2,5 tonnadan 40 tonna kartop öndırgen, ony tyşqaq laqqa auystyryp, laqtan qoiǧa, qoidan jylqyǧa, keiınnen tüie şaruaşylyǧymen ainalysuǧa köşken Ötemıs Mahantegınıŋ bügınde 300-ge juyq tüiesı, 200-ge tarta jylqysy bar. Jan amandyǧy men mal amandyǧyn qatar qoiatyn Ötemıs aqsaqaldan bügın sūhbat aludyŋ sätı tüstı. Endeşe sübelı äŋgımemızdı nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.–300-dei tüie baǧyp, bie sauyp otyrǧan adamsyz. Endı aityŋyzşy, halyq memleketke arqa süieuı kerek pe, älde memleket halyqqa ma? –«42 500 bere me eken, özge de kömekterı bola ma eken?»-dep memleketke halyq süienıp aldy... Qazır maŋdaiy terlep jatqan eldı körmeisıŋ. Esıgınıŋ aldyndaǧy 5 sottyq jerın aidamaidy, siyr saumaidy, qainatyp qūrt ıstemeidı, kübı pıspeidı. Bärı jalqau bolyp kettı. Jalqau, jalqau, jalqau dep 100 ret, 1000 ret aitamyn. Mıne, körşımnıŋ 400 bas siyry bar. Bıraq dükennıŋ sütın ışedı, airan ūiytpaidy, jūmysqa özbek pen qaraqalpaqty jegedı. Solardy jūmsap qoiyp jüredı. Mal ölmese, boldy degen tüsınıkte. Adamdy şyŋǧa köteretın de, biıkke köteretın de – eŋbek. Jalqau boldyŋ ba, ömırı jarymaisyŋ degen söz. Jasym 71-de bolsa da, künı-tünı osy şaruaşylyǧymdy qalai damytsam eken degen oi üstınde jüremın. Qai adam bolsyn, öz jūmysyna mahabbaty boluy kerek. Tüneugünı bır ınımız: «Aǧa, sız qyzyqsyz. Tüienıŋ paidasyn elge aita bergenıŋız ne?»,-dep jatyr. Ony qyzǧanyp ne körınıptı? Özgeler asyp bara jatsa, bız üirenemız ǧoi. Bır qazaǧym biıkke şyǧyp jatsa, quanyş emegende ne?!
–Jalqau bolmau kerek dep jatyrsyz ǧoi, özıŋızdıŋ bır künıŋız qalai ötedı?
–Erte tūramyn. Tüngı 2-de jatsam da 5-te tūramyn, 4-te jatsam da 5-te tūramyn. Solai erte tūryp, tüielerge, malǧa baramyn. Qazır jasym 71-de. Nemerelerıme mal şaruaşylyǧyn üiretıp jürmın. Balalarym da osy salada jūmys ısteidı. Talai adam bızge batasyn berude. Menen de tüiesı köp adamdar bar, al olar sol tüiesın saumai, qūr satumen ǧana ainalysady. Solaişa olar eŋbektenbeidı. Al men eŋbektı jaqsy köremın. Şarşap ūiyqtasam, quanamyn. Aiaq-qoly sau adam – şarşap ūiyqtauy kerek. Jūmysy bar adam baqytty ǧoi. Jaratuşy saǧan sau aiaq-qol bergen soŋ, sen endı nemenege jūmys ıstemeisıŋ?! Saǧan esıkten eşkım “Mynau saǧan!” dep alyp bere salmaidy. Sen bırınşı elden mal emes, Qūdaidan densaulyq sūrauyŋ kerek. Ary qarai eŋbek etuıŋ – öz qolyŋda. Abai aitty emes pe, “Eŋbek etseŋ erınbei, toiady qarnyŋ tılenbei” dep. Sol üşın bırınşı orynda eŋbek tūruy tiıs. Malşym bar bolsa da rahattanyp özım bailap, botasyn özım jıberıp, şarşap, sürınıp otyrsam – men baqyttymyn. Alla maǧan densaulyq berdı ǧoi. Demalys ornymyzǧa arbada otyrǧan adamdar keledı. Al bızdıŋ aiaq-qolymyz sau. Bız nege jūmys ıstemeuımız kerek?! Jūmys ısteseŋ köilegıŋ kök, tamaǧyŋ toq bolady. Köşede äielder siyrlaryn saumai qydyryp jüredı. “Saumaisyŋ ba?!”desem, “Oi, ony ne qylamyn, dükennıŋ sütı bar ǧoi” deidı. Siyryŋdy sauyp, sütıŋdı pısırıp balalaryŋa berseŋ, eşteŋeŋ ketpeidı ǧoi. Balalaryŋ senen ülgı alyp otyr. Eŋ soraqysy sol. Būlai jalǧasa berse, tūqymymen jalqau bolady. Bar eken dep adam mastanbau kerek. Qaita özbekterge bız ülgı boluymyz kerek. Olar bai bolǧan saiyn kışıreie beredı. Men olardan ülgı aldym... Qanaǧatşyl bolu kerek. Şükırşılık etu kerek. Är jatar aldynda aiaq-qolymnyŋ sau ekenıne, jūmysymnyŋ baryna täube etemın. Keide, tüngı 2-ge deiın baqşa suaramyn. Bır kezderı osy maŋǧa köşıp kelgen uaqta, körşılerım «būlar qaŋǧyp kelgen» degen közqarasta boldy. Kartop egıp, ony sattym. Kelesı jyly taǧy ektım. Sosyn, bie satyp aldym. Siyr alyp ony saudyq. Solai, anany-mynany satyp jürıp, malymnyŋ sanyn köbeittım. Auylda qoişy bolyp ıstep, Qazaqstannyŋ chempiony atandym. Traktorist bolyp jūmys ıstegende aldyma eşkımdı salmaitynmyn. Menıŋ ūstanymym sondai. Men bırınşı bolu kerekpın!
