Köpşılık «eŋsesı ezılgen adamǧa» «Qalyŋyz qalai?» degen sūraqqa otyra qalyp, «bar mäselesın aita ketetın adam» dep anyqtama berıp jatady. Menıŋ aqparattyq qoqyspen lastau nietım joq, bıraq bızdıŋ jaǧdaiymyz qalai ekenın tüsıngım keledı. Rasynda, bızdıŋ jaǧdaiymyz qalai, ne bop jatyr? Menı osy närse qatty qyzyqtyrady. Taǧy da bır öte maŋyzdy faktor bar. Ol – köŋıl-küi faktory. Öitkenı jaǧdaidyŋ qalai bolary köŋıl-küige tıkelei bailanysty.
Täuelsızdık jyldarynda elımız qaita düniege kelgendei boldy.
Adamdar mädenietten alşaqtap, äiteuır jan baǧu üşın jaŋa qarym-qatynas türın jasap aldy. Al para däl osy tırşılıktıŋ basty şarty boldy. Onyŋ üstıne, onyŋ jan-jaqty basyp ketkenı sonşalyq, bız ony qalai ısteuge bolatynyn jetık bılıp aldyq. Kez kelgen jerde. Parany tek aqşa dep oilau – aqymaqtyq. Eger sız tek aqşa dep oilasaŋyz, qatty qatelesesız.
Bızdıŋ kündelıktı tırşılıgımızde «ıs tyndyru» etıstıgı būrynnan bar. Ol özınıŋ bastapqy maǧynasynan airylyp, endı müldem basqaşa mänge ie boldy. Bırınşı – būl jai ǧana aldau, taǧy da aldau bop qaldy. Ekınşısı – mäsele şeşu. Sonymen, bızdıŋ elımız ūzaq uaqyttan berı «ūrylar älemınıŋ qaǧidalarymen» ömır sürıp keledı. Barlyq jerde. Balabaqşadan oryn aludan bastap, zirattan oryn taŋdauǧa deiın. Bızge osyndai nūsqaulardy jüktedı, al bız olardy qabyldap aldyq. Mūnsyz eşteŋe ıstei almaisyz? Qolyŋyzdan tük te kelmeidı. Onsyz balaŋyzdy mektepke de bere almaisyz. Bız tıptı «beru» turaly emes, bırınşı «retteu» turaly aitamyz.
Nätijesınde, jüie öz elın qoldaityn mädeniettı, aqyldy, bılımdı adamdarǧa emes, bır ǧana «bölşekteu» önerın jetık, şeber meŋgergen eŋ ailaker, qu, qaǧidasyz aramzalarǧa jaǧdai jasady. Qazırgı kezde kez kelgen mäsele «onyŋ qūnyna» («aqşamen şeşıluge» - red.) kelıp tıreletın boldy. Sondyqtan bızdıŋ saiasi da, intellektualdy da, şyǧarmaşylyq ta, ǧylymi da ... elitamyz köbıne közderı jyltyŋdap tūratyn qan-sölsız kelbetke ie bop qaldy. Şynaiylary az. Öte az. Sebebı kümändı erejelermen ömır süretın elge şyndyqtyŋ eş qajetı joq. Ol ötırıkpen ömır süruge äbden daǧdylanyp alǧan, onyŋ ötırıkke äbden etı üirengen.
Qazır qūr dauryqpa mädeniet, qūr dauryqpa bılım, qūr dauryqpa gazet-jurnaldar, qūr dauryqpa telearnalar, qūr dauryqpa radio bar, kino önerınde de qazır tek popsany jasap jür... Mäselenıŋ bärı – bızdıŋ aldanuǧa äbden üirenıp qalǧandyǧymyzda. Ömırdıŋ osy sipatyn bız şyndyq dep qabyldap aldyq. Endı bız osy şyndyqtyŋ arqasynda nenıŋ ötırık, nenıŋ şyn ekenın baiqamai da qalatyn boldyq. Mūnyŋ bärı bızdıŋ şynaiy tarihymyz. Bız osyny qoldan jasap, qazırde sonda ömır sürıp jatyrmyz. Onyŋ barlyq ırıp-şırıgen negızın bız odan ärı süirelei beremız. Eldıŋ jartysyn töbedegı “bölşektegışter” talan-tarajǧa salyp, offşorlarǧa jasyrdy. Ekonomist Qanat Berentaevtyŋ aituynşa: «Soŋǧy 10 jyl ışınde Qazaqstannan zaŋsyz äketılgen kapital şamamen 300 milliard dollardy qūrady». Būl bärı emes boluy da mümkın. Bır anyǧy – ielık şekarasy barlyq jerde belgılenıp, bögetter qoiylyp, olardyŋ janynda qaruly küzetşıler tūr. Tek qana qoryqtar men ormandar ǧana emes, tıptı taular da bölşektenıp ketken.
