Men kisi tanysam, Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev qoly taza adam. Haramnan mal jıyp, tobyrdan top quryp, ıman senimin, abyroı bedelin las dúnıege aıyrbastaǵan adam ol emes.
Aıtaqqa erip, aınala shaýyp, oıqastap ketken kezin de kórgen joqpyz. Shynymyzdy aıtalyqshy, Qazaqstannyń jańa tarıhynda bılikke aralasqandardyń arasynda jaman isterden boıyn aýlaq ustap, aryn taza saqtap qala alǵandar kóp pe? Qaı basshyǵa taza adam dep minezdeme bere alar edińiz? Bizdiń bıliktegiler uıat ıman, obal saýap ımmýnıtetinen alastaıtyn pandemııaǵa shyrmalǵaly qaı zaman?! Sol qara tasqynǵa tosqyn qoıylar kez jetkenin halyq bilip otyr. Narazylyqtyń, ásirese sońǵy kezde qatty órship ketkeni de sodan. El seń qozǵalǵanyn sezdi, buǵan endi bógdedeı bóget, tosqaýyl joq. Tek alǵa júrý ǵana bar. Prezıdentimiz mańyndaǵylardan óz boıyndaǵy tazalyqty, óz boıyndaǵy zııalylyqty, bilimpazdyqty, mádenıetti talap etetini kórinip tur. Oǵan qarsylar kóp bolatyny da sodan. Tazartý degenimiz – jańadan jasap shyqqannan da góri qııamet jumys, deıdi Shyǵys máteli. Ol ras. Odan góri bárin kóldeńdetip belinen bir-aq syzyp qaıta bastaý ońaı shyǵar, biraq bul ádis bizdiń elde júrmeıdi.
Ilekeń, Ilııas Jansúgirov kezinde:
Halqyńnyń syryn óziń bilesiń de,
Isine kúıesiń de, kúlesiń de,
Qalasyń keıde renjip, keıde máz bop,
Áıteýir, sol halyqty súıesiń de, –
degende osynyń bárin basynan ótkergen soń jazǵan. Asyly, bul dúnıede jańa eshnárse joq degen durys sóz. Bizdiń zııalylardyń ustanymdary, dúnıetanymy, qalyptasý prınıpteri basqasha bolyp keldi. Keıbireýlerdiń Prezıdentimizge «Stalın bol!», «Nazarbaev bol!» dep tep-tegin aqyldaryn tepe-teń úlestirip júrgenderin kózimiz kórip otyr. Eshqashan eshkimge razy bolmaıtyn endi bir top sol baıaǵy keraýyzdyqqa salyp atqarylǵan orasan kóp jumystardyń bárin de joqqa shyǵarýda. Álbette, kim bolý, qaı joldy ustaný Prezıdenttiń ózi sheshetin másele. Meniń oıymsha, ol Stalın de emes, basqa da emes, Toqaev bolýy kerek. Sebebi elge jańa lep kerek. Jańa kózqaras kerek. Taza aýa kerek!
Myna indet kóp nárseniń betin ashty, kim ekenimizdi, jańanyń jantalasa jumys istegenmen jaqsy nátıjelerge qol jetkizýdiń qıyndyǵyn kórsetti. Biraq elde aýyzbirshilik bar. Eń basty jeńisimiz osy bolsa kerek. Qazaq dárigerler álemi buryn-sońdy mundaı syndy basynan keshirgen joq. Shan sharaf, izet úrmet olarǵa! Olar halyqty qalaı syılasa, halyq ta, Prezıdentimiz de olardy solaı qurmetteýde. Osy saparda jan tapsyrǵandardy aq sheıit dep baǵalaıyq jáne bul dástúr ári qaraı jalǵasyn tabatynyna senemiz. Halyqty qoly da, joly da las adamdar basqara almaıdy, basqaram degen kúnniń ózinde ondaı bıliktiń túptiń túbinde berekesi ketetinin el kórip otyr. Halyq birikse taza adamnyń ǵana mańyna toptasady. Indettiń ketetinine senelik. Eshqandaı pále máńgi ornap qalmaıdy. Bul synaq. Ras, bılik daıyn emestigin kórsetti. Ras, osyndaı qysyltaıańda pıǵyly jaman adamdar qara basynyń qamymen paıda taýyp qalýǵa umtylyp júrgenin de kórdik. Halyq sharýashylyǵy salalaryn mamandar emes, kezdeısoq menedjerler basqarǵandyqtan oısyrap qalǵanynyń da kýási boldyq. El osynyń bárin aıta bastady. Keshe aıta aldyq pa? Biraq aıtý degen aýzyna aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp qoıasyn aqtarý emes. Eski óleńde aıtylǵandaı jylaýǵa ruqsat berildi eken dep dalany basymyzǵa kóterip baıbalam salý emes. Bereket tabyńyz, bir sát áleýmettik jelilerdegi maqalalarǵa jáne olarǵa jazylǵan kommentarıılerge nazar aýdaryp kórińizshi, qazaq HHI ǵasyrdyń tolyqqandy ulty emes, ortaǵasyrlardyń baýyn shýyna malyp, óz nájisine ózi maltyp júrgen qara tobyry emes pe dep oılap qalýyńyz ábden múmkin. Ádep ıesi bolýǵa tıis áıelder áleýmettik jelilerdi shańqyldap, shaptyǵysatyn alańǵa aınaldyryp alǵan sekildi. Áıel sekildi erkekter týraly áńgime basqa. Men buryn keshegi Muhań («Besigińdi túze»), Ǵabeń («Ana týraly, áıel haqynda...»), Sábeńder («Botagóz») nege ylǵı áıel ádebi týraly jaza bergen dep oılaýshy edim, sonyń mánin endi túsinip kele jatqan sekildimin. Sonda bizdiń 100% saýatty elge aınalyp, álemdik mádenıet qaınarlarynan sýsyndap ósken, órkendegen, qalyptasqan, tolǵan, tolysqan ultqa aınalǵanymyz qaıda? Tap myna túrimizge qaraǵanda keshegi at taǵalap, atan qomdap ósken, «bir urty qan, bir urty maı qazaqtar» (Abaı) bizden góri anaǵurlym mádenıetti, anaǵurlym parasatty bolǵan syńaıly ǵoı.
