Taýly Qarabaqta bastalǵan osy jylǵy soǵysqa qatysty áleýmettik jelide qundy aqparattarmen jáne soǵysqa qatysty óz betinshe salmaqty saıası saraptama jasap júrgen azamat Qýanysh EDILHANMEN suhbattasýdyń sáti tústi. Facebook qoldanýshylar bul azamatty etene jaqsy tanıdy. Qýanysh Edilhan taıaýda ǵana jeńis baıraǵy jelbiregen Ázerbaıjan eline arnaıy saparmen baryp qaıtty. Osy sapar barysynda ózi kýá bolǵan jaıttar týraly bizben bólisip, oyqrmannyń keıbiri bile bermeıtin qyzyqty derekteri týraly áńgimelep berdi.
–Áńgimemizdi Baký saparynan bastasaq. Bul sapardy kim uıymdastyrdy? Qalaı baryp qaıttyńyzdar?
–Ázirbaıjanǵa sapar jóninde alǵash usynys aıtqan Amangeldi Qurmetuly degen áleýmettik jelide tanysqan azamat boldy. Men, árıne, qýana kelistim, óıtkeni oqıǵa bolyp jatqan jerlerdi óz kózińmen kórgenge ne jetsin, biraq ol alǵashynda tym alys perspektıvadaǵy nársedeı bolyp kórindi. Ázirbaıjan elshiliginiń qyzmetkeri Fuzuli Majidli alǵash telefon soqqanda men Astanada júrgenmin. Ol onshaqty adamnan turatyn top ázirlenip jatqanyn, men de sol topta bolatynymdy, qazirgi kezde ÁR SIM kelisimi alynyp jatqanyn, kóp uzamaı Almatydan attanatynymyzdy jetkizdi, ýaqyty da aıtyldy. Sonymen... men Aqtaýǵa qaıtyp oralmaı-aq birden Almatyǵa tartyp kettim. Kelisilgen kúni kovıdke test tapsyryp, Stambul arqyly Baký qalasyna attandyq. Alaıda kóp uzamaı arnaıy shaqyrtý alyp, baýyrlas Ázerbaıjan eline jolǵa shyqtyq.
Qonaq úıge ornalasyp, tańǵy asymyzdy iship, uıyqtamastan Ázerbaıjannyń strategııalyq zertteýler ınstıtýtyna kezdesýge bardyq. Kezdesýde saıasatkerler, sarapshylar, ǵylym doktorlary, ınstıtýt qyzmetkerleri, Ázirbaıjan Mıllı Májilisiniń (Parlamentiniń) depýtattary boldy.
Eń aldymen Rasım-aǵa Mýsabekov sóz alyp, eldegi jalpy jaǵdaıdy tııanaqty túrde aıtyp berdi. Bul kisi birinshi Qarabaq soǵysy kezinde de bolǵan, oqıǵany óz kózimen kórgen. Qazirgi kezde ÁR MM (olarda Parlament bir palatadan ǵana – Májilisten turady, bizdegideı Senat degen qurylym joq) depýtaty eken. Qazaqstannan kelgen qonaqtar atynan Serik Maleev ("Altyn Orda.kz" saıtynyń bas redaktory) sóılep, Ázerbaıjan halqyn tarıhı jeńisterimen quttyqtady, bizdiń týysqan ázirbaıjan halqymen árqashan da birge ekendigimizdi jetkizdi. Sodan keıin áńgime suraq-jaýap, pikir almasý dárejesinde ótti. Osy kezdesýge arnaıy daıyndap barǵan onshaqty suraqtarym bar edi, men solarymdy qoıdym. Tap túbine baryp turyp nege Ázirbaıjan Qarýly kúshteri Hankendige kirmegeni de, Nahchyvan men Ázirbaıjan arasyndaǵy dálizdiń qalaı bolatyndyǵy, óz fýnkııanyn qalaısha atqaratyny týraly suradym.
– Nege Ázirbaıjan Qarýly kúshteri Hankendige kirmegen?
– Musabekovtiń aıtýynsha, az ǵana armıandardyń Hankendide qalǵany da durys. Óıtkeni ásker ómir boıy qorǵap turmaıdy ǵoı. Saıası strategııalyq turǵydan da osylaı etken durys eken. Kórshi elmen aradaǵy áldebir soǵys otynyń tutanbaýyna Hankendiniń saqtalyp turǵany tıimdi sııaqty.
