2,5 tonnadan 40 tonna kartop óndirgen, ony tyshqaq laqqa aýystyryp, laqtan qoıǵa, qoıdan jylqyǵa, keıinnen túıe sharýashylyǵymen aınalysýǵa kóshken Ótemis Mahanteginiń búginde 300-ge jýyq túıesi, 200-ge tarta jylqysy bar. Jan amandyǵy men mal amandyǵyn qatar qoıatyn Ótemis aqsaqaldan búgin suhbat alýdyń sáti tústi. Endeshe súbeli áńgimemizdi nazarlaryńyzǵa usynamyz.
–300-deı túıe baǵyp, bıe saýyp otyrǵan adamsyz. Endi aıtyńyzshy, halyq memleketke arqa súıeýi kerek pe, álde memleket halyqqa ma?
–«42 500 bere me eken, ózge de kómekteri bola ma eken?»-dep memleketke halyq súıenip aldy... Qazir mańdaıy terlep jatqan eldi kórmeısiń. Esiginiń aldyndaǵy 5 sottyq jerin aıdamaıdy, sıyr saýmaıdy, qaınatyp qurt istemeıdi, kúbi pispeıdi. Bári jalqaý bolyp ketti. Jalqaý, jalqaý, jalqaý dep 100 ret, 1000 ret aıtamyn. Mine, kórshimniń 400 bas sıyry bar. Biraq dúkenniń sútin ishedi, aıran uıytpaıdy, jumysqa ózbek pen qaraqalpaqty jegedi. Solardy jumsap qoıyp júredi. Mal ólmese, boldy degen túsinikte. Adamdy shyńǵa kóteretin de, bıikke kóteretin de – eńbek. Jalqaý boldyń ba, ómiri jarymaısyń degen sóz. Jasym 71-de bolsa da, kúni-túni osy sharýashylyǵymdy qalaı damytsam eken degen oı ústinde júremin. Qaı adam bolsyn, óz jumysyna mahabbaty bolýy kerek. Túneýgúni bir inimiz: «Aǵa, siz qyzyqsyz. Túıeniń paıdasyn elge aıta bergenińiz ne?»,-dep jatyr. Ony qyzǵanyp ne kórinipti? Ózgeler asyp bara jatsa, biz úırenemiz ǵoı. Bir qazaǵym bıikke shyǵyp jatsa, qýanysh emegende ne?!
–Jalqaý bolmaý kerek dep jatyrsyz ǵoı, ózińizdiń bir kúnińiz qalaı ótedi?
–Erte turamyn. Túngi 2-de jatsam da 5-te turamyn, 4-te jatsam da 5-te turamyn. Solaı erte turyp, túıelerge, malǵa baramyn. Qazir jasym 71-de. Nemerelerime mal sharýashylyǵyn úıretip júrmin. Balalarym da osy salada jumys isteıdi. Talaı adam bizge batasyn berýde. Menen de túıesi kóp adamdar bar, al olar sol túıesin saýmaı, qur satýmen ǵana aınalysady. Solaısha olar eńbektenbeıdi. Al men eńbekti jaqsy kóremin. Sharshap uıyqtasam, qýanamyn. Aıaq-qoly saý adam – sharshap uıyqtaýy kerek. Jumysy bar adam baqytty ǵoı. Jaratýshy saǵan saý aıaq-qol bergen soń, sen endi nemenege jumys istemeısiń?! Saǵan esikten eshkim “Mynaý saǵan!” dep alyp bere salmaıdy. Sen birinshi elden mal emes, Qudaıdan densaýlyq suraýyń kerek. Ary qaraı eńbek etýiń – óz qolyńda. Abaı aıtty emes pe, “Eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı” dep. Sol úshin birinshi orynda eńbek turýy tıis. Malshym bar bolsa da rahattanyp ózim baılap, botasyn ózim jiberip, sharshap, súrinip otyrsam – men baqyttymyn. Alla maǵan densaýlyq berdi ǵoı. Demalys ornymyzǵa arbada otyrǵan adamdar keledi. Al bizdiń aıaq-qolymyz saý. Biz nege jumys istemeýimiz kerek?! Jumys isteseń kóılegiń kók, tamaǵyń toq bolady. Kóshede áıelder sıyrlaryn saýmaı qydyryp júredi. “Saýmaısyń ba?!”desem, “Oı, ony ne qylamyn, dúkenniń súti bar ǵoı” deıdi. Sıyryńdy saýyp, sútińdi pisirip balalaryńa berseń, eshteńeń ketpeıdi ǵoı. Balalaryń senen úlgi alyp otyr. Eń soraqysy sol. Bulaı jalǵasa berse, tuqymymen jalqaý bolady. Bar eken dep adam mastanbaý kerek. Qaıta ózbekterge biz úlgi bolýymyz kerek. Olar baı bolǵan saıyn kishireıe beredi. Men olardan úlgi aldym... Qanaǵatshyl bolý kerek. Shúkirshilik etý kerek. Ár jatar aldynda aıaq-qolymnyń saý ekenine, jumysymnyń baryna táýbe etemin. Keıde, túngi 2-ge deıin baqsha sýaramyn. Bir kezderi osy mańǵa kóship kelgen ýaqta, kórshilerim «bular qańǵyp kelgen» degen kózqarasta boldy. Kartop egip, ony sattym. Kelesi jyly taǵy ektim. Sosyn, bıe satyp aldym. Sıyr alyp ony saýdyq. Solaı, anany-mynany satyp júrip, malymnyń sanyn kóbeıttim. Aýylda qoıshy bolyp istep, Qazaqstannyń chempıony atandym. Traktorıst bolyp jumys istegende aldyma eshkimdi salmaıtynmyn. Meniń ustanymym sondaı. Men birinshi bolý kerekpin!
