Máńgi qazaq kaledaryn engizýimiz kerek!

5834
Adyrna.kz Telegram

D.A. Qonaev atyndaǵy ýnıversıtettiń qurmetti professory, Halyqaralyq Akmeologııalyq ǵylymdarynyń akademıgi (Sankt-Peterbýrg q.), Keńes úkimetiniń ónertapqyshy, «Máńgi qazaq kalendary» atty patenttiń ıesi, 2020- jyly shilde aıynyń 20-sy kúni Ońtústik Afrıka elinde aǵylshyn tilinde «Unified, Constant Calender» («Máńgilik, turaqty kúntizbe») degen atpen jaryq kórgen ǵajap týyndynyń avtory, halyqaralyq Platon syılyǵynyń ıegeri, Halyqaralyq akmeologııalyq Ǵylym Akademııasynyń (Sankt-Peterbýrg) akademıgi, burynǵy Keńes Odaǵynyń ónertapqyshy jáne aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty Saılybaı Bekbolatovtan jaı kúnderi biz mán bere bermeıtin kúntizbeniń syry men qyry týraly suhbattasýdyń oraıy tústi. Endeshe súbeli áńgimemizdi nazarlaryńyzǵa usynamyz.

 

Jetistigi: 

Saılybaı Bekbolatov 2014-jyly bilim men ǵylym salasyndaǵy jetistikteri úshin halyqaralyq Platon syılyǵymen marapattalǵan edi. Sosyn, dál sol jyly qazaqtyń ǵulama ǵalymy Saılybaı Bekbolatovtyń shırek ǵasyr boıy ter tógip, úzbeı júrgizgen tereń ǵylymı izdenisteriniń nátıjesinde qol jetkizgen turaqty da máńgilik 13 aı / 28 kúndik kúntizbesiniń tusaýy Halyqaralyq Óner, Kommýnıkaııa, Ǵylym jáne Tehnologııa Kongresiniń Anglııadaǵy Kembrıdj ýnıversıtetinde ótken kezekti jıynynda kesilip, sol salıqaly kongreske múshe 40 memlekettiń aıtýly ǵalymdarynyń tarapynan jappaı qoldaý taýyp, biraýyzdan moıyndalǵan bolatyn. Sonymen qatar, dál sol jıynda qazaqtyń mártebeli ǵalymy Saılybaı Bekbolatov atalmysh halyqaralyq kongrestiń vıe-prezıdenti ári sol uıymnyń Eýropa boıynsha bas dırektory bolyp taǵaıyndaldy jáne Kembrıdj qalasynda ornalasqan álemdegi eń úzdik ǵalymdardyń bıografııalaryn jarııalaıtyn Halyqaralyq Bıografııa Ortalyǵynyń marapatyna ıe boldy.

- Kúntizbe máselesin zerttep júrgenińizge qansha jyl boldy?

- 25 jyldaı boldy. Buny esepteý qıynǵa soqpady. Dese de qujattyq turǵyda rettep, ony bizdiń júıege engizý ázirshe múmkin bolmaı tur. Nege? Sebebi júıesizbiz. Júıesiz degen sóz júgensiz degen sózben para-par. Júıemen júrýdiń orynyna 2000 jyl burynǵy Iýrıı ezar patshanyń degenimen ketkenbiz. Bunyń astarynda qyp-qyzyl jaǵympazdyq jatyr. Buryn qazaq sózge toqtaǵan. Al qazir sóz ǵana emes, qolynda qaǵazyń, onyń qasynda beınejazbań bolýy shart. Sonyń ózinde dáleldeý ońaı emes. Eger qazaq kúntizbesimen júretin bolsaq, talaı dúnıeni ózgerter edik. Qazaqılana túser edik.

- Biz ómirde kórip júrgen keı qarapaıym dúnıelerdiń qaıdan shyqqanynan beıhabarmyz ǵoı. Solarǵa tereńinen boılaıyqshy. Táýlik, apta degen sózder qaıdan shyqqan? Bul ataýlar nege negizdelip qoıylǵan?