El qınalyp jatqanda syrttan tegin kelgen dári-dármekti saýdaǵa salatyndar kún saıyn ustalyp jaýapqa tartylýda. Keıbireýler budan bylaıǵy jerde aqsha jep qoıǵandardy ǵana emes, qolynan is kelmeı ornynan túsken Úkimet músheleri men ákimderdi de jaýapqa tartý kerek dep talap etýde. Eki-úsh jyl mınıstr ne ákim bolady, ishedi, jeıdi, sońynda túk bolmaǵandaı sútten aq, sýdan taza bolyp «densaýlyǵyna baılanysty» nemese «basqa jumysqa aýysýyna baılanysty» kózden tasa, kóńilden ǵaıyp bolyp kete barady. Bulardan nege jaýap alynbaıdy? Ondaılar o basta qaıda, nege bara jatqanyn bilmedi emes, bildi ǵoı. Jumyrtqadan jún qyrqatyndar bizdi áli talaı ýaqyt ókshelep otyrady. «Áýeli ekonomıka» degen sózdi ebin tap ta eki asap úıren dep túsingenderdiń qaıta tárbıelenýi qıyn. Qazaqtyń zııalylary munyń býynǵa túsken jegi qurt ekenin aıtýmen keledi, áli de aıtýda. Biraq oǵan qulaq asqan bılik bolmady. Ult zııalylaryna «jańa zaman talabyn durys túsinbeıtin konservatıvti top» dep at qoıyp, aıdar taǵylyp, ıdeıalary kúresinge tastaldy. Esesine túıeni túgimen, bıeni búgimen juta biletinder «menedjerler» degen jańa esimmen aıbarlanyp, at oınatyp alǵa shyqty. Itke ıtsiń dep aıta almaý qandaı jaman. Ásirese onyń ıt ekenin shyqqyr kóziń kórip tursa. Qazaqstan maman daıarlaýdan góri, kadr daıarlaýdan góri bir ortalyqqa, bir maqsatqa baǵynǵan menedjerler tobyryn daıyndaýǵa bıtin syǵyp kiristi. Munyń nesi jaman deseńiz, menedjerler degen sala mamandary emes, tek qarjy-qarajat aǵymyn baqylap, kerek júıege buryp otyratyn jandy robottar úıiri bolyp shyqty. Qazaqstanda júzdegen jyldar boıy qalyptasqan munaıshylar dınastııalary boldy, jetpis-seksen jyl boıy qalyptasqan dıqandar, agronomdar, metallýrgter, mehanızatorlar, muǵalimder, malshylar áýletteri boldy. Qaıda solar búginde? Taza eńbek adamdaryna degen qurmet qaıda? Munaıdy jeti ata, jetpis jeti babasynda qolyna burǵy ustap kórmegen qý aıaq menedjerler basqarǵany nátıjesinde el arasy búlingen kezde boldy, biraq odan nátıje shyqqan joq. Malshy asyly malyn baqqany durys, ol metall qorytyp qatyrmaıdy.
Qazir árkim ár jaqqa tartpaı Prezıdentimizdiń mańyna toptasyp jumys isteýimiz kerek. Ol eki qarpyp, birin ózine alyp qalatyn adamǵa múlde uqsamaıdy. Biz baǵynsaq, tazalyqqa baǵynamyz.
Bul bizdi tolǵandyryp júrgen máselelerdiń bir parasy ǵana. Kóńil jetken jerlerge ómir jetkeı, áli talaı aıtatyn bolamyz. Bizde Qazaqstannan basqa Otan joq. Ony menshiktep alýǵa eshkimniń haqysy joq. Ol qazaqtyń ortaq baılyǵy.
Biz jańa basshylyqtan Muhtar Áýezovtiń tilimen aıtsaq, jyl kelgendeı jańalyq kútemiz jáne osy jolda qoldan kelgen kómegimizdi aıamaımyz.
Esenǵalı RAÝShANOV,
aqyn, Memlekettik syılyqtyń laýreaty
