Ertedegi Horezm shah ta túrkilerden úreılenip, qatty qoryqqan. Sol sebepten, Horezm shah hany Muhammad Qarahandyqtar men Qypshaqtarǵa túrki jolyn jalǵastyrmasyn degen nıetpen kezek-kezek shabýyldar jasap, aqyr sońynda Qarahandardy kúıretip tyndy.
Horezm shah hany ózi musylman dininen bolǵanymen, óte jaýyz adam bolǵan. Ol túp-tegi quldan taraǵan. Ábden mýtantqa ushyrap, parsylanyp (bizdiń ýaqyttaǵy profılimen aıtsaq, orystanyp, máńgúrttenip, ulttyq bolmysynan aıyrylǵan), óziniń tamyrynan aırylyp quldanǵan ortadan shyqqan adam bolatyn. Ol Shyńǵys hannyń tarıh arenasyna shyqqanǵa deıin kári qurlyqta birneshe qalalardy jermen jeksen etip tastaǵan edi. Qazirgi tarıhshylardyń basym bóligi sol qalalardy Shyńǵys han oırandaǵan dep orystyń jalǵan jazyp bergen tarıhymen laǵyp, basqa da ótirik tarıhı derekterdi alǵa tartyp, shynaıy tarıhty shań astyna qaldyryp keledi. Orystyń jazyp bergen ıdeologııalyq tarıhy eń opasyzdyq saıası tehnologııamen jazylǵan. Qazirgi túrki halyqtary orystyń opasyz tarıhı ıdeologııasynyń tumanynan áli aryla almaı júr. Óz zamanynda Horezm shah dini ıslam bolsa da, qaraqytaılardan da ozbyr ári qııanatshyl saıasat júrgizgen.
Eń basty maqsaty - túrki órkenıetin qulatý bolǵan. Biraq Shyńǵys han tarıh sahnasyna kóterilgende olardyń maqsaty oryndalmaı, tas-talqan bolyp qırap qalǵan. Olar túrkilerdiń ejelden han taǵyna eń tekti ári batyr adamdardy otyrǵyzyp kelgenin, ári sol sabaqtastyqtyń úzilmegenin de jaqsy bilgen. Dál osy tusyna talaı ret qanjar suqqanymen, túrkiniń taýdaı rýhyn syndyra almaı ketken. Sóıtip júrgende Horezm Shahty Shyńǵyshan tarıh sahnasynan joıyp jiberdi. Olar tekti túrkilerdi ózderine eń qaýipti básekeles bolatynyn da bilgen. Qanyn taza ustaıtynyn da bilgen.
Horezmshah jaýlaýy kezinde Shash, Ispıdjab, Ferǵana, Qasan qalalary da Shyńǵys hanǵa jetpeı qıraǵan. Tarıh óte ádiletsiz ózgeriske ushyrap jazylǵan. Negizi Shyńǵys han Horezm shahty jaýlaý úshin emes, seriktes bolý retinde adamdar jibergen. Al olar Shyńǵys hannyń jibergen adamdaryn óltirip tastady. Shyńǵys han soǵan ashýǵa minip, 1219 jyly soǵysqa attandy. Tas-talqan etti.
Tarıhqa asa zer salsańyz, Shyńǵys han kózsiz jaýyz, basqynshy bolmaǵan. Eger ol sondaı jaýyz bolsa eń alyp ımperııanyń negizin qalaı almaǵan bolar edi. Tarıhty burmalap, Shyńǵys handy jaýyz etip ózgertýge orystar tarapynan barynsha kúsh salynǵan. Sebebi, gendegi naǵyz erlikti ıdeologııalyq jolmen joıyp jiberýdi kózdegen orys ıdeologtary barynsha tyrysyp baqty. Qoldarynan kelgenin jasady. Túrki jurtyn túgel jınap, basyn qosyp ketken de sol Shyńǵys han edi. Shyńǵys handy qaralap kórsetý túrki jurtynyń órkenıeti men qýatyn kómeskileý ǵana.
Shyńǵys hannyń shyqqan atynyń ózi jaýlarynyń rýhyn basyp tastaǵan. Áli de basyp tastap keledi. Tarıh báribir jazylady. Shyńǵys hannyń ydyrap ketken túrki jurtynyń basyn qalaı qosyp, biriktirgeni de aldaǵy ýaqytta tolyq dáleldenedi dep oılaımyn. Sol kezde uly dalanyń zańy da qaıta ornyna keledi. Túrki jurty Shyńǵyshan ómirden ótkennen keıin, biraz ǵasyr jasap, dúnıeni silkindirip baryp qaıtadan ydyrap ketkenin tarıhtan bilesizder.
Bekbolat QARJAN,
"Adyrna" ulttyq portaly
