Qytaıdy bılegen Mın jáne ın áýletteriniń ólarasynda Shyńǵystaý jońǵarlardyń jaıylymdyq jeri edi. Shamamen 1608 jyly Dalaı Taıshy bastaǵan dórbitter Ob boıyn jaılap, Esil alqabyna deıingi aýmaqty qonys qylady. Jońǵarlardyń ámirshisi evan Arabtan 1713-1714 jyldary Orys elshisin eki márte qabyldap, Ob pen Qatýn ózenderiniń arasyndaǵy jerdi jońǵardyń ıeligi dep málimdeıdi.
1755 jyly ın ımperııasy jońǵarlardyń búligin tynshytqannan keıin, burynǵy jońǵar ıeligi tolyqtaı Qytaıǵa qarap, Ile general basqarmasynyń quzyryna beriledi. 1757 jyly Orta júzdiń hany Abylaı 30 myń jasaq shyǵaryp, ındikterdiń Ámirsanany joıýyna járdemdesedi jáne ın ımperııasyna baǵynatynyn bildiredi. «Batys aımaqtaǵy sý arnalary» (1819) atty kitapta Aıagóz ózeni Qazaq pen Qytaı shekarasy retinde kórsetilgen. Atap aıtqanda, Aıagózdiń batysy Qazaqtyń Orta júzine qarasa, shyǵysy men soltústigi Qytaıdyń Tarbaǵataı Keńesshi ambanynyń basqarýynda bolady. Apıyn soǵysynan (1840) keıin, Reseı Qytaı jerin jalmaı bastaıdy. Reseıdiń Semeıdegi ákimshilik organy 1854 jyly ǵana qurylady, bul kezde Abaı toǵyz jasta edi. 1864 jyly Reseı men Qytaı «Soltústik-batys shekarany belgileý kelisimine» (Sháýeshek kelisimi nemese Tarbaǵataı hattamasy) qol qoıysady, kelisimge sáıkes, Zaısan mańy ýaqytsha Qytaı aýmaǵynda qalǵanmen, kóp uzamaı Reseı ımperııasy kúshpen tartyp alady, sóıtip, Abaı týǵan Shyńǵystaý óńiri resmı túrde Reseıdiń qaraýyna ótedi. Abaı osy jyly, on toǵyz jasynda, Reseı azamattyǵyn qabyldaıdy. Qysqasy, Abaı Qytaıda týǵan. Abaı ómiriniń alǵashqy jıyrma jyly – baqytty balalyǵy men qyzyqqa toly bozbala shaǵy Qytaı jerinde ótken! Qurmetti oqyrman, qate túsinbeńiz, men bul sózderdi oıdan shyǵarǵan joqpyn, belgili qytaılyq ǵalym, ShUAR Ólketaný qoǵamynyń tóraǵasynyń orynbasary Chjýn Sınıdyń «Abaıdyń azamattyǵynyń almasýy týraly» («Shynjań pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń habarshysy» 2007 jylǵy №3 sany) degen maqalasynyń toq eter túıini, mine, osyndaı eken.
Hakim Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıy qarsańynda, osyndaı ish atqan áńgimeni ortaǵa salýdyń ózi biz úshin asa yńǵaısyz bolǵanyn nesine jasyraıyq. Alaıda, Abaıǵa degen sheksiz mahabbat pen qazaq jeriniń bútindigine degen alań kóńil qolǵa eriksiz qalam aldyrdy. Qazaq jeriniń shyǵysy – Altaı, Tarbaǵataı, Shyńǵystaý baýraılary men Ertis, Aıagóz alqaptary qazaq pen jońǵar arasyndaǵy ǵasyrlarǵa jalǵasqan qaqtyǵys, soǵystar kezinde, kóbinese qalmaqtardyń bıliginde bolǵany jasyryn emes. Biraq, qazaqtar ata qonysyn qaıtaryp alýdan eshqashan bas tartpaǵan.
Mysaly, ın ımperatory ıanlýnnyń 1757 jyly Qazaqtyń Abylaı bastaǵan ıgi-jaqsylaryna jazǵan hatynda: «Elshilerińiz ejelgi órisimiz edi dep syıǵa berýdi suraǵan Tarbaǵataı týraly aıtsaq, ol jer endi ǵana tynyshtaldy, qazirshe ıen jatyr. Námárttik jasamaı berer edim, biraq, sizder bizge jańadan el bolyp, eńbek kórsetýge úlgermedińizder. Bundaıda jerdi syıǵa berý memleketimizdiń tártibine saı kelmeıdi. Eger qashqyn Ámirsanany ustap berer bolsańyzdar, ony syıǵa berýime ábden bolady» deıdi. Bul derekten keminde eki aqparatqa kóz jetkizemiz: birinshiden, qazaqtardyń ejelgi ata qonysy týraly aýmaqtyq talaby dáıekti ári turaqty bolǵan, áıtpegende, qazaq elshileri jońǵar memleketin endi ǵana talqandap, azýyn aıǵa bilep otyrǵan ın ımperatorynyń aldynda bul máseleni kótermes edi. Ekinshiden, qazaq-qytaı arasynda Tarbaǵataı máselesine baılanysty kelissózder júrgizýdiń múmkindigi bolǵan. Bul óte mańyzdy aqparat, óıtkeni, uly jeńistiń qazaqtarǵa tıisti ekenin ın ımperatorynyń ózi de ishteı moıyndaıtyn, 1755 jyly ıanlýnnyń áskerı qupııalyq ambandaryna bergen jarlyǵynda «Qazaqtar (jońǵar bıleýshisi) Davaıge joryq jasady degen habardan qulaǵdar boldym. Osydan-aq Davaıdiń tyǵyryqqa tirelip, jońǵarlardyń ydyraı bastaǵanyn shamalaýǵa bolady. Eger tabanda jasaq attandyrmasaq, qazaqtardyń baǵy janyp (jońǵardan) jeńistik alatyny daýsyz» dese, taǵy bir jarlyǵynda «Davaıdiń ábden qaýsaǵany belgili boldy, tek jasaqtarymyz úlgerip jetse, jeńis bizdiki.
