Abaı shyǵarmalarynyń akademııalyq basylymyn daıarlap basyp shyǵarý isi qıyndyǵy mol, jaýapkershiligi joǵary, asa kúrdeli sharýa. Sondyqtan da mundaı mańyzdy iske jyldar ótkizip baryp oralyp otyrady. Bul jınaq ta 1995 jylǵy eki tomdyqtan keıin 25 jyldan soń jaryq kórip otyr.
Kúni búginge deıin Abaı shyǵarmalarynyń tolyq jınaǵy on márte (1909, 1922(24), 1933, 1939, 1945, 1954, 1957, 1961, 1977, 1995 ) jaryq kórgen eken. Solardyń basym kópshiligi M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qabyrǵasynda (M. Áýezovtyń basshylyǵymen) daıyndalǵan. Bul oraıda, asa zor tabandylyq pen tereń bilim-bilik tanytqan M. Áýezov eńbegine bas ıemiz, áli kúnge baǵdarsham tutamyz.
Abaı shyǵarmalaryna tekstologııalyq zertteý júrgizýdiń basty qıynshylyǵy - aqynnyń óz qoltańbasynyń bizge jetpeýinde.
Ekinshiden, aqyn shyǵarmalaryn hatqa túsirgen adamdardyń qoljazbalarynyń ala-qulalyǵynda. Máselen, Múrseıit Bikiuly qoljazbalarynyń ózinde birkelkilik (1905,1907, 1910) joq.
Úshinshiden, Abaı qoljazbalarynyń barlyǵy derlik eski (qadymsha) arap jazýynda jazylǵan. Bul - mátindi oqýda kóp qıynshylyq keltiredi. Óıtkeni ertede jazylǵan (A. Baıtursynov álipbıi shyqqanǵa deıin) qoljazbalarda qazaq tiliniń orfografııasy da, pýnktýaııasy da bolmaǵan, tipti, keı jaǵdaıda daýysty dybystar jazylmaýy da múmkin. Onyń ústine ol ártúrli qoltańbamen saýaty túrli deńgeıdegi adamdar qolymen kóshirilse, mátintanýshylardyń jumysyn odan ári kúrdelendire túsedi.
Sol sııaqty, 1909 jyly shyqqan jınaqtyń ózinde baspagerler tarapynan ketken aqaýlyqtar da joq emes. (Ony jınaqty qurastyrýshy Kákitaı Ysqaquly da atap kórsetken). Ókinishke oraı, osy jınaqtyń Kákitaı, Turaǵul qolymen jınaqtalǵan qoljazba nusqasy da bizge jetpedi.
Mine, munyń bári mátintanýshy ǵalymdardan arab jazýyn ejelep oqı biletin saýattylyqty, yjdahattylyqty, tózimdilikti, abaıtanýdyń arǵy-bergi tarıhyna baılanysty kóp izdenisti talap etetin mehnatty sharýa.
Jańa jınaqty daıarlaýda ilki tájirıbeleri barynsha eskerildi. Eń aldymen, osy ýaqytqa deıin jaryq kórgen basylymdar salystyrylyp, túgel qaıta qaraldy. Olardaǵy M. Áýezov qalyptastyrǵan ustanymdar basty nazarda ustaldy. Ásirese, 1933, 1957, 1961 jyldardaǵy jınaqtarǵa bas abaıtanýshy qolymen engizilgen jańa shyǵarmalar men oǵan berilgen túsinikter molynan paıdalanyldy. Al jańa jınaqtyń mazmuny men qurylymyn júıeleýde Abaı shyǵarmalarynyń eń sońǵy tolyq basylymy jáne tarıhı-mádenı mura retinde IýNESKO qorǵaýyna alynǵan 1995 jylǵy nusqanyń qurylymy men negizgi arqaýyn saqtaýǵa tyrystyq. Árıne, shyǵarmalardaǵy aqaýlyqtar túzetildi, túsinikter qaıta jazyldy.