– Tärtıp bolu kerek deisız ǧoi?!
-Ärine! Er adamdarda qasiet kettı. Äielge jüktıŋ bärın artyp qoiady. Basqa jūmys ıstemeidı ǧoi. Kädımgıdei jalqau. Äiel de erıne, bala-şaǧasyna jaǧu üşın eŋbek etu kerek qoi. «Äkege qarap ūl öser, şeşege qarap qyz öser» degen. Balalaryna ülgı bolu kerek. Dastarhanda otyrǧanda da tärtıp bolu kerek. Mysaly, menıŋ balalarymnyŋ ülkenı 50-de. Bıreuı menen būryn söilep, auzyna as almaidy.
Bızdıŋ atalarymyz Būqara, Samarqandtan jük tasyp, sauda-sattyqpen ainalysqan. 16-17 kün tüiege mınıp alyp, jol üstınde jürgen. Jol üstınde "Qyzylötkel degen qandy ötkelden ötemız" dep talai adam jügımen ketken. Küzde bazar bastalyp, qysta bıraq aiaqtalǧan eken. Sol uaqta syrtta jürıp, üiıne, bala-şaǧasyna azyq jinaǧan. Mıne, eŋbek degen osy.
–Sızdıŋ kezıŋızdegı tälım-tärbie qandai edı?
–Bala kezımde äkem taŋǧy 5-te ūiqymnan tūrǧyzady da, siyr aidatatyn. «Balam, siyrdy aidai ber. Men bas kiımımmen būlǧaǧanda qaitasyn»-deitın. Myŋq etpei, 5 şaqyrymǧa deiın aidap keletınmın. Odan attan jyǧylyp jatsaq ta, aitpaimyz. Aitsam boldy, «sen nege jyǧylasyŋ» dep özıme ūrsady. Qūlap jatsam, «menen tuǧan balasyŋ ǧoi, tük bolmaidy, tükır» deidı. Balany aiamau kerek. Aiadyŋ ba, ömırde qor bolady. Äkenıŋ tärbiesı balaǧa erekşe äser etedı. Ekı qyzyma da eŋbektı üirettım. Bordaqy bailatamyn, onyŋ astyn şyǧartamyn, siyr sauǧyzamyn, ıs tıkkızemın. Jalpy qoldan kelgenşe eŋbekke baulydym. "Maldynyŋ betı jaryq...". «Qazırgı äielder bır üidı jaldap otyryp, 8-10 bala tudym» dep keudesın keredı. Aqordanyŋ aldyna baryp, köterılıske şyǧady. Eŋbek etpese, onyŋ tuǧany nege kerek?! Odan keiın salt boiynşa bızdıŋ üide dastarhanda qymyz, şūbat tūrady. Olar bolmasa, bereke bolmaidy. Al bereke aqtan bastalmai ma?! Būryndary er adam üide joq bolyp jatsa, jaudyŋ aldyna äielder aq alyp şyqqan eken. Sodan olar elge şappai, būrylyp ketıp qalyp otyrǧan. Nemese at üstındegı qūdaiy qonaq bolyp kelgen adamǧa attan tüsırmei, aq ūsynatyn bolǧan. Naǧyz qūrmet, ızet degen osy. Bızde mädeniet degen keremet edı ǧoi. Qyzy bar üidıŋ keregesınıŋ oŋ jaǧyna eşqaşan kiım ılmegen. Oŋ jaqta otyryp qalady dep qoryqqan. Keregenıŋ basyna da eşteŋenı ıluge bolmaidy. Nege deseŋ, sol üidıŋ keregesınıŋ basynda küŋnıŋ, qūldyŋ kiımı tūrady eken. Qyz 15-16-ǧa tolǧanda at mıŋgızgen. Astyndaǧy atyna qarap, baidyŋ qyzy ma, jarlynyŋ qyzy ma bıletın bolǧan. Ol qyzdardyŋ bır säukelesınıŋ özı bır üiır jylqynyŋ qūnyna teŋ edı...
