Qytaidy bilegen Min jäne Sin äuletterınıŋ ölarasynda Şyŋǧystau joŋǧarlardyŋ jaiylymdyq jerı edı. Şamamen 1608 jyly Dalai Taişy bastaǧan dörbıtter Ob boiyn jailap, Esıl alqabyna deiıngı aumaqty qonys qylady. Joŋǧarlardyŋ ämırşısı Sevan Arabtan 1713-1714 jyldary Orys elşısın ekı märte qabyldap, Ob pen Qatun özenderınıŋ arasyndaǧy jerdı joŋǧardyŋ ielıgı dep mälımdeidı.
1755 jyly Sin imperiiasy joŋǧarlardyŋ bülıgın tynşytqannan keiın, būrynǧy joŋǧar ielıgı tolyqtai Qytaiǧa qarap, Ile general basqarmasynyŋ qūzyryna berıledı. 1757 jyly Orta jüzdıŋ hany Abylai 30 myŋ jasaq şyǧaryp, Sindıkterdıŋ Ämırsanany joiuyna järdemdesedı jäne Sin imperiiasyna baǧynatynyn bıldıredı. «Batys aimaqtaǧy su arnalary» (1819) atty kıtapta Aiagöz özenı Qazaq pen Qytai şekarasy retınde körsetılgen. Atap aitqanda, Aiagözdıŋ batysy Qazaqtyŋ Orta jüzıne qarasa, şyǧysy men soltüstıgı Qytaidyŋ Tarbaǧatai Keŋesşı ambanynyŋ basqaruynda bolady. Apiyn soǧysynan (1840) keiın, Resei Qytai jerın jalmai bastaidy. Reseidıŋ Semeidegı äkımşılık organy 1854 jyly ǧana qūrylady, būl kezde Abai toǧyz jasta edı. 1864 jyly Resei men Qytai «Soltüstık-batys şekarany belgıleu kelısımıne» (Şäueşek kelısımı nemese Tarbaǧatai hattamasy) qol qoiysady, kelısımge säikes, Zaisan maŋy uaqytşa Qytai aumaǧynda qalǧanmen, köp ūzamai Resei imperiiasy küşpen tartyp alady, söitıp, Abai tuǧan Şyŋǧystau öŋırı resmi türde Reseidıŋ qarauyna ötedı. Abai osy jyly, on toǧyz jasynda, Resei azamattyǧyn qabyldaidy. Qysqasy, Abai Qytaida tuǧan. Abai ömırınıŋ alǧaşqy jiyrma jyly – baqytty balalyǧy men qyzyqqa toly bozbala şaǧy Qytai jerınde ötken! Qūrmettı oqyrman, qate tüsınbeŋız, men būl sözderdı oidan şyǧarǧan joqpyn, belgılı qytailyq ǧalym, ŞŪAR Ölketanu qoǧamynyŋ töraǧasynyŋ orynbasary Chjun Sinsidyŋ «Abaidyŋ azamattyǧynyŋ almasuy turaly» («Şynjaŋ pedagogikalyq universitetınıŋ habarşysy» 2007 jylǧy №3 sany) degen maqalasynyŋ toq eter tüiını, mıne, osyndai eken.
Hakım Abaidyŋ 175 jyldyq mereitoiy qarsaŋynda, osyndai ış atqan äŋgımenı ortaǧa saludyŋ özı bız üşın asa yŋǧaisyz bolǧanyn nesıne jasyraiyq. Alaida, Abaiǧa degen şeksız mahabbat pen qazaq jerınıŋ bütındıgıne degen alaŋ köŋıl qolǧa erıksız qalam aldyrdy. Qazaq jerınıŋ şyǧysy – Altai, Tarbaǧatai, Şyŋǧystau baurailary men Ertıs, Aiagöz alqaptary qazaq pen joŋǧar arasyndaǧy ǧasyrlarǧa jalǧasqan qaqtyǧys, soǧystar kezınde, köbınese qalmaqtardyŋ bilıgınde bolǧany jasyryn emes. Bıraq, qazaqtar ata qonysyn qaitaryp aludan eşqaşan bas tartpaǧan.