Abaıdyń “qara sózder” atalyp ketken ǵaqlııalyq shyǵarmalary da qaıta qaralyp, arab-parsy sózderi men dinı termınderge túsinikter (Q. Tóráli, P. Áýesbaeva) berildi. Ásirese, Abaı qara sózderiniń ishindegi eń kúrdelisi bolyp sanalatyn 38 – sózi (Kıtabı tastıq - Iman kitaby) qaıta aýdarylyp, túpnusqa transkrıpııasymen qosa, aýqymdy túsinik (T. Qydyr) jazyldy. Jınaq Abaıdyń mýzykalyq murasymen tolyqtyryldy (daıyndaǵan mýzykatanýshy E. Shúkiman, redakııasyn qaraǵandar: T. Qońyratbaı, T. Shapaı).
“Biraz sóz qazaqtyń túbi qaıdan shyqqany týraly", “Senatqa hat”, Abaı belsendi qatysyp, qolyn qoıǵan “Qaramola sezinde qabyldanǵan Ereje” sııaqty shyǵarmalar túpnusqalarymen astarlastyrylyp berildi. Akademııalyq tolyq shyǵarmalar jınaǵynyń úshinshi tomyna aqynnyń tuńǵysh jınaǵynyń (1909) lıtografııalyq kóshirmesi men qazirgi qazaq jazýyna túsirilgen nusqasy, Múrseıit Bikiuly kóshirmeleri bastatqan on bir qoljazbanyń keńeıtilgen sıpattamasy berildi. Jınaq aýqymyna syımaı qalǵan materıaldar tolyǵymen Instıtýt saıtyndaǵy “Abaıtanýdyń elektrondy kitaphanasyna” jınaqtalatyn bolady.
Jańa akademııalyq jınaqty ázirleýge UǴA akademıkteri: S. Qırabaev, S. Qasqabasov, UǴA korrespondent- múshesi K. Matyjanov, fılologııa ǵylymdarynyń doktorlary: M. Myrzahmetov, T. Jurtbaı, Q. Mádibaeva, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdattary: T. Shapaı, S. Qorabaı, P. Áýesbaeva, T. Qydyr, jas mamandar B. Tursynbaı, A. Jumataevalar qatysty.
Órkenıetti elderde, árbir klassık jazýshynyń akademııalyq basylymy ult rýhanııaty úshin úlken mádenı qubylys bolyp tabylady. Ǵylymı negizde daıyndalǵan mátin qalyń oqyrmannan bastap, baspagerler men mektep oqýlyqtarynyń avtorlaryna deıin qunyǵa bas qoıatyn rýhanı ıgiligikke aınalady. Jańa basylymdar men sózdikterdiń sapasyn arttyrady. Bylaısha aıtqanda, akademııalyq jınaq klassıkalyq mátinniń ómir súrýiniń jańa sapasyn anyqtaıdy, onyń otandyq jáne álemdik mádenıetke degen yqpalyn eselep arttyrady. Sondyqtan, uly oıshyldyń akademııalyq basylymyn ázirlep, basyp shyǵarý - búgingi «Rýhanı jańǵyrý» kezeńiniń eń asqaraly isi. Shyndap kelgende, danyshpan babamyzdyń mereıtoıynan qalatyn eń asyl belgi - jańarǵan, jasarǵan, qaıta túlegen asyl murasy bolýy kerek.
“Júregińe súńgi de, túbin kózde,
Sodan tapqan - shyn asyl, tastaı kórme”, -
dep aqynnyń ózi aıtqan - bárimizdiń “júregimizdiń túbindegi” eń qymbat, azbaıtyn, tozbaıtyn danalyqtyń jaryq nury osy. Ol – halyqtyń da, qoǵamnyń da ardaqtap, aıalap ustaıtyn, urpaqtan urpaqqa amanat etetin qasterli jádigeri. Odan basqanyń bári ekinshi qatardaǵy, sodan týyndaıtyn ulaǵattar. Abaıdan qalǵan asyl muranyń bir sózin joǵaltý biz úshin ulttyq qasiret, al oǵan jasalǵan janashyrlyqtyń qandaıy bolmasyn qasterli is bolmaq. Sonda ǵana biz qazaq qoǵamyn Abaıdyń parasat bıigine kótere alamyz.
Dana Abaıdyń ósıetteri júrekterińizge nur quısyn, ardaqty ALASh jurty!
K.S. Matyjanov
M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń dırektory, QR UǴA-nyń korrespondent-múshesi