- Jerdiń óz osinen tolyq bir ret aınalǵan ýaqytty táýlik deıdi. Táýlik degen at soǵan ǵana berilgen. Táýliktiń eki ólshemi bolady, úlken ólshemi jáne kishi ólshemi. Ol ólshemder qaıdan shyǵady dep oılaısyz? Árıne, táýlikten shyǵady. Kishi ólshemi – saǵat, mınýt, sekýnd, ıadorly ýaqytqa deıin barady. Sondyqtan biz bir bólshegi bolǵandyqtan tabıǵattyń jaratqandaı esebi kerek. Tabıǵat búkil ýaqytty, búkil ólshemdi jermen qorǵaıdy. Kishi ólshemder kishkentaı dúnıelerdi bilý úshin ǵana kerek. Al úlken ólshem táýlikten joǵary. Oǵan apta kiredi. Apta degen sózdiń ózi tórt-aq áripten quralyp tur. Apta degen sóz «bata» degen sózdiń balamasy ispettes. Sebebi jetinshi kúni ata-balalarymyz Jaratýshydan bata suraıtyn bolǵan. Táńir 6 kúnde jer men kókti jaratqan. Jetinshi kúnge kelgende Jaratýshy oıǵa alǵan jumystyń bári támamdap, demalǵan. Sodan 6 kún Jaratýshy sekildi jumys istep, jetinshi kúni demalý degen úrdis osydan qalyptasqan. Aptanyń orysshasy «nedelıa». Bir sózge búkil túsinikti kirgizý óte qıyn. Sondyqtan Táńir ár tilde bergen. «Nedelıa» degen sóz «ne delı» degen sózden quralǵan. Bólinbe, bir tutas bol, birik degen maǵynany bildiredi. Jaraıdy, men bólinbesem, birtutas bolsam jeti degen sóz qaıdan shyqqan? Jeti degen sóz batadan týǵan. Ár jeti sekýnd saıyn ár kishkene bólshektiń ózi batamen jaratylyp otyrǵan. Mıllıardty dolı sekýndta bólshekter paıda bolady. Bir táýlikte mıkro paıda bolady. Al adam balasynyń jatyrynda jatqan urpaq apta saıyn ózgerip otyrady. Mine, táýlik pen apta degen uǵymdardyń mánisi osydan shyqqan.

- Al 1 jylda 12 aı bar degen uǵym ǵylymı turǵyda dáleldengen uǵym ba?

- Aı 1 jylda jerdi 13 ret aınalady eken. Kún 1 jylda 13 shoqjuldyzynan ótedi. Sondyqtan «1 jylda 13 aı bar» degen uǵym tabıǵatta bar dúnıe. Bir tańqalatynym, ırk arenasy bar emes pe, sonyń dıametri 13 metrdi quraıdy. Odan jarty metr asyp ne kemip qalsa qulap qalady ekensiń. Proton men neıtronnyń ara qashyqtyǵynyń ózi 10-nyń -13 santımetr dárejesine teń. Bul degenimiz tartylys kúshi men keri ıterý kúshi jumys jasaıdy degen sóz. Mine, kórdińiz be, ıadro sondyqtan máńgi ómir súredi. Búkil jaratylys 13-ke tirelip tur. Buny ózge bireýge aıtsańyz, aldyńyzǵa júgirip ketedi. «Óı, 13 aı degendi bilmeıdi deımisiz? Shýmerlerde, Maıalarda 13 aı bolǵan» dep kisimsıdi. Al qalaı bolǵan deseń, tereńinen bilimderi jetpeıdi. Biz shyndyqty adamdardan, ǵalymdardan, ımamdardan, qurannan t.b jerlerden izdep álek bolamyz. Al shyndyqtyń bári tabıǵatta. Táńir tipten eseptiń ózi, kún men jerdiń ne úshin aınalyp turǵanyn esepteı alý úshin bergen ǵoı.

- Túsinikti. Al 1 táýlikte 24 saǵat uǵymy she?

- Eger esepti 0-den bastap esepteseń, kóldeneń syzyqpen tik syzyqtyń qıysqan jeri kordınat dep atalady. Al vertıkal – ol merıdıan. Iaǵnı soltústik polıýsta saǵat 12 bolsa, ońtústikte de 12 degen sóz. Ýaqyt ta ózgermeıdi, aty da ózgermeıdi. Eger buǵan ıfr qoıatyn bolsaq, nóldik syzyqtan bastalady. Bir táýlikte 24 saǵattyq poıas bolady. Bastapqy 1 beldeýi nóldik beldeý dep esepteledi. Nóldikti saǵattyq poıas dep búkil álem qabyldap qoıǵan. Demek saǵattyq beldeýdi esepteıtin bolsaq, 23 saǵat qana bolyp qalady. Sondyqtan oǵan nóldikti qosyp, 24 saǵatqa aınaldyra alamyz. Nól sanǵa kirmeıdi, ıfrǵa kiredi. Sanda 0-der eseptelmeıdi.   Syzyqta nól degen ataq bar. Demek barlyq ólshem nólden bastalatynynda daýymyz joq. Eger buny aıǵa bólsek, bir beldeýdiń ózi bir aıǵa teń bolady.

- Ár memlekette kúnniń shyǵýyna baılanysty saǵattar ózgerip otyrady ǵoı. Bulardy sonda eskermeý kerek pe?