Mysaly, Sin imperatory Sianlunnyŋ 1757 jyly Qazaqtyŋ Abylai bastaǧan igı-jaqsylaryna jazǧan hatynda: «Elşılerıŋız ejelgı örısımız edı dep syiǧa berudı sūraǧan Tarbaǧatai turaly aitsaq, ol jer endı ǧana tynyştaldy, qazırşe ien jatyr. Nämärttık jasamai berer edım, bıraq, sızder bızge jaŋadan el bolyp, eŋbek körsetuge ülgermedıŋızder. Būndaida jerdı syiǧa beru memleketımızdıŋ tärtıbıne sai kelmeidı. Eger qaşqyn Ämırsanany ūstap berer bolsaŋyzdar, ony syiǧa beruıme äbden bolady» deidı. Būl derekten kemınde ekı aqparatqa köz jetkızemız: bırınşıden, qazaqtardyŋ ejelgı ata qonysy turaly aumaqtyq talaby däiektı ärı tūraqty bolǧan, äitpegende, qazaq elşılerı joŋǧar memleketın endı ǧana talqandap, azuyn aiǧa bılep otyrǧan Sin imperatorynyŋ aldynda būl mäselenı kötermes edı. Ekınşıden, qazaq-qytai arasynda Tarbaǧatai mäselesıne bailanysty kelıssözder jürgızudıŋ mümkındıgı bolǧan. Būl öte maŋyzdy aqparat, öitkenı, ūly jeŋıstıŋ qazaqtarǧa tiıstı ekenın Sin imperatorynyŋ özı de ıştei moiyndaityn, 1755 jyly Sianlunnyŋ äskeri qūpiialyq ambandaryna bergen jarlyǧynda «Qazaqtar (joŋǧar bileuşısı) Davasige joryq jasady degen habardan qūlaǧdar boldym. Osydan-aq Davasidıŋ tyǧyryqqa tırelıp, joŋǧarlardyŋ ydyrai bastaǧanyn şamalauǧa bolady. Eger tabanda jasaq attandyrmasaq, qazaqtardyŋ baǧy janyp (joŋǧardan) jeŋıstık alatyny dausyz» dese, taǧy bır jarlyǧynda «Davasidıŋ äbden qausaǧany belgılı boldy, tek jasaqtarymyz ülgerıp jetse, jeŋıs bızdıkı.
Alaida, qazaqtardyŋ küşı basymyraq, onyŋ üstıne, olar Davasige öte jaqyn. Davasidıŋ qazaqtarǧa nemese Ämırsanaǧa nemese Badym Serenge tūtqyn bolǧanynan Sarylǧa tūtqyn bolǧany bız üşın tiımdı» deidı. Demek, qazaqtar qalmaqtardyŋ ırgesın sögıp, tuyn jyǧuǧa şaq qalǧanda, şürşıtterdıŋ daiyn asqa tık qasyq bolyp, tūralaǧan joŋǧardy qyryp-joiyp, ıle-sala «oirattan qalǧan jer bızdıkı» dep jar saluy, qai jaǧynan alǧanda da, aqylǧa syimaityn tırlık edı. Ony aitpaǧanda, joŋǧar memleketı joiylǧannan keiın (Taivan tarihşysy Bo Iаn «Qytailyqtardyŋ tarihy» degen eŋbegınde Sin imperiiasynyŋ joŋǧar jerındegı saiasatyn genosid dep sipattaidy), Resei jäne Sin imperiialarynyŋ tūrǧylyqty halyqtyŋ qatysuynsyz qazaqtyŋ şūraily dalasyn jyrtys jyrtqandai bölısıp aluy eşqandai tarihi ädılettılıkke jatpaitynyn aşyq aitatyn kez jettı dep oilaimyz. Bır sätke baǧy taiǧan halyqty būlaişa qorlap, jerımen, malymen qosa bölıske salǧan öktemşıl häm jymysqy saiasattardyŋ qazaqtar üşın zor qiianat bolǧanyn faktılermen däleldep, tarihi ädılettılıktı qalpyna keltırıp, täuelsız Qazaqstan jerıne köz alartqan jat nietke toitarys berıp, elımızdıŋ egemendıgı men jerımızdıŋ bütındıgın tarihi tūrǧydan negızdei tüsu bügıngı tarihşylardyŋ aldyna qoiylǧan qasiettı paryzdardyŋ bırı boluǧa tiıs.