–Al ūstazdyŋ qadırı qandai edı?
–Qazır orysqa bailanǧan zaman boldy ǧoi. Äke-şeşemız bır auyz orysşa bılmese de, süirep jürıp orysşaǧa berdı. Men 5-synypqa deiın orys tılın oqydym. Sonda bır sözdıŋ orysşasyn bılmeseŋ, ūstazdar ışten ūratyn. Ony ūrdy dep äke-şeşemızge aityp kelsek, olar taǧy toqpaqtaidy. Odan keiın bızdıŋ balalyq şaǧymyzda otbasymen ajyrasqan adamdy eşqaşan mūǧalım etıp almaityn. Mektep maŋyna jolatpaityn. Qazır mektepte 50 äiel ūstazdyq qyzmet etse, olardyŋ 45-ı jesır. 45 jesır sabaq berse, qaidan bılım bolady? Qazır bır siyr, bır jylqynyŋ qūnyna, mūǧalım bola salady. Bügınde mūǧalımge aianyşpen qaraimyz. Bızdıŋ bala kezımızde köşede bır mūǧalım tūra ma, kempır-şaldardyŋ bärı sol üidı ülgı qylyp, dükendegıler mūǧalımderge kezek beretın bolǧan. Ūstazdar keŋ etektı, bır tüstı, moiynyna deiın jabyq ūzyn kiımder kiınetın. Solarǧa qarap, bükıl äiel boi tüzeitın.
–Mal şaruaşylyǧy salasy elımızde qanşalyqty damyp jatyr?
– Keŋes ükımetı kezınde kontorǧa kırgende jarqyrap bız sekıldı mal ūstap otyrǧandardyŋ suretı tūratyn. Ol ülken motivasiia edı. Odan keiın qystau, kökteu, küzeu, jailau degender qaidan şyqqan? Qazaq qysy-jazy malyn aldyna ertıp, köşıp jürgen. Jazda jailauǧa toqtaǧan. Maldy jaqsy ösıru üşın onyŋ jerın auystyryp tūru kerek. Al qazır şe?! Maldar qysy-jazy bır jerde tūrady. Nege? Sebebı qazaqta jer joq. Jerdıŋ bärın özgelerge berıp tastaǧanbyz. Qazır auyl şaruaşylyǧy degen aty ǧana. Bızdıŋ auyl şaruaşylyǧynda bastyǧymyz kım, audanda kım, bılmeimız. 2-3 jyl boldy bızge jinalysta bolmaityn boldy. Byltyr barǧanda olarǧa: Senderdıŋ ne qajetterıŋ bar, kım senderge jalaqy tölep jatyr?– dep ketkenmın. Sodan berı menı körse alystan qaşady. Jyl saiyn auyl şaruaşylyǧynda ministr auysady. Ministr endı üirenıp boldym degende, özge bıreudı alyp kep qoiady. Tıpten özderı de alarlaryn alyp bolǧan soŋ, taiyp tūrady ǧoi deimın. Eŋ bolmasa 3 jyl uaqyt beru kerek qoi. 3 jylda auyl şaruaşylyǧyn kötere almasa, orynynan ketsın. Bır künı bır ministr kelıp, jinalys jasap jatyr eken. Bordaqylaǧan siyrdan basqa eşteŋenı körsetpeidı. «Kımde sūraq bar?» degen soŋ, bırneşe sūraqty jaudyrttym.
– Ornyŋyz qūtty bolsyn. Jyl saiyn bızde ministrler auysa beredı ǧoi. Sızdı de biyl köremız. Mal şaruaşylyǧy qalai damidy, jün ötpeidı, terı ötpeidı. Endeşe ministrdıŋ bızge ne keregı bar?! Byltyr 5 tonna qoidyŋ jünın örtep jıberdım. Sebebı jünnıŋ küiesı üige keledı ǧoi, – dedım. Qaibır jauap berdı ǧoi deisıŋ?! «Şetelmen bailanys ornattyq» degennen asa almady. Sodan bır jas bala kelıp, aqyryn ǧana «Kömektesemız...» dep tūr. Öi, kömegıŋ qūrysyn,- dep aiqai salyp edım, bala eŋbektep tūryp qaşty. Söitsem, äkım jıbergen eken. «Ana şaldy qoidyr, sūraq qoia bermesın» degen körınedı. Osydan keiın qalai damimyz?!