- Bunyń bári merıdıanǵa baılanysty. Eger Máskeý merıdıanyńda tursań, ol jerde 3 saǵattyq aıyrmashylyq bar. Sen qaı jerde turyp esepteseń, sol ýaqytqa saı bolady. Kúnniń keıde qyzaryp, uzaryp turatyny kúnniń kóterilip, túsip turatynyna baılanysty ǵoı.

- Ár aı saıyn kún sany ózgerip otyrady. Bul adamdardyń ómir súrý saltyna yńǵaısyz sekildi. Siz qalaı oılaısyz?

- Eger 1 jylda 13 aı bar dep eseptesek, bir aıda 28 kún bolady. Tabıǵatta aıdyń sany ár túrli 28, 29, 30, 31 kún bolyp ózgeredi. Aqpan aıynda 28 kún bar. Onyń 2 kúni qaıda ketip qalǵanyn eshkim bilmeıdi. Demek bul áıel adamnyń fızıologııasymen tikeleı baılanysty. Qaı aıdy alsaq ta alǵashqy 14 kúninde aı tolady, 14 kúninde solady. Búkil álemde 12 nemese 13 kúnde aı toldy degen sózdi estip kórip pe edińiz? (Kúlip aldy) Faza degen ne? Faza degen aıǵa túsken tilik. Ol tiliktiń de sany 28. Qazirgi bizdiń 30, 31 kúndik esepteýimizge kúlkim keledi. Mysaly, siz aptanyń dúısenbi kúni dúnıe esigin ashsańyz, kelesi jyly aptanyń basqa kúni bolyp ózgere qalady. Bul sizdiń she, durys pa?

- Eger 1 jylda 13 aı bolatyn bolsa, 4 mezgildi qalaı qylamyz? 1 mezgilde 4 aıdan bolyp ketedi ǵoı?

- Búkil qateniń bári nólden bastalǵan. Nóldik núkte bir jyldyń qupııasy. Sondyqtan 365 ten 0-di alyp tastasańyz 364 kún qalady. Iaǵnı 0–1-ge teń bolyp tur. Ekige bólseń, 182 shyǵa keledi. Sonda bir mezgildiń bir aıy kóp bolmaıdy. Bir aı ár mezgilge bólinip ketedi. Iaǵnı 13 apta, 1 toqsan.

- Babalarymyz aı týǵan saıyn aıǵa sálem berdi. Sizdiń she, sol durys pa?

- «Jańa aı jarylqa, eski aı esirke» dep barlyǵy aıtady ǵoı. Demek sol ýaqytta tilekter qabyl bolý múmkindigi arta túsedi. Bunyń eshqandaı artyqshylyǵy joq. Sen úshin qyzmet istep turǵan aı men kúnge raqmet aıtý kereksiń, sálem berý kereksiń, qurmetteý kereksiń.

- Demek biz áli de tabıǵatty tanı túsimiz kerek qoı?!

- Kúntizbeni bir ret engizdik pe, aqyrzamanǵa deıin ózgermeıdi. Jylda kúntizbe qaıtalana beredi. Nege? Nólden bastalady, nólge qaıtyp keledi. Máselen, memlekettik bir meıram boldy delik. Ol jumys kúnine túsetin bolsa, sizdiń jeksenbi kúnińizdi jumys kúnine aýystyrady da, jumys kúnin demalysqa aınaldyrady. Biraq Jaratýshy isine qarsy kelip jatqanyn bilmeıdi. Al osy 28 kúndik kúntizbe enetin bolsa eshqandaı shatasý, kúnderdi aýystyrý bolmas edi.

- Endi qarańyz, memleket jýrnalıster kúnin shilde aıynyń sońǵy aptasy dep qoıady. Biraq elder jýrnalıster kúni qaı kún ekenin uqpaı, shatasyp júredi. Osylaı merekelik kúntizbelerdi qoıǵan durys pa?

- Eger burynǵy kúntizbeni alatyn bolsaq, bir aıda tórt apta bolady. Bul sizdiń tórt qubylańyzben teń. Aıdyń biri-dúısenbi, ekisi-seısenbi. Nemese 10 jyldan keıin Amerıkaǵa barýdy josparlap otyrsańyz, kúntizbesiz-aq aptanyń qaı kúni baratynyńyzdy bilip alasyz.

- Sonda bizdiń Naýryz merekesi nóldik ýaqytqa jata ma?

- Bizdiń kún men tún teńelgen ýaqyt nóldik ýaqyt ekenin búkil álem qabyldap, moıyndap qoıǵan.

- Olaı bolsa kúntizbe nege ózgermeıdi?

- Bári ǵylymı negizde dáleldengen. Biraq sony ózgertý joǵarǵy jaqtaǵylardyń moınynda.

- Kúntizbeden tys suraq qoısam sizge?! Arýaq degenge senesiz be?