Alaıda, qazaqtardyń kúshi basymyraq, onyń ústine, olar Davaıge óte jaqyn. Davaıdiń qazaqtarǵa nemese Ámirsanaǵa nemese Badym erenge tutqyn bolǵanynan Sarylǵa tutqyn bolǵany biz úshin tıimdi» deıdi. Demek, qazaqtar qalmaqtardyń irgesin sógip, týyn jyǵýǵa shaq qalǵanda, shúrshitterdiń daıyn asqa tik qasyq bolyp, turalaǵan jońǵardy qyryp-joıyp, ile-sala «oırattan qalǵan jer bizdiki» dep jar salýy, qaı jaǵynan alǵanda da, aqylǵa syımaıtyn tirlik edi. Ony aıtpaǵanda, jońǵar memleketi joıylǵannan keıin (Taıvan tarıhshysy Bo Ian «Qytaılyqtardyń tarıhy» degen eńbeginde ın ımperııasynyń jońǵar jerindegi saıasatyn genoıd dep sıpattaıdy), Reseı jáne ın ımperııalarynyń turǵylyqty halyqtyń qatysýynsyz qazaqtyń shuraıly dalasyn jyrtys jyrtqandaı bólisip alýy eshqandaı tarıhı ádilettilikke jatpaıtynyn ashyq aıtatyn kez jetti dep oılaımyz. Bir sátke baǵy taıǵan halyqty bulaısha qorlap, jerimen, malymen qosa bóliske salǵan óktemshil hám jymysqy saıasattardyń qazaqtar úshin zor qııanat bolǵanyn faktilermen dáleldep, tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirip, táýelsiz Qazaqstan jerine kóz alartqan jat nıetke toıtarys berip, elimizdiń egemendigi men jerimizdiń bútindigin tarıhı turǵydan negizdeı túsý búgingi tarıhshylardyń aldyna qoıylǵan qasıetti paryzdardyń biri bolýǵa tıis.
Aıtpaqshy, Chjýn Sını atalmysh maqalasynda Hakim Abaıdyń «Esińde bar ma jas kúniń» dep bastalatyn óleńin mysalǵa keltirip, «Abaıdyń baqytty balalyq shaǵy Reseı Shyńǵystaý óńirin tartyp almaı turǵan kezge týra keledi, sondyqtan, onyń balalyqqa saǵynyshynyń ózgeshe tarıhı máni bar... Bul óleń Abaıdyń azamattyǵy almasýdan burynǵy-sońǵy kezeńderdegi kóńil kúıin eń jaqsy beınelegen óleń» dep, aıdy aspanǵa shyǵarady. Avtordyń logıkasy boıynsha, «Reseı Shyńǵystaýdy tartyp almaı turǵan kezde», Abaı, árıne, Qytaı azamaty bolady da. Demek, Abaı balalyǵyn ǵana emes, baqytqa meıirlendirip ósirgen otanyn da saǵynyp otyr eken! Demek, orystan qytaı jaqsy bolǵany ǵoı. Keshirińiz, ábesteý bolsa da aıtaıyq, avtor bul rette «Aıýdyń janynda shoshqa jylmaqtaı» demekshi sekildi. Shyndyǵynda, otarshyldardyń bári birdeı, táýelsizdiginen aıyrylyp, kiriptar halge túsken halyqqa eshkimniń aspandaǵy aıdy ápermeıtinin basymyzdan ótken qıly tarıh jerine jete dáleldedi emes pe? Sońǵy aıtarymyz, anaý-mynaý emes, Abaıdy, Abaı týǵan qasıetti ólkeni bizdiki edi dep, tarıhı ádilettilikke de, ǵylymı etıkaǵa da jat pikir bildirgen osy ǵylymı jumystyń bildeı basylymda jaryq kórgenine tabany kúrekteı 13 jyl (bir múshel) ótse de, bizdiń nazarymyzǵa ilinbeı kelgeni óte ókinishti.
Ótkende, jumys babynda Qytaıda jarııalanǵan Abaı týraly júzge jýyq eńbekti súzip shyqqanymda, anyq kózim jetkeni – qytaılar Abaıdy ǵana emes, Abaı arqyly qazaqtyń búkil bolmysyn búge-shigesine deıin zerttep, zerdelep jatyr. Al bizde shyǵystaǵy kórshimizdiń tarıhyn, ádebıetin, ónerin, ǵylymyn jete zerttep úlgermese de, keminde, ózimizge qatysty bóligin tanyp, bilip, der kezinde qorytyndylap otyratyn memlekettik deńgeıdegi ǵylymı-saraptamalyq ortalyq bar ma ózi? Bar bolsa, sonsha jyldan beri aıǵa qarap otyr ma? Joq bolsa, sondaı ortalyq biz úshin aýadaı qajet ekenin eske salamyz.
Aıtar oıymyzdy Qytaıdyń «ózińdi bil, ózgeni tany, qapy qalmaısyń» degen qanatty sózimen túıindeımiz.
Erlan MAZAN Facebook paraqshasynan alyndy