– Sapar barysynda taǵy qaı jerlerge bardyńyzdar, kimdermen suhbattas boldyńyzdar?
– Túski astan keıin bizdi Ázerbaıjan MM (Parlamentiniń) tóraǵasynyń orynbasary Álıev Ádil Ábishoǵly qabyldady. Orynbasarmen birge taǵy birneshe MM depýtattary boldy. Kezdesý negizinen resmı jaǵdaıda ótti, degenmen ázil-qaljyńdar da bolmaı qalǵan joq. Mysaly óziniń ákesiniń aty bizdegi kimniń ákesimen attas ekendigine nazar aýdaryńyz dep kúldi. Jalpy kezdesýler jyly, týystyq jaǵdaıda ótti, olar bizder tarapynan Qarabaq boıynsha árqashan da qoldaýshylyqty sezinip otyrǵandaryn jetkizdi.
Kelesi kúngi saparymyz Bárdá, Gánjá qalalaryna barý boldy. Bulardyń ekeýi de maıdan shebinen alysta, 100km-deı jerde jatqan beıbit qalalar eken. Olarda áskerı bólimder de joq kórinedi. Soǵan qaramastan ármender olardy atqylaǵan. Ondaǵy oılary – ázirbaıjan halqynyń ashý-yzasyn týdyrý, sóıtip olardy óz úkimetterine qarsy kóterý, soǵystyń toqtaýyna yqpal etsin degen ádis bolýy kerek.
Bárdá qalasynda 50 myńdaı adam turady eken, Bakýden 250km shamasynda. Ózi attas Bárdá aýdanynyń ortalyǵy. Eki-úsh jerde áskerı posttardan ótýge týra keldi, óıtkeni soǵys bolyp jatqan aımaqqa tym jaqyn bolýynan alynǵan saqtyq sharalary bolýy kerek.
Jalpy Bakýden shyǵa beriste-aq jeke úıler bastaldy. Kóptegen úıler eki etajdy kottedjder, baqýatty turatyndary baıqalady. Byltyrǵy jazda Ózbekstanǵa barǵanymyzda Tashkent pen Samarqand arasy qaptaǵan aýyldar ekendigin kórip tań qalǵanym bar edi, munda da dál sol jaǵdaı – bir aýyl aıaqtala bere ekinshi aýyldyń jeri bastalyp jatqandaı. Árıne, Ózbekstandaǵydaı aýyldar arasy sheksiz-shetsiz egistik jerler emes, odan sırekteý, degenmen bizdiń Ústirtte Beıneýge deıingi jerlerdeı qulazyp jatqan dala kórinbeıdi. Ásirese túnde keıin qaıtqanda kórdik – jypyrlaǵan shamdar dalada bos jerlerdiń joqtyǵyn bildirip turǵandaı.
Jolda alǵashqy kezdesken aýyl Atbulaq dep atalady eken. Qazaqsha ataýdy kórip qulaǵymyz eleń ete qaldy.
Odan keıingi aýyl Navahı dep ataldy. Jolbasshymyzdyń aıtýy boıynsha bul jerde osy attas halyqtyń ókilderi turady. Shyǵý tegi týraly eshteńe aıtpady, keıin ınternetten qarap alarmyn dep sheshtim (alaıda áli qaraýǵa qol tımeı jatyr), tek esime túskeni – dál osy attas halyq ámirıka úndisterinde bar jáne olar qazaqtarǵa óte jaqyn. Birinshiden olarda rý bar. Qazaqta árbir adam óziniń jeti atasyna sheıin bilýge mindetti bolsa, navaholarda tórt atasyna sheıin biledi jáne on bes-jıyrma atasyna deıin biletinderi de bar. Olar da qazaqtar sııaqty atqa nyq otyrady, biz sııaqty órmek toqıdy, un eleıtin tas dıirmenderi bar. Jún taraıtyn taraq, tipti urshyǵyna sheıin qazaqtiki. Endeshe navahı men navaho arǵy túbi bir halyq emestigine kim kepil? Mysaly kereıdiń bir tarmaǵy – Abaq, aldyndaǵy bir árpi túsip qalǵan navaq shyǵar, kim bilipti?
