Bir áıel shetelde turatyn bir er adammen tanysady. Áleýmettik jelide uzaq ýaqyt boıy sóılesedi. Jaǵdaı solaı boldy. Jaı ǵana tanystyq. Olardyń ortaq áńgimesi kóp edi: bilimi, áýestigi, qyzyǵýshylyǵy... Bir kúni beıneqońyraý shaldy. Kezdeseıik dep sheshti. Marına onyń eline qonaqqa keldi. Jigiti ınternetpen usynys jasap ta qoıǵan. Kezdesti. Bári tamasha. Tek... Tek jigittiń ıisi kóńilden shyqpady. Jo-joq, jaman oılap qalmańyz. Onyń ústinen jaman ıis shyǵyp turǵan joq edi. Átiri de ádemi. Bári durys. Tek Marınany qushaqtaǵanda ıisi bóten. Jat. Marına túk isteı almady. Teńiz jaǵasyndaǵy tamasha ómir kútip turǵan Marına bárinen bas tartady. Otbasy qurý úshin óz adamyńdy tabý qajet dep oılady. Jigitine jasyrmaı bar shyndyqty aıtty. Keshirim surady. Sóıtip, eline qaıtyp ketti. Sol sheshimi úshin bár sátte ókingen emes. Ol adam buǵan jat edi.
Bul, bálkim, ıis te emes shyǵar. Osyndaı sezim týraly baıaǵynyń fılosoftary jazyp ketipti. Bul jannyń «ıisi», sol adamnyń ózine tartatyn qylyǵynyń ıisi. Iis deımiz, sebebi basqasha túsindirý qıyn.
HVI ǵasyrdyń basynda Agrıppa Nettesgeımskıı: «Mýskýs pen jalbyz turǵan jerine óz ıisin sińiredi, sol sekildi jaman adamnan jamandyqtyń, jaqsy adamnan jaqsylyqtyń ıisi shyǵyp turady» degen eken. Sol jaqsy men jaman «bizdiki» ne «bóten» bolýy shart emes. Iiske qatysty tájirıbeler atam zamannan beri bar. Keı ıiske elitemiz, keı ıisten tunshyǵamyz. Ózińniń ıisiń bar, bóten ıis bar. Aıtpaǵym, bul jaı ıiske qatysty aıtylyp turǵan joq. Bul áldeqaıda kúrdeli dúnıe.
Adammen alǵash ret kezdeskende jeke-dara ıisin sezinemiz. Tipti murnymyz bitip tursa da, ony sezemiz. Bul bir erekshe, «energetıkalyq jupar». Ony ıis sezý múshemizben emes, janymyzben, júrektiń dir etýimen sezemiz. Sol «dara ıisti» eldiń bári sezine bermeıdi. Tek sezimtal jandar sezedi. Ásirese, bala qatty sezedi. Biraq bala ne sezingenin tolyqtaı túsindirip aıtyp bere almaıdy. Keıde eresek adamnyń ózi túsindirip bere almaıtyn sezimder bolady. Ol adamnan «bir túrli ıis» shyǵatynyn aıtyp kór...
«Sarańnan kórtyshqannyń ıisi, jek kórýshilikten – óliktiń ıisi shyǵady» - dep sıpattapty adamdardy 20 ǵasyrdaǵy dáriger Strınberg. Kórtyshqandy ıiskep, sony adammen salystyrdy dep aıtý qıyn. Dáriger óziniń túpsanasynda sezingenin sıpattaǵan. Adammen alǵash tanysqanda túrli beıneler men assoıaııalar bolady. Keıde olar ýaqyt óte kele ózgerip ketedi. Ondaı da bolady. Áıeliniń kózine shóp salǵan eriniń ıisi ózgeredi. Ishteı bizdi kórealmaı, zııakestik jasaǵan adamnyń ıisi ózgeredi. Ajaldan habar alǵan adamnyń ıisi ózgeredi – mundaı fenomendi ǵalymdar qazirgi tańda anyqtap qoıdy. Bizge etene jaqyn, tanys, jaǵymdy ıis joǵalady. Ornyn jaǵymsyz ıis basady. Bir áıel kúıeýinen formaldegıdtiń ıisi shyǵatynyn aıtady. Sonadaı jerden múńkip turatyn hımııalyq qosylystyń ıisi. Biraz ýaqyttan soń olar aıyrylysady. Bir qyzyǵy, kúıeýi sol átirin seýip, óte taza júrip, taza turatyn. Anasynyń aıtqanynan shyǵa almaıtyn ádet taýypty. Aradaǵy ıis buzyldy.
Adamdy alǵash jolyqtyrǵanda ıiskep kórińiz. Onyń ıisine mán berińiz. Átiriniń emes, ózinen shyǵyp turǵan, jan dúnıesiniń ıisine mán berińiz. Sol ıisten shyqqan áserdi nemen sıpattar edińiz? Bálkim, ol áıelden saıajaıdaǵy balalyqtyń bal kúninde qaınatatyn tosaptyń ıisi shyǵyp turar. Ekzotıkalyq gúldiń, ne qabylannyń ıisi shyǵyp turǵan shyǵar. Qabylannyń ıisi qandaı ekenin kim bilgen? Bálkim, ol adamnan balqyp turǵan temirdiń, ashý-yzanyń ıisi shyǵyp turar. Múmkin, kúl men shiriktiń ıisi shyǵar.
Bundaıdy ár adam ózinshe túsinip, sezinedi. Eshkimge aıtyp bere almas áser. Iis degen óte kúshti sezim. Ony eshbir átirmen búrkeı almaısyń. Biraq, keı adam sóıtkisi keledi. Neni jasyrǵysy keldi dep oılanasyń. Bul jasyrynbaqtan túk shyqpaıdy. Sebebi, ár adamnan ózińniń, ne bótenniń ıisin sezinesiń. Jaman, ıa jaqsynyń. Mundaı ıisti sezingende mańyzdy aqparatty umyt qaldyrma. Kimniń kerek, kimniń bóten adam ekenin tanyp úlger. Bóten, jat, qaýipti adamnan aýlaq júrip úıren.
Avtor Anna Kırıanova
Aýdarǵan Shynar Ábilda
