Úı satyp alǵyń kelse «Krysha», kólik alǵyń kelse «Koleso», ózge usaq- túıek kerek bolsa «OLX.kz» orys tildi saıtyn izdeımiz. Qazaqshasy qaıda dep suramaıtyn da boldyq. Nege? Óıtkeni qazaqsha tanymal saıt joq. Nege joq? Óıtkeni ózimiz habarlandyrýdy oryssha saıtqa beremiz. Oryssha saıttan izdeımiz. Tipten OLX-tiń qazaqsha mobıldik qosymshasyna emes, orysshasyna kóbirek senim artamyz.
Ár qazaq ómirinde talaı nárseni habarlandyrý arqyly satyp alǵany anyq. Bolmasa atalǵan saıttarǵa habarlandyrý berip talaı nárse satqan bolar. Túzetýge talpyndyq pa? Talpynystar bolǵan da shyǵar. Ár kezde, ár jerde qazaqsha jarnama beretin saıttar, gazetter shyǵyp jatady. Biraq jalpy jurt paıdalatyn atalǵan saıttar tárizdi tanymaly joq. Iaǵnı 30 jyldan beri bul máselede biz bir qadam alǵa basqamyz joq. Al jarnama tiline kelsek, ol odan da soraqy. Jarnamada qoldanylatyn termınder qazaqshalanbaǵandyqtan negizinen orys nemese shetel tilinde qoldanyla beredi. Sóıtip jarnamany usynýshy men ony paıdalanýshynyń uǵymynda ózge tildegi termınder júzdep sińisip barady. Tipti onyń qazaqshasyn aıtsań kúle qaraıtyn jaǵdaıǵa jettik. Bul keleńsizdikti qolǵa almasaq, birshama ýaqyttan soń «halyq jappaı qoldanyp, sanasyna sińip ketken sózderdi nege ózgertip, balama izdep jatsyńdar» dep ózimizge renjýi ábden múmkin.
Til komıteti osy oraıda semınar ótkizip jarnama tili jáne ondaǵy qoldanylatyn termınderdi qalyptastyrý máselelerin ǵalymdar men quzyrly organdar talqylaýyna saldy.
Kez kelgen jarnama habarlamalyq, bolmasa nazar aýdartýshylyq sıpatymen erekshelenedi, ıaǵnı, jarnama – qoǵam jurtshylyǵynyń basty nazarynda. Maqsatyna, ornalasý túrlerine qaraı jarnamanyń túri de kóp, mysaly, saýda jáne kólik júıesindegi jarnama, kóshe jarnamasy (plakat, afısha), aýyzsha jarnama, baspalyq jarnama jáne t.b.
Munyń barlyǵyn sanamalap otyrǵan sebebimiz – búgingi tańda jarnamanyń qoǵam ómirindegi orny aıryqsha. Qazirgi merzimdi baspasózde de jarnama ulttyq mádenıettiń belgilerin, ózge halyqtardyń mádenıetine yqpalyn tıgizip, jeke adamnyń aqparat alý kózderin qalyptastyratyn qural. Degenmen qazirgi buqaralyq aqparat quraldaryndaǵy jarnamanyń jarııalanýynda, jalpy BAQ jarnamasynyń durys qalyptasýynda áli de basy ashylmaǵan máseleler kóptep kezdesedi. Sonyń biri – jarnama tilindegi termın máselesi.
Árıne, ár adamnyń sanasynda: «Sonda bizde jarnamany retteıtin zań bolmaǵany ma?» degen zańdy suraq týyndaıdy.
Ózderińiz jaqsy bilesizder, «Jarnama týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Zańy 2003 jylǵy 19 jeltoqsanda qabyldanǵan. Bul Zań Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵynda jarnama jasaý, taratý, ornalastyrý jáne paıdalaný proesinde týyndaıtyn qatynastardy retteıdi.
Sonymen qatar, osy zańda «Jarnamaǵa qoıylatyn jalpy jáne arnaıy talaptar» degen zańdyq kúshi bar norma qarastyrylǵan. Bul normaǵa sáıkes Qazaqstan Respýblıkasynyń aýmaǵyndaǵy jarnama qazaq jáne orys tilderinde, sondaı-aq jarnama berýshiniń qalaýy boıynsha basqa da tilderde taratylady, jarnama mazmunynyń aýdarmasy onyń negizgi maǵynasyn burmalamaýǵa tıis.
Mine, osy normalar jergilikti jerlerde qanshalyqty oryndalyp jatyr? Ásirese jarnamanyń memlekettik tildegi nusqasyna qanshalyqty mán berilýde? Osy suraqtar jurtty alańdatatyny anyq.
Kóshedegi mańdaıshalardaǵy aqparattyq quraldarda, bıznes, marketıngke qatysty jarnamalarda shettildik termınderden kóz súrinedi. Árıne, qazirgi ashyq aqparattyq keńistikte ómir súrip otyrǵandyqtan, biz shettildik termınderden qashyp qutyla almaıtynymyz ras. Biraq oǵan tosqaýyl qoıyp, shynaıy til janashyry retinde qazaqsha aýdarmasyn berýge, balamasyn usynýǵa ne kedergi?