Taǵy bir qyzyq jaǵdaı – úlken trassa boıy úsh eldiń jalaýy ilingen. Árıne, Túrkııa men Ázerbaıjan jalaýy kóbirek, alaıda solarmen qatar Pákstannyń da jalaýy az emes. Bu qalaı degen suraǵymyzǵa jolbasshymyz Fızýlı myrzadan mynadaı jaýap aldyq: 1913 jyldary Pákstanda sumdyq indet bolǵan, malıarııa degen aýrýdan kóptegen adamdar qyrylǵan eken. Sol kezde ázerbaıjandyq meenat Qajy Zeınelabıden Tagıev degen kisi óz qarajatyna Brıtanııadan dári-dármek satyp alyp, Pákstan halqyn jappaı ektirgen. Sonyń arqasynda indet toqtap, aýrýdyń beti qaıtqan. Sodan beri Pákstan halqy muny umytpaı, Ázerbaıjan halqynyń basyna is túsken jaǵdaıda kómekke umtylyp otyrady eken. Qarabaq jaǵdaıynda da olar birden Ázerbaıjan jaǵyna shyqqan, olarǵa moraldyq qoldaý bildirgen. Mine, sondyqtan da eki halyqtyń bir-birine degen qurmeti erekshe eken. Osyndaıda álgi elderdiń týymen qatar bizdiń kók baıraǵymyz da turýy kerek edi ǵoı degen kóńilsiz oılar eriksiz baýrap aldy bizdi.
Aıtqandaı, sol Qajy Zeınelabıden Tagıev myrza bizdiń qazaq halqyna da kómektesipti. Sol 1911 jyldary «Qazaq» gazetin shyǵarypty jáne ony bir jyl boıy óz aqshasymen qarjylandyryp otyrypty. Iaǵnı, alǵashqy baspa betin kórgen gazetimiz ázirbaıjandyq meenattyń arqasynda shyǵypty! Bul jóninde Eýrazııa ýnıversıtetiniń professory Saǵymbaı Jumaǵulov Ázirbaıjan elshiligine jazǵan hatynda baıandapty. Mine, eki halyqtyń dostyǵyna fakt kerek bolsa! Al biz osyny áli kúnge sheıin bilmeı kelgenimiz ókinishti-aq. Eń bolmasa tilshiler bilýi kerek edi, sonda kók týymyz úshin qysylmaı júrgen bolar edik.
– Sizder barǵan ýaqytta soǵys aıaqtalǵan ýaqyt edi, umytpasaq. Ázerbaıjan baýyrlarymyzdyń kóńil kúıi qalaı eken?
– Biz barǵanda, soǵys aıaqtalyp, ózara kelisim jasalǵan ýaqyt edi. Bir kún aldyn jeńisti toılaý sharalary ótipti. Árıne, barlyǵynda merekelik kóńil kúıdiń saryny anyq baıqalyp turdy. Taǵy bir erekshe nazarymyzǵa túskeni, barlyq tusta Ázerbaıjan men Túriktiń týlary qatar ilinip turdy. Kólikterge týdy ilip qoıǵan, tipti transparent etip kıgizilip qoıǵan týlar óte kóp. Bul da merekelik kóńil kúıdi bildirse kerek, álde burynnan solaı ma, bile almadym.
Biz barǵan alǵashqy kúnderi resmı kezdesýler ótti. Bul sapar barysynda Ázerbaıjannyń bul soǵysqa qatty daıyndalǵanyn, áskerı jaǵdaıyn jasaqtaǵan jáne eń bastysy, aqparattyq maıdanǵa da ázerbaıjan halqy jan jaqty daıyndalǵan eken.
– Aqparattyq maıdanǵa daıyndyǵy týraly aıtyp ótseńiz?
– Máselen, soǵys kezinde armıandar tarapy «biz qyryp jatyrmyz, jeńip jatyrmyz» degen saryndaǵy qaýesetti aqparattardy taratýǵa jantalasty. Kim bilsin, mundaı aqparatty armıandar halqynyń rýhyn túsirmeý úshin taratqan shyǵar. Desek te, jalǵan aqparat armıandar jaqtan kóp taraǵany málim. Al ázerbaıjandar sol aqparattyń jalǵan ekenin áshkerelep otyrdy. Ásirese, Ázerbaıjan Qorǵanys mıınstriniń ózi túsirgen vıdeolaryn ınternetke jarııalaýy kóp ótiriktiń betin ashyp tastaǵandaı. Osyndaı jaǵdaı óte kóp boldy. Sonymen qatar Ázerbaıjan tarapy dıplomatııalyq qarym qatynasty da myqty ornata bildi. Mysaly, Reseıden qarý satyp alýy. Bálkim, orystyń qarýyn kóz qylyp ta alǵan bolar. Desek te, Ázerbaıjannyń bul taktıkasy da óte saýatty jasaldy. Soǵys kezindegi armıan tarapynyń soǵys qıymladarynyń bárin derek retinde halyqaralyq uıymdarǵa jiberip otyrýy da ázerbaıjandardyń upaıyn arttyrdy.
