Bıylǵy shildeniń alǵashqy aptasynda prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» kodekske qol qoıǵan edi. Bul zańda donorlyq, ıaǵnı máıittiń saý organyn alý týraly da bap bar.
Qaıtys bolǵan adamnyń jaramdy organyn basqa naýqasqa alý týraly máseleniń kóterilgenine kóp bolmady. Desek te, bul taqyryp qalaı sóz boldy, sol sátten-aq qoǵamnyń qarsylyǵyna tap bolǵany este. Qazir de kózi jumyla qalsa, saý organyn ózgege berýdi oılaıtyndar aramyzda kóp emes. Bálkim, ýaqyt óter, donorlyqqa basqasha kózqaras qalyptasar. Ázirge nazarlaryńyzǵa organyn basqa adamǵa berýge qatysty birqatar elderdegi jaǵdaı týraly qyzyqty málimetterdi usynamyz.
Ispanııa «anatomııalyq syı» jasaýdan birinshi oryndaǵy el
2017 jyly álem boıynsha 135 860 naýqas adamǵa ózgeniń organdary salynyp, jandary aman qalypty. Al endi basqanyń ómirin saqtaý úshin organyn oılanbaı beretin belsendiler ıspan halqy eken. Jylyna ıspandar mıllıonnan astam saý organyn ózge úshin qurbandyqqa shalady. Bul kórsetkish AQSh sekildi alpaýyt elmen salystyrǵanda -12,5 paıyzǵa, franýzdardan -48,3, avstralııalyqtardan -25,5 paıyzǵa artyq. Qazirgi kezde donor bolýdyń ıspanııalyq úlgisi Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń (DDSU) úlken qoldaýyna ıe. Ispanııada medıınanyń donorlyq salasyn retteıtin bir ǵana zań bar, ortalyqtyrylǵan organ alý júıesi jumys isteıdi. Al eń bastysy, donorlyq taqyrybynda halyq arasynda keńinen nasıhat jumystary úzdiksiz júrgiziledi. Sonyń nátıjesinde árbir ıspan ózgege ómir syılaýdy baqyt sanaıdy.
Al ekinshi orynda -Horvatııa, Belgııa, Avstrııa, Italııa, Franııa, AQSh, Belarýs, Ulybrıtanııa, Kanada, Avstralııa jáne Germanııa elderi. Bul elderde de máıittiń oganyn alý anaǵurlym bir izge qoıylǵan. Donor bolý talaptary ár elde árqalaı. Máselen, Eýropanyń keı elderine (Fınlıandııa, Franııa, Polsha, Chehııa, Greııa, Estonııa, Portýgalııa, Avstrııa, Ispanııa, Italııa, Norvegııa, Shotlandııa) qaraǵanda, AQSh-ta organ berý jaǵy basqashalaý. Qaıtys bolǵan adam men onyń jaqyndarynyń zańdy kelisiminsiz, máıit donor bola almaıdy. Al joǵaryda sóz etilgen Eýropa elderinde donorlyq kóp jaǵdaıda tek dáriger men týystardyń ózara kelisimi túrinde júzege asyrylady.
145 mıllıon donor organ tapsyrylǵan
AQSh -ta júrgizýshi kýáligin alatyn amerıkandyq eger donor bolýǵa qarsy bolmasa, kýáliginiń bir buryshyna arnaıy júrek belgisi soǵylady. Ár shtattyń óz zańy baryna qaramastan, donorlyqqa qatysty zań bárine ortaq.
Sońǵy 25 jylda Qurama shtatta tirkelgen Donate Life America men Donate Life qaýymdastyǵynyń esebinshe, shamamen 145 mıllıon donor organ tapsyrylǵan.
Jalpy, adam organyn shetel asyrý, satý týraly Stambul deklaraııasyna qol qoıǵan elder (olardyń ishinde Reseı de bar) bul kúnde mundaı áreketke toqtaý salǵan. 2014 jyly Eýropa keńesiniń konvenııasy adam organyn saýdalaýǵa zańmen tyıym saldy. Desek te, Úndistan, Pákistan sekildi elder áli kúnge máıittiń organyn qyrýar qarjyǵa satýmen aınalysady. Al Qytaıda túrmedegi adamnyń organyn zorlyqpen alý áreketteri búginge deıin toqtamaǵan. Alynǵan organ shetel asyrylyp, qymbatqa satylady.