Eń basty kedergi ol bizdiń ulttyń negizimizden, tamyrymyzdan ajyrap bara jatqanymyzda. Búginde ashylyp jatqan kompanııalar men shaǵyn jáne orta bıznes ataýlarynyń kóbi shet tilde. Qazaqsha qoısa bıznesi júrmeı qalatyn sııaqty. Ol túgili búginginiń bala-shaǵasynyń esimderiniń bári ózge tilde. Óz tilimizden, óz ulttyq bolmysymyzdan nege sonsha bezindik?
Jarnama tili degenniń ózi bir til úıretkish kórneki qural sııaqty. Jurttyń bári kóredi, qalaı jazylsa solaı qabyldaıdy. Osylaı durys dep oılaıdy.
Onlaın rejimindegi semınarda osy suraqtar tóńireginde oı qozǵalyp qana qoımaı, ózekti máseleler talqylandy.
Máseleniń túıinin sheshýdiń tıimdi joldary kórsetilip, tyń oılar ortaǵa salyndy.
Jınalǵandardyń usynys pikirleri negizinde hattama qabyldandy.
Aldaǵy ýaqytta «Krysha», «Koleso», «OLX.kz», taǵy basqa osylar tárizdi jarnamalar beriletin quraldardyń tili qazaqshalanýy tıis.
Til komıteti atalǵan saıttarǵa arnaıy monıtorıng jasap, hat ta joldaǵan. N.V.Babeshkın degen basshysy «Bolashaqta saıttyń qazaq tildi nusqasyn qoldanysqa engizýdi josparlap otyrmyz» dep jaýap beripti. Bolashaq degen aýqymy keń uǵym. Keler ǵasyr nemese birneshe ǵasyr da bolashaq. Komıtet naqty ýaqytyn belgileýdi surap taǵy hat joldaıdy. Olaı bolmaǵanda qazaq tildi azamattardyń quqy, zań talaptary buzylady. Ol qandaı zań edi dese, ony da eske sala keteıin.
Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy til týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańynyń 18-babynda Qazaqstan Respýblıkasy baspa basylymdary men buqaralyq aqparat quraldarynda memlekettik tildiń, basqa da tilderdiń qoldanylýyn qamtamasyz etý aıqyndalǵan.
Til týraly zań talaptaryn oryndaýda Konstıtýııanyń 14-babyna sáıkes «tegine, áleýmettik, laýazymdyq jáne múliktik jaǵdaıyna, jynysyna, násiline, ultyna, tiline, dinge kózqarasyna, nanymyna, turǵylyqty jerine baılanysty nemese kez kelgen ózge jaǵdaıattar boıynsha eshkimdi eshqandaı kemsitýge bolmaıdy» jáne Til týraly zańnyń 7-babyna sáıkes «Qazaqstan Respýblıkasynda tildik belgisi boıynsha azamattardyń quqyqtaryn kemsitýge jol berilmeıdi.
Qazaqstanda memlekettik tildiń jáne basqa da tilderdiń qoldanylýyna jáne olardy úırenýge kedergi keltiretin laýazymdy adamdardyń is-áreketteri Qazaqstan Respýblıkasynyń zańdaryna sáıkes jaýaptylyqqa ákep soqtyrady».
«Aqparatqa qol jetkizý týraly» Qazaqstan Respýblıkasy Zańynyń 16-baby 14-tarmaǵyna sáıkes «ınternet-resýrstaǵy aqparat qazaq jáne orys tilderinde berilýge tıis. Aqparat ıelenýshiniń ınternet-resýrsynyń basqa tilderdegi nusqalary da bolýy múmkin».
Bilmedik demesin. Endigi jerde esterinde bolsyn.
Qajettilik týǵyzatyn Siz ben Biz. Suranys usynys týǵyzady. Olaı bolsa, osy atalǵan saıttarǵa qazaqsha habarlandyrý berip «tek qazaq tilinde shyǵýyn qalaımyn» dep talap etip kórdińiz be? Ne kedergi? Eger halyq surasa han túıesin soıatynyn umytpaýymyz kerek. Ózimiz de talpynys jasap, jaýaptylar da betin beri burýy ýaqyt talaby. Sondyqtan elimizdiń quzyrly mınıstrlikteri men «Atameken» bastaǵan bıznes salasy birlese otyryp jarnamalardyń qazaqsha bolýyna jol ashsa, qazaqsha jarnamanyń baǵy ashylar kún alys emes. Bári halyq úshin emes pe? Qazaq tildi tutynýshylardyń suranysy qanaǵattyrylýǵa tıis. Taǵy da aıtam, habarlamany, jarnamany qazaqsha berý jáne qazaqsha izdeý ózimizdiń ulttyq namysymyzǵa baılanysty. Ózińizden bastańyz.
Ádilbek Qaba,
QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi
Til saıasaty komıtetiniń tóraǵasy.
Foto ashyq derekkózden alyndy.