– Tártip bolý kerek deısiz ǵoı?!
-Árıne! Er adamdarda qasıet ketti. Áıelge júktiń bárin artyp qoıady. Basqa jumys istemeıdi ǵoı. Kádimgideı jalqaý. Áıel de erine, bala-shaǵasyna jaǵý úshin eńbek etý kerek qoı. «Ákege qarap ul óser, sheshege qarap qyz óser» degen. Balalaryna úlgi bolý kerek. Dastarhanda otyrǵanda da tártip bolý kerek. Mysaly, meniń balalarymnyń úlkeni 50-de. Bireýi menen buryn sóılep, aýzyna as almaıdy.
Bizdiń atalarymyz Buqara, Samarqandtan júk tasyp, saýda-sattyqpen aınalysqan. 16-17 kún túıege minip alyp, jol ústinde júrgen. Jol ústinde "Qyzylótkel degen qandy ótkelden ótemiz" dep talaı adam júgimen ketken. Kúzde bazar bastalyp, qysta biraq aıaqtalǵan eken. Sol ýaqta syrtta júrip, úıine, bala-shaǵasyna azyq jınaǵan. Mine, eńbek degen osy.
–Sizdiń kezińizdegi tálim-tárbıe qandaı edi?
–Bala kezimde ákem tańǵy 5-te uıqymnan turǵyzady da, sıyr aıdatatyn. «Balam, sıyrdy aıdaı ber. Men bas kıimimmen bulǵaǵanda qaıtasyn»-deıtin. Myńq etpeı, 5 shaqyrymǵa deıin aıdap keletinmin. Odan attan jyǵylyp jatsaq ta, aıtpaımyz. Aıtsam boldy, «sen nege jyǵylasyń» dep ózime ursady. Qulap jatsam, «menen týǵan balasyń ǵoı, túk bolmaıdy, túkir» deıdi. Balany aıamaý kerek. Aıadyń ba, ómirde qor bolady. Ákeniń tárbıesi balaǵa erekshe áser etedi. Eki qyzyma da eńbekti úırettim. Bordaqy baılatamyn, onyń astyn shyǵartamyn, sıyr saýǵyzamyn, is tikkizemin. Jalpy qoldan kelgenshe eńbekke baýlydym. "Maldynyń beti jaryq...". «Qazirgi áıelder bir úıdi jaldap otyryp, 8-10 bala týdym» dep keýdesin keredi. Aqordanyń aldyna baryp, kóteriliske shyǵady. Eńbek etpese, onyń týǵany nege kerek?! Odan keıin salt boıynsha bizdiń úıde dastarhanda qymyz, shubat turady. Olar bolmasa, bereke bolmaıdy. Al bereke aqtan bastalmaı ma?! Buryndary er adam úıde joq bolyp jatsa, jaýdyń aldyna áıelder aq alyp shyqqan eken. Sodan olar elge shappaı, burylyp ketip qalyp otyrǵan. Nemese at ústindegi qudaıy qonaq bolyp kelgen adamǵa attan túsirmeı, aq usynatyn bolǵan. Naǵyz qurmet, izet degen osy. Bizde mádenıet degen keremet edi ǵoı. Qyzy bar úıdiń keregesiniń oń jaǵyna eshqashan kıim ilmegen. Oń jaqta otyryp qalady dep qoryqqan. Keregeniń basyna da eshteńeni ilýge bolmaıdy. Nege deseń, sol úıdiń keregesiniń basynda kúńniń, quldyń kıimi turady eken. Qyz 15-16-ǵa tolǵanda at mińgizgen. Astyndaǵy atyna qarap, baıdyń qyzy ma, jarlynyń qyzy ma biletin bolǵan. Ol qyzdardyń bir sáýkelesiniń ózi bir úıir jylqynyń qunyna teń edi...
