاتىن كونسترۋكتسيالارمەن قاتار وزگەشە قۇرىلىم بار ەكەنىن اتايدى. بۇل قۇرىلىمداردا ءار ماعىنالىق تۇرىنە ءتان تۇراقتى لەكسيكالىق كومپونەنت پەن لەبىزدىڭ اكتۋالدى ماعىناسىن اتايتىن ەركىن ءسوز ءوزارا جاپسارلاسىپ بىرىگەدى. ر.ءامىر بۇلاردى شابلون (ۇلگى) بويىنشا ۇيىمداسقان رەپليكا رەتىندەگى لەپتى سويلەمدەر دەپ اتاعان. بۇلاي اتالۋىنا سەبەپ – بۇل كونسترۋكتسيالاردىڭ اۋىزەكى سوزدە – ديالوگتا رەپليكا رەتىندە جۇمسالادى.
1974-1979 جىلدارى ر. ءامىر قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق ءتىلى كافدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولىپ قىزمەت ىستەدى. وسى قىسقا مەرزىمدە ر.س. ءامىر ەلەۋلى، وسى كۇنگە دەيىن ناتيجەسى كورىنىپ جۇرگەن جۇمىستار اتقاردى.
فاكۋلتەتتە اراب تىلىنەن مامان دايىنداۋ جۇمىسى ۇيىمداستىرىلدى. بۇل ماسەلە بۇرىننان ايتىلىپ ءجۇر ەدى، ونى جۇزەگە اسىرۋ ر.س.ءامىردىڭ قولىنا ءتيدى. ر.س. ءامىر ماسكەۋ، لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە بارىپ بۇل ماماندىقتىڭ وقۋ جوسپارىمەن، وقۋ رەسۋرستارىمەن تانىستى، مۇعالىمدەرىمەن ىنتىماقتاستىق ورناتتى. الىنعان ماتەريادارعا سۇيەنىپ ءوز وقۋ ورنىنا لايىق وقۋ قۇجاتتارىن دايىنداۋ ۇيىمداستىرىلدى، مۇعالىمدەر ىزدەدى. وسىنداي ىستەر ارقىلى اراب تىلىنەن مامان دايىنداۋ جولعا قويىلدى.
ورىس تىلىنەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعايتىن عىلىمي كەڭەس ۇيىمداستىرىلدى، بۇل عىلىمي كەڭەس ورتا ازيا ەلدەرىندە ەكىنشى بولىپ، تەك بۇكىل قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، باسقا كورشىلەس رەسپۋبليكالارعا دا قول ۇشىن بەردى.
وسى جىلدارى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ جانىنان قازاق ءتىلى، ورىس ءتىلى مۇعالىمدەرىنىڭ بىلىكتىلىگىن جەتىلدىرەتىن تۇراقتى كۋرس جۇمىس ىستەيتىن بولدى. بۇل شارا فاكۋلتەتتەگى مامان دايىنداۋ جۇمىسىن مەكتەپ تاجىريبەسىمەن تىعىز ۇشتاستىرۋعا سەبەپشى بولدى.
شەت ەل تىلدەرى پەداگوگتىك ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتكەن جىلدارى ر.ءامىر الماتى قالاسى حالىق دەپۋتاتتارى سوۆەتىنىڭ دەپۋتاتى، قازاقستان كومپارتياسى سوۆەت اۋداندىق پارتيا ۇيىمى پلەنۋمىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى.
شەت ەل تىلدەرى پەداگوگتىك ينستيتۋت رەكتورى قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇرىپ تە ر.ءامىر عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنان قول ۇزگەن جوق.
ر.س.ءامىر ەسىمى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى مەكتەپتەرىنىڭ اسا كورنەكتى عالىم پەداگوگتارى دەگەن كىتاپقا ەنگىزىلىپ، ول تۋرالى كولەمدى ماقالا بەرىلگەن.¹
عالىمنىڭ ءوز باسىنا قاتىستى اتقارعان تۆورچەستۆولىق سيپاتتاعى ىستەرىن جيناقتاپ كورسەك:
1. عىلىمي زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەلەرى ىلگەرىدە ءسوز بولعان 5 مونوگرافيا تۇرىندە جارىق كوردى.
2. سەرىك اۆتورلاردىڭ قاتىسۋىمەن مەكتەپكە ارنالعان ءار كەزەڭدە 8 وقۋلىق جازدى.
3. جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان قازاق ءتىلى ءپانى بويىنشا 2 وقۋلىق،1 وقۋ قۇرالى جازىلدى.
4.اتالعان مەكتەپ وقۋلىقتارىن پايدالانۋ جونىندە مۇعالىمدەرگە كومەك رەتىندە مەتوديكالىق نۇسقاۋلار جازىلدى.
5.بۇعان قوسا قازاق ءتىلىن مەكتەپتە وقىتۋدىڭ مازمۇنىن، ءادىسىن تەوريالىق تۇرعىدان قاراستىرعان 3 ەڭبەك بار.
6.قازاق ءتىلى، ونى وقىتۋدىڭ ادىستەمەسىنە ارنالعان 100-دەن اسا ماقالالارى جارىق كورگەن.
ەڭبەگىنە بايلانىستى ر.س. امىرگە مىناداي ماراپتتارعا يە بولدى:
1. «قازسسر حالىقتارىنىڭ اعارتۋ ءىسىنىڭ وزىق قىزمەتكەرى بەلگىسى» (1961ج.).
2. «قۇرمەت بەلگىسى» وردەنى (1981ج.).
3. «قازسسر جوعارعى سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ قۇرمەت گراموتاسى» (1980ج.).
4. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى» (2009ج.).
5. «ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-عا سىڭىرگەن ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن» كۇمىس مەدالى (2010ج.).
قاي مەرزىمدە، قاي سالادا، قاي جاعدايدا ەڭبەك ەتسە دە، ر.س.امىرگە ءتان قاسيەت – جۇمىسىن جاۋاپكەرشىلىكپەن، ىزدەنىمپازدىقپەن، ۇلكەن قوعامدىق ءمان بەرىپ اتقاراتىن. وسى قاسيەت وعان جاستايىنان سىڭگەن، ومىرلىك سەرىگىنە اينالعان.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