Aitpaqşy, Chjun Sinsi atalmyş maqalasynda Hakım Abaidyŋ «Esıŋde bar ma jas künıŋ» dep bastalatyn öleŋın mysalǧa keltırıp, «Abaidyŋ baqytty balalyq şaǧy Resei Şyŋǧystau öŋırın tartyp almai tūrǧan kezge tura keledı, sondyqtan, onyŋ balalyqqa saǧynyşynyŋ özgeşe tarihi mänı bar... Būl öleŋ Abaidyŋ azamattyǧy almasudan būrynǧy-soŋǧy kezeŋderdegı köŋıl küiın eŋ jaqsy beinelegen öleŋ» dep, aidy aspanǧa şyǧarady. Avtordyŋ logikasy boiynşa, «Resei Şyŋǧystaudy tartyp almai tūrǧan kezde», Abai, ärine, Qytai azamaty bolady da. Demek, Abai balalyǧyn ǧana emes, baqytqa meiırlendırıp ösırgen otanyn da saǧynyp otyr eken! Demek, orystan qytai jaqsy bolǧany ǧoi. Keşırıŋız, äbesteu bolsa da aitaiyq, avtor būl rette «Aiudyŋ janynda şoşqa jylmaqtai» demekşı sekıldı. Şyndyǧynda, otarşyldardyŋ bärı bırdei, täuelsızdıgınen aiyrylyp, kırıptar halge tüsken halyqqa eşkımnıŋ aspandaǧy aidy äpermeitının basymyzdan ötken qily tarih jerıne jete däleldedı emes pe? Soŋǧy aitarymyz, anau-mynau emes, Abaidy, Abai tuǧan qasiettı ölkenı bızdıkı edı dep, tarihi ädılettılıkke de, ǧylymi etikaǧa da jat pıkır bıldırgen osy ǧylymi jūmystyŋ bıldei basylymda jaryq körgenıne tabany kürektei 13 jyl (bır müşel) ötse de, bızdıŋ nazarymyzǧa ılınbei kelgenı öte ökınıştı.
Ötkende, jūmys babynda Qytaida jariialanǧan Abai turaly jüzge juyq eŋbektı süzıp şyqqanymda, anyq közım jetkenı – qytailar Abaidy ǧana emes, Abai arqyly qazaqtyŋ bükıl bolmysyn büge-şıgesıne deiın zerttep, zerdelep jatyr. Al bızde şyǧystaǧy körşımızdıŋ tarihyn, ädebietın, önerın, ǧylymyn jete zerttep ülgermese de, kemınde, özımızge qatysty bölıgın tanyp, bılıp, der kezınde qorytyndylap otyratyn memlekettık deŋgeidegı ǧylymi-saraptamalyq ortalyq bar ma özı? Bar bolsa, sonşa jyldan berı aiǧa qarap otyr ma? Joq bolsa, sondai ortalyq bız üşın auadai qajet ekenın eske salamyz.
Aitar oiymyzdy Qytaidyŋ «özıŋdı bıl, özgenı tany, qapy qalmaisyŋ» degen qanatty sözımen tüiındeimız.
Erlan MAZAN Facebook paraqşasynan alyndy