–Al ustazdyń qadiri qandaı edi?
–Qazir orysqa baılanǵan zaman boldy ǵoı. Áke-sheshemiz bir aýyz oryssha bilmese de, súırep júrip orysshaǵa berdi. Men 5-synypqa deıin orys tilin oqydym. Sonda bir sózdiń orysshasyn bilmeseń, ustazdar ishten uratyn. Ony urdy dep áke-sheshemizge aıtyp kelsek, olar taǵy toqpaqtaıdy. Odan keıin bizdiń balalyq shaǵymyzda otbasymen ajyrasqan adamdy eshqashan muǵalim etip almaıtyn. Mektep mańyna jolatpaıtyn. Qazir mektepte 50 áıel ustazdyq qyzmet etse, olardyń 45-i jesir. 45 jesir sabaq berse, qaıdan bilim bolady? Qazir bir sıyr, bir jylqynyń qunyna, muǵalim bola salady. Búginde muǵalimge aıanyshpen qaraımyz. Bizdiń bala kezimizde kóshede bir muǵalim tura ma, kempir-shaldardyń bári sol úıdi úlgi qylyp, dúkendegiler muǵalimderge kezek beretin bolǵan. Ustazdar keń etekti, bir tústi, moıynyna deıin jabyq uzyn kıimder kıinetin. Solarǵa qarap, búkil áıel boı túzeıtin.
–Mal sharýashylyǵy salasy elimizde qanshalyqty damyp jatyr?
– Keńes úkimeti kezinde kontorǵa kirgende jarqyrap biz sekildi mal ustap otyrǵandardyń sýreti turatyn. Ol úlken motıvaııa edi. Odan keıin qystaý, kókteý, kúzeý, jaılaý degender qaıdan shyqqan? Qazaq qysy-jazy malyn aldyna ertip, kóship júrgen. Jazda jaılaýǵa toqtaǵan. Maldy jaqsy ósirý úshin onyń jerin aýystyryp turý kerek. Al qazir she?! Maldar qysy-jazy bir jerde turady. Nege? Sebebi qazaqta jer joq. Jerdiń bárin ózgelerge berip tastaǵanbyz. Qazir aýyl sharýashylyǵy degen aty ǵana. Bizdiń aýyl sharýashylyǵynda bastyǵymyz kim, aýdanda kim, bilmeımiz. 2-3 jyl boldy bizge jınalysta bolmaıtyn boldy. Byltyr barǵanda olarǵa: Senderdiń ne qajetteriń bar, kim senderge jalaqy tólep jatyr?– dep ketkenmin. Sodan beri meni kórse alystan qashady. Jyl saıyn aýyl sharýashylyǵynda mınıstr aýysady. Mınıstr endi úırenip boldym degende, ózge bireýdi alyp kep qoıady. Tipten ózderi de alarlaryn alyp bolǵan soń, taıyp turady ǵoı deımin. Eń bolmasa 3 jyl ýaqyt berý kerek qoı. 3 jylda aýyl sharýashylyǵyn kótere almasa, orynynan ketsin. Bir kúni bir mınıstr kelip, jınalys jasap jatyr eken. Bordaqylaǵan sıyrdan basqa eshteńeni kórsetpeıdi. «Kimde suraq bar?» degen soń, birneshe suraqty jaýdyrttym.
– Ornyńyz qutty bolsyn. Jyl saıyn bizde mınıstrler aýysa beredi ǵoı. Sizdi de bıyl kóremiz. Mal sharýashylyǵy qalaı damıdy, jún ótpeıdi, teri ótpeıdi. Endeshe mınıstrdiń bizge ne keregi bar?! Byltyr 5 tonna qoıdyń júnin órtep jiberdim. Sebebi júnniń kúıesi úıge keledi ǵoı, – dedim. Qaıbir jaýap berdi ǵoı deısiń?! «Shetelmen baılanys ornattyq» degennen asa almady. Sodan bir jas bala kelip, aqyryn ǵana «Kómektesemiz...» dep tur. Óı, kómegiń qurysyn,- dep aıqaı salyp edim, bala eńbektep turyp qashty. Sóıtsem, ákim jibergen eken. «Ana shaldy qoıdyr, suraq qoıa bermesin» degen kórinedi. Osydan keıin qalaı damımyz?!