Mūndai jaǧdaida bızdı ne bırıktıre alady? Mümkın, ümıtsızdık pen mädeni negızderge oralu bolar? Bıraq mūny şeşu endı mümkın emes. Mäselenıŋ auyrlap ketkenı sondai, ony şeşu mümkın emestei körınedı. Aitpaqşy, men zattardy öz attarymen ataudan da jalyqtym, öitkenı būl zattarda sondai öreskel ataular bar! Ärine, baqşaǧa baryp, gülderdı jaibaraqat suaruǧa bolar edı, bıraq sız olardy mäŋgı suara almaisyz.
Men mūnyŋ barlyǧyna ūtymdy tüsındırme ızdep jatyrmyn. Jaǧdai tym uşyǧyp ketken, būl kezde tömengı toptar eşteŋe ıstei almasa, al joǧarǧy toptaǧylar eşnärse ıstegısı de kelmeidı. Tömengı toptar şynymen eşnärsenı tüsınbeuı mümkın, al joǧarǧy toptaǧylar ne qalaitynyn olar özderı de tüsıne almaityndai. Sondyqtan temperamentpen pıkır talastyrudyŋ qajetı joq. Salqyn aqyl – mimen oilau kerek. Qazır bolyp jatqan närse pıkır talasu emes. Bız tek şuyldap jürmız. Şu bailanystyŋ türıne ainaldy. Aqyldy adamdar şulai almaidy. Sondyqtan olar töbe körsetpeidı. Bızdıŋ ūşa almaitynymyz anyq, öitkenı bız jorǧalap üirengenbız. Keide öte tez. Bız jaŋa şyndyq tauyp aldyq: älemdegı bırde-bır bürkıt it tırşılık etetın jerde jorǧalai almaidy. Osynyŋ bärınen yŋǧaily ekenın tüsınıp, osyǧan bız öz özımızdı köndırdık. Nätijesınde bız sūp-sūr älemge tap boldyq. Al bürkıtter... Bürkıtter samǧai bersın. Bız olarǧa qaramaimyz. Al, olar da tiısınşe bızdı oilap bas qatyrmaidy.
Bıraq baiyptap qarasaq: bız ädemı ömır süruge mümkındık alǧan edık. Bıraq bız ony ūiqymen ötkızdık. Bız eşqandai jetıstıkke jete almadyq. Eger osy otyz jylǧa juyq uaqytty alǧaşqy mümkındık dep sanasaq, onda bızdıŋ äreketımızdıŋ sätsız bolǧanyn moiyndauymyz kerek. Soraqysy – onyŋ külı kökke ūştı. Bärı tügel joiylǧan joq degen bır ümıt älı de bar, sondyqtan men kün saiyn tanys jüzderge qarap otyryp, men sol baiaǧy ritorikalyq sūraqty qoiamyn: “Qalyŋyz qalai?” Bıraq menı älı de köbırek qyzyqtyratyny: «Köŋıl-küiıŋız qalai?»
Kinorejisser, jazuşy Ermek Tūrsynovtyŋ Instagram paraqşasyndaǧy «İz sikla «Razmyşlizmy» («Oi qozǧau» toptamasynan – red.) atty jazbasynan.
Foto aşyq derekközden alyndy
Orys tılınen audaryp, daiyndaǧan Aijan PERDEBEKQYZY
«Adyrna» ūlttyq portaly