– «Adyrna» ulttyq portalynda «Armıandar jasaǵan qandy qasap» atty maqala jarııaladyq. Bul on segiz jyl burynǵy Ázerbaıjannyń Qojaly qalasynda bolǵan qandy oqıǵa týraly materıal edi. Qojaly oqıǵasy týraly habaryńyz bar ma?
– Iá, Keńes odaǵy ydyrap, ár el óz egemendigin alyp jatqan tusta bolǵan oqıǵa ǵoı bul. Bir túnde armıandar Qojaly halqynyń qanyn aǵyzyp, qyryp joıyp ketken eken. Bul oqıǵa týraly sumdyq jaıttar kóp aıtylady. Qarııalardy qorlap óltirip, balalardy tirideı soıǵan degen de derek bar. Bul soǵysta da Reseı tarapynyń barmaq izi bar bolýy múmkin degen boljamdar bar. Internettegi keıbir derekterde Armenııada turǵan reseılik áskerı bólim Reseıdiń ishine ornalasýy kerek eken. Sol ketip bara jatqan jolda genoıd uıymdastyryp ketken degen derekter de bar. Áskerı bólimniń basshysy orys bolǵanymen, sarbazdary armıandar bolǵan eken. Qalaı desek te, keshe ǵana bir odaqtyń quramynda bolǵan elder arasyndaǵy mynadaı sumdyq oqıǵanyń bolýy áli kúnge deıin jumbaq. Qazirgi kezde Qojaly aýdany bar. Biraq qazirgi qaıtarylyp berip jatqan aımaqtardyń arasynda bar shyǵar. Alaıda dál Qojalyny Ázerbaıjanǵa qaıtardy degen aqparatty estimedim.
– Resmı ókilderden bólek, qarapaıym turǵyndarmen sóılesýge múmkindik boldy ma? Armıandarǵa, armıandardyń áreketine qatysty ázerbaıjandardyń jeke pikiri qandaı?
– Iá, resmı ókilderden basqa jaı ǵana qarapaıym azamattarmen de tildestik. Árıne, armıandar týraly pikirleri jaǵymsyz. Sol jergilikti turǵyndardan estigen bir nárse bar. Armıandarda da Qytaıdaǵy sekildi jasyryn zerthana bar kórinedi. Bul qanshalyqty ras, ol jaǵyn bilmedim. Bul zerthana Reseıdiń Armenııa jerinde ashyp qoıǵan zerthanasy ma, joq armıandardyń óz zerthanasy ma, belgisiz. Áıteýir bilgenim, medıınalyq qupııa bir mekeme sııaqty. Mine, sol zerthanada adamdardy bólshektep, organdaryn satady degen áńgime bar. Bul árıne, ázerbaıjan halqynyń arasyndaǵy áńgime. Keıbiri muny dáleldengen derek dep te jatty. Qanshalyqty shyndyq ekenin bile almadym.
– Taýly Qarabaqqa qatysty soǵys oty tutanǵan sátte Túrkııa tarapy óz pikirin ashyq bildirdi. Túrkııanyń prezıdenti Taıyp Erdoǵan Ázerbaıjan elin jan-jaqty qoldaıtynyn málimdedi. Ókinishke qaraı, túrki halyqtarynyń ishinde Qazaqstan tarapynan baýyrlas halyqty qoldaý týraly ashyq málimdeme jasala qoımady. Tipti, osy soǵysqa qatysty Armenııany jaqtaıtyn aqparat taratqan otandyq BAQ ta boldy. Desek te, jalpy qazaq halqy ázerbaıjan baýyrlaryn moraldyq turǵydan qatty qoldady. Resmı qoldamasa da, áleýmettik jeli paraqshalarynda qoldaý tanytty. Qarapaıym halyqtyń osyndaı qoldaýyn baýyrlarymyz sezinip pe?