–Aýyl sharýashylyǵyn damytý úshin ne isteý kerek dep oılaısyz?
–Shubat satyp alsaq, jartysynan kóbi sý bolyp shyǵady. Bizde sony tekseretin maman joq qoı. Maman men oryn kerek. Odan keıin kókónister ósýi úshin de Qytaıdan dári ákeledi. Dáriden jemis-jıdektiń bári 20 kúnde pisip shyǵa keledi. Biraq ol densaýlyqty da, jerimizdi de qurtyp jatyr. Ýaǵynda pispegen kókónisterdi, jemis-jıdekterdi satqany úshin olardy jaýapqa tartý kerek. Aýyl sharýashylyǵy damýy úshin bólek arnaıy telekanal, soǵan salalanǵan jýrnalıster qalyptasýy kerek. Saqyldap, biz sekildilerden suhbat alyp tursa, sharýashylyqqa kóńil bólinetin edi ǵoı. Mal sharýashylyǵy damyǵanda dúkende et, sút arzan bolatyn edi. Ondaı jaǵdaıda álbette, halyqtyń jaǵdaıy da kóteriledi.
Sonymen qatar, Ótemis aqsaqal tek mal sharýashylyǵymen aınalysyp qana qoımaı, taza aýada, tabıǵaty kórkem jerde, shubat arqyly halyq densaýlyǵyna em bolar oryn ashqan. Endeshe demalýshylardyń pikirine nazar salaıyq.
Rahmetova SAIaJAN, Baıserke aýylynyń turǵyny, em alýshy:
–Bir aı buryn koronavırýstan keıin pnevmonııamen aýyrdym. Osy jerge kelgenge deıin keýdem qysyp, jótelim qoımaı júrgen. Demalys orynyna kelip, sútin, shubaty men dárilerin ishkennen keýdemniń qysqany men ashyǵany qoıdy. Jótelim de basyldy. Búgin jatqanyma úshinshi kún. Aýasy taza, tynyshtyǵynan kúsh-qýat alasyń. Sútteri de ishkenge óte jaǵymdy eken. Kúnine 6000 teńge tóleısiń. Onyń ishine túıeniń etinen jasalatyn úsh ýaqyt tamaǵy da kiredi. Ózimmen birge qant dıabetimen aýyratyn apamdy da ala keldim. Qalaǵan kezińde baryp, shubatty ishe alasyń.
Maıgúl MOLDANBAEVA, em alýshy:
–Túıeniń jańa saýylǵan sútiniń betinde turǵan kóbikti betińe jaqsań, maskanyń qyzmetin atqarady. Betti aǵartady, ylǵaldandyratyn tegin, tabıǵı maska. Keler kezde asqazanym aýyryp, jóndi tamaqtana almaı júrgen edim. Endi, 3 kúnniń ishinde asqazanym da jaqsy bolyp qaldy. Ekiniń-biriniń qolynan kelmeıtin isti istep otyrǵan Ótemis atamyzǵa úlken alǵys aıtamyz. Saýynshylar men mal baǵyp júrgen adamdardyń qolyna qýat bersin. Kishkentaı balalarymnyń ımmýnıtetin kótereıin dep ózimmen birge alyp keldim. Ótemis ata týraly burynnan bilemin. Qyzym osy taqyrypta ǵylymı joba qorǵaǵan kezde kelip, bilip ketken. Sodan beri bizge "Emdelseńdershi" dep aıtyp júrgen. Teledıdardan da atany kórip júrmiz. Bul kisiniń boıynda bir erekshe qasıet bar shyǵar dep oılaımyn. Túıeni baǵyndyryp, ony asyraý – ekiniń-biriniń qolynan kelmeıtin is. Mundaıdy erekshe qabileti bar, biletin adamdar ǵana isteıdi. Adamdarǵa paıdasy tıip jatqan kásip ólmese eken. Ony jalǵastyryp, jańǵyrtatyn adamdar bolsa eken dep armandaımyn. Bizdiń aldymyzda em alǵandar bizge túıeniń zárin de qosa ishýge keńes berdi. Endi mine, biz de iship jatyrmyz. Qymbat metaldardyń nanobólshekteri bar, aǵzaǵa paıdaly eken.
Ótemis aqsaqaldyń demalys orynyna baryp, em alamyn, qymyz-shubat ishemin deseńizder, tómendegi baılanys telefondaryna habarlassańyzdar bolady.
Ótemis MAHANTEGI: +7 705 760 50 63
Aqgúl AIDARBEKOVA,
"Adyrna" ulttyq portaly