- Arýaq degen bar. Biz áý bastan kózben kórgen, qolmen ustaǵan dúnıeni qabyldaı aldyq ta, kórmegendi joqqa teńedik. Sen durys júrseń, arýaq seni jelep-jebep júredi. Sondyqtan ata-babamyzǵa quran oqyp, duǵa baǵyshtap otyrý kerek. Bul qazaqta ǵana bar. Nege? Sebebi qazaq degen sózdiń ózi 5-aq árip. Ortasynda «z» árpi tur. Z-ny sanǵa aınaldyrsaq, 7 degendi bildiredi. Al jeti – qasıetti san. Demek qazaqtyń tili, qazaqtyń úni, qazaqtyń ózi – qasıetti. Bir kezderi maǵan qazaq tili kerek pe, joq álde basqa tilge aýyp keteıin be dep zerttegen edim. Sóıtsem tabıǵattyń ózi maǵan qazaq tili dep saırap tur eken. Ol qalaı deısiń be? Tabıǵattaǵy hımııalyq elementter, atom, ıadro, proton, neıtron qazaqtyń tilinde ǵana sóıleıdi. Tipten BUU-da da 6-aq til bar-etin. Sóıtsek jetinshi tildi qazaqqa qaldyryp qoıǵan eken.

Qaırat ZAÝYTBAIULY: Qazaq kúntizbesin jaryqqa shyǵarý - azamattyq pozıııam!

Nıderland koroldigindegi Leıden ýnıversıtetiniń professory Abekov Qaırat Zaýytbaıuly kúntizbe máselesiniń jaǵymdy jańalyqtarymen bólisti.

- Qazaq kúntizbesiniń máselesine qashannan bastap kirise bastadyńyz?

- «Bordaqylaý alańynyń jetistikteri» týraly materıaldar jınap júrgenmin. Sol ýaqta professor Saılybaı Bekbolatov esimdi azamattan sharýashylyq jóninde aqparattar jınaımyn dep bardym. Sóılese kele, «Máńgi qazaq kalendaryn» patentke usynǵanyn estidim. Maǵan bir kitabyn syıǵa tartty. Ol kitapty 10 kúnde túgel taýysyp, bul kisimen taǵy kezdesýge bel baıladym. Endigi áńgimemiz «Máńgi qazaq kalendarynyń» tóńireginde órbidi. Sodan beri tabıǵattyń zańdylyǵyna dálme-dál keletin esepterin kóńilime túıip, bul jobanyń mańyzyn túsindim, kem-ketigin izdeı bastadym. Biraq izdeý barysynda kemshiligi joq ekenin uqtym. Birinshi kúninen sońǵy kúnine deıin esepteýi durys bolyp shyqty. Degenmen Keńes úkimeti kezinen kele jatqan kún saıyn nemese aı saıyn ózgertip otyratyn kúntizbe halyq arasynda dástúrge aınalǵan. Sol kúntizbege qarap, jańa kúntizbeni sferalyq túrde jasaıyq degen oı tastadym. Onyń anımaııalyq nusqasyn jasatyp, genetıka, bıologııa, geografııa, hımııa, kvanttyq fızıka, ekonomıka, fınans, astronomııaǵa qatysy bar ekenine kózim jetti. Qazir sonyń alǵashqy kórinisteri aqparat kózderine shyǵyp jatyr. Sferalyq jobanyń túp qazyǵy qaǵylǵanmen sharyqtaý shegi, zertteler tusy áli aldyda dep oılaımyn. Halyqtyń kózqarasyn sferalyq túrde kúntizbe ázirlep ózgerte alamyz ba degen úmitimiz bar.

- Sizdiń jastarǵa degen qoldaýyńyzdy estip te, kórip te júrmiz. Al qazaq kúntizbesine qarjyńyzdy da, ýaqytyńyzdy da sarp etýdesiz. Bundaı tárbıeniń ózegi qaıdan kelgen?!

- Men ózim Narynqol aýdanynda týyp óskenmin. Bizde 70 jyl boıy barlyq is-qaǵazdar tek qazaq tilinde jazylyp kelgen. Aınalamdaǵy adamdar, tárbıe bári qoıý qazaqylyqtyń kórinisterinen habar berip turdy. Tipten 1 jas aıyrmashylyq bar adamdardy aǵa, ápke dep óstik. Sol qazaqy tárbıe, qazaqy kózqaras, qazaqy minez búgingi meni qalyptastyrýǵa úlken septıgin tıgizdi. Qazaq kúntizbesin jaryqqa shyǵarý - azamattyq pozıııam dep túıdim.

- Áńgimeńizge raqmet!

 

 

Suhbattasqan: Arman ÁÝBÁKIR,

Daıyndaǵan: Aqgúl AIDARBEKOVA,

«Adyrna» ulttyq portaly

 

Pikirler