– Jalpy, Armenıa ODKB kelisimin betke ustap, sol soǵysqa Reseıdiń aralasqanyn qalady. Biraq soǵys Ázeraıjan jerinde bolyp jatqandyqtan, Reseı aralasa almaıtynyn bildirdi. Árkim ár túrli boljam aıtylýda. Bireýler Reseı Túrkııadan qaımyqty deıdi. Qalaı bolǵanda da, soǵys Armıandar basyp alǵan Ázerbaıjannyń jerinde ótti. Túrkııanyń baýyrlas halyqqa kórsetken úlken qoldaýyna álem kýá bolǵany ras. Alaıda Bakýge barǵan saparymyzda bizben suhbattas bolǵan azamattar qazaqstandyqtardyń qoldaýy úshin de alǵystaryn bildirip jatty. Desek te, bizdiń elden resmı qoldaý bildirilmegendikten, báribir ishteı qysylyp otyrdyq ta. Depýtat Musabekovtiń: «Biz Nazarbaevqa alǵys aıtamyz. TMD qurylatyn shaqta, bizdiń de delegaııa barǵan edi. Sol kezde ázerbaıjandardy kórgen armıandar «bular nege júr» dep shý shyǵarǵan. Sonda Nazarbaevtyń: «Ázerbaıjandy men shaqyrdym» dep bárine mat qoıǵany úshin áli kúnge deıin rızamyz. Taǵy birde «Qarabaq Ázerbaıjandyki. Buǵan alyp qosar áńgime joq»,- degeni bar edi Nazarbaevtyń. Osy eki nársesi úshin Nazarbaevty jaqsy kóremiz jáne alǵys bildiremiz»,- dedi.
– Armıan Ázerbaıjan arasyndaǵy soǵys barysynda aqparat betterinde Túrkııa prezıdenti Erdoǵannyń túspegeni málim. Erdoǵannyń árbir málimdemelerinen tutas túrki álemi bir týdyń astyna birigetini týraly saryn anyq baıqalǵany da jasyryn emes. Qalaı oılaısyz, túrkiler tutasyp, bir odaqqa aınalýy múmkin be? Eger múmkin bolsa, túrkilerdi ne biriktirýi múmkin? Bireýler aıtqandaı din be, joq álde saıası ahýal ma, bálkim boıymyzdy qýalaı aqqan qan ba?
– Pantıýrkızm máselesi qazirgi ózekti taqyryptyń birine aınalǵany ras. Reseılik saıasatker Jırınovskııdiń eń basty qaýpi-osy. Jırınovskıı ár sózinde túrkiler birigip ketetin boldy dep qaqyldap júr. Bálkim, beker de emes shyǵar, kim bilsin. Desek te, Turan memleketi bolyp bir elge aınalmasaq ta, eń bolmasa ár kezde bir birimizge kez kelgen jaǵdaıda qoldaý kórsetip, aradaǵy ekonomıkalyq, saıası baılanysymyzdy nyǵaıta bersek eken. Óıtkeni áli kúnge deıin irgemizde otyrǵan qyrǵyz, ózbek baýyrlarymyzben ortaq mámilege kele almaı otyrmyz. Al alystaǵy Túrkııa, Ázerbaıjanmen bir úıdiń balasyndaı bolyp ketemiz deý aqylǵa syıyńqyramaıtyn sııaqty. Orta Azııadaǵy túrki halqynyń birigý máselesi áli sheshimin tappaı keledi. soǵan qaraǵanda tutasyp Turan memleketine aınalý menińshe, qıyndaý sııaqty. Al áskerı odaqtastyqqa kelsek, bul óte durys ıdeıa dep sanaımyn. Bul rette Túrkııadan úırenerimiz óte kóp ekenin Qarabaq soǵysy kórsetip berdi. Qurtaqandaı Armenııa qarýdy qalaı jınaǵanyn osy soǵysta kórdik. Tanktiń neshe túri, qarý jaraqtyń túrleri qanshama. Alaıda osy soǵys endigi jerde temir tersek qarý jaraqtyń emes, tehnıkanyń ozyq túrimen soǵysýdyń tıimdiligin kórsetti. Túriktiń «Baıraqtary» baıaǵy tank, pýlemettiń zamany ketkenin aıqyndap bergendeı. Sondyqtan endigi túrki áleminiń ózara baılanysy osyndaı ǵylymı, áskerı, saıası, ekonomıkalyq turǵyda nyǵaıýy kerek dep sanaımyn.
– Ýaqyt bólip, suhbattasqanyńyzǵa myń alǵys!
Suhbattasqan, Merýert HÝSAINOVA,
«Adyrna» ulttyq portaly.
Foto Q.Edilhannyń Facebook paraqshasynan alyndy.