–Auyl şaruaşylyǧyn damytu üşın ne ısteu kerek dep oilaisyz?
–Şūbat satyp alsaq, jartysynan köbı su bolyp şyǧady. Bızde sony tekseretın maman joq qoi. Maman men oryn kerek. Odan keiın kökönıster ösuı üşın de Qytaidan därı äkeledı. Därıden jemıs-jidektıŋ bärı 20 künde pısıp şyǧa keledı. Bıraq ol densaulyqty da, jerımızdı de qūrtyp jatyr. Uaǧynda pıspegen kökönısterdı, jemıs-jidekterdı satqany üşın olardy jauapqa tartu kerek. Auyl şaruaşylyǧy damuy üşın bölek arnaiy telekanal, soǧan salalanǧan jurnalister qalyptasuy kerek. Saqyldap, bız sekıldılerden sūhbat alyp tūrsa, şaruaşylyqqa köŋıl bölınetın edı ǧoi. Mal şaruaşylyǧy damyǧanda dükende et, süt arzan bolatyn edı. Ondai jaǧdaida älbette, halyqtyŋ jaǧdaiy da köterıledı.
Sonymen qatar, Ötemıs aqsaqal tek mal şaruaşylyǧymen ainalysyp qana qoimai, taza auada, tabiǧaty körkem jerde, şūbat arqyly halyq densaulyǧyna em bolar oryn aşqan. Endeşe demaluşylardyŋ pıkırıne nazar salaiyq.
Rahmetova SAIаJAN, Baiserke auylynyŋ tūrǧyny, em aluşy:
–Bır ai būryn koronavirustan keiın pnevmoniiamen auyrdym. Osy jerge kelgenge deiın keudem qysyp, jötelım qoimai jürgen. Demalys orynyna kelıp, sütın, şūbaty men därılerın ışkennen keudemnıŋ qysqany men aşyǧany qoidy. Jötelım de basyldy. Bügın jatqanyma üşınşı kün. Auasy taza, tynyştyǧynan küş-quat alasyŋ. Sütterı de ışkenge öte jaǧymdy eken. Künıne 6000 teŋge töleisıŋ. Onyŋ ışıne tüienıŋ etınen jasalatyn üş uaqyt tamaǧy da kıredı. Özımmen bırge qant diabetımen auyratyn apamdy da ala keldım. Qalaǧan kezıŋde baryp, şūbatty ışe alasyŋ.
Maigül MOLDANBAEVA, em aluşy:
–Tüienıŋ jaŋa sauylǧan sütınıŋ betınde tūrǧan köbıktı betıŋe jaqsaŋ, maskanyŋ qyzmetın atqarady. Bettı aǧartady, ylǧaldandyratyn tegın, tabiǧi maska. Keler kezde asqazanym auyryp, jöndı tamaqtana almai jürgen edım. Endı, 3 künnıŋ ışınde asqazanym da jaqsy bolyp qaldy. Ekınıŋ-bırınıŋ qolynan kelmeitın ıstı ıstep otyrǧan Ötemıs atamyzǧa ülken alǧys aitamyz. Sauynşylar men mal baǧyp jürgen adamdardyŋ qolyna quat bersın. Kışkentai balalarymnyŋ immunitetın kötereiın dep özımmen bırge alyp keldım. Ötemıs ata turaly būrynnan bılemın. Qyzym osy taqyrypta ǧylymi joba qorǧaǧan kezde kelıp, bılıp ketken. Sodan berı bızge "Emdelseŋderşı" dep aityp jürgen. Teledidardan da atany körıp jürmız. Būl kısınıŋ boiynda bır erekşe qasiet bar şyǧar dep oilaimyn. Tüienı baǧyndyryp, ony asyrau – ekınıŋ-bırınıŋ qolynan kelmeitın ıs. Mūndaidy erekşe qabıletı bar, bıletın adamdar ǧana ısteidı. Adamdarǧa paidasy tiıp jatqan käsıp ölmese eken. Ony jalǧastyryp, jaŋǧyrtatyn adamdar bolsa eken dep armandaimyn. Bızdıŋ aldymyzda em alǧandar bızge tüienıŋ zärın de qosa ışuge keŋes berdı. Endı mıne, bız de ışıp jatyrmyz. Qymbat metaldardyŋ nanobölşekterı bar, aǧzaǧa paidaly eken.
Ötemıs aqsaqaldyŋ demalys orynyna baryp, em alamyn, qymyz-şūbat ışemın deseŋızder, tömendegı bailanys telefondaryna habarlassaŋyzdar bolady.
Ötemıs MAHANTEGI: +7 705 760 50 63
https://www.youtube.com/watch?v=EQVgBW_hV7U&feature=youtu.be
Aqgül AIDARBEKOVA,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