Máıittiń organyn basqa adamǵa berý jaǵynan ózimizdiń túrik baýyrlarymyz da kósh ilgeri alda eken. On shaqty jyl buryn qaıtys bolǵan týysynyń máıitin bútin kómýge kúsh salsa, qazir árbir túrik ózin bolashaq donor sanaıdy eken. Bul elde eger saý organdy berýge qarsylyq tanytsa, týystarynyń bul áreketi uıat, qatygezdik sanalady. Zań turǵysynan árıne, týystarynyń kelisimi kerek jáne máıit ósıet hat qaldyrǵany jón. Alaıda bul kúnde donor bolýdy úlken adamdyq dep qaraıtyndar sany artypty. Óıtkeni ólgennen keıin basqa adamǵa ómir syılap ketý baǵa jetpes erlikke balanady. Osy turǵydan kóptegen nasıhat jumystary Túrkııada qarqyndy júrgizilip, nátıjesinde jyl saıyn qan tapsyrý, súıek kemigine (kostnyı mozg) donor bolýdy túrikter kózi tirisinde jasaýdy ádetke aınaldyrsa, al keýdesinen jany ushqanda, saý organyn alýdy ósıetteıtin túrik óte kóp eken.
«Nıkolas áseri»
Adam qaıtys bolǵan soń, onyń jaramdy organyn basqa bireýge berý týraly túsinikti berik qalyptastyrǵan erekshe oqıǵa bar. Transplantologııada bul oqıǵaǵa «Nıkolas áseri» dep at qoıylǵan. Bul qandaı áser?
1994 jyly Kalıfornııadan kelgen Grınder otbasy Italııada saıahattap júredi. Kútpegen jerden urylar Grın otbasyna tap beredi. Saldarynan jeti jasar Nıkolas qapyda qaıtys bolady. Ata-anasy Nıkolastyń saý organdaryn donor retinde bermekke bel býady. Bir Nıkolas bes birdeı adamdy ajaldan qutqaryp, ózi baqılyqqa attanady. Nıkolastyń júregi, búırekteri, baýyry, kók baýyry jáne kóz qarashyǵy osyndaı organ kútken naýqastarǵa beriledi. Osy oqıǵaǵa deıin Italııada bireýge donor bolý túsinigi áli tolyq qalyptaspasa, Nıkolastan keıin donor bolýǵa ynta bildirgender sany kúrt asqan. Al Nıkolastyń ata-anasy kóp ótpeı, «The Nicholas Green Foundation» atty kommerııalyq emes uıym quryp, búginge deıin donorlyqtyń keńinen qoldanýyn nasıhattaýmen aınalysady.
2015 jyly Reseıde ótken «Transplantaııa jáne organ donory» taqyrybyndaǵy kongresske qatysqan Nıkolastyń ákesi Redjınald Grın: «Biz ulymyzdyń basqa adamdarda ómir súretinin esh oılamadyq. Biz basqa adamdarǵa ómir súrýge múmkindik berdik. Nıkolas bar bolǵany jeti jas qana jasady. Al onyń basqalarǵa qaldyrǵan organdary áli talaı jyl ómir súredi. Ulymnyń baýyry ólim taýzynda jatqan qyzǵa berilgen. Bul kúnde ol qyz otbasyly, eki balaly. Bir ulynyń aty -Nıkolas. Mine, naǵyz ómir degenimiz osy emes pe?» dep jýrnalısterge suhbat berdi.
P.S Qazaq qoǵamy úshin, árıne, mundaı jaǵdaılar áli de túsiniksiz bolary anyq. Óıtkeni, qaıtys bolǵan jaqynynyń bir tal shashyn túsirmeı, aqtyq saparǵa arýlap shyǵarý kerek degen ustanym basymyraq. Desek te, arýlap shyǵaryp salýdyń astarynda dinı nanym-senimniń de bary ras. Sodan bolsa kerek, Qazaqstanda donor bolý týraly zańǵa prezıdent qol qoıǵanǵa deıin de, keıin de bul taqyryp tek qarsylyqqa ushyraýda. Áıtse de, zańǵa qol qoıyldy. Endigi jerde bul máseleni tek zańdy ósıet hat pen týystardyń kelisimi ǵana sheshedi.
Merýert HÝSAINOVA,
«Adyrna» ulttyq portaly.
