Shymkenttiń týrıstik mańyzy óte úlken: bul Tashkent, Bishkek jáne Qazaqstannyń soltústik óńirin qosatyn torap. Infraqurylymy damyǵan iri qala. Elimizdiń úshinshi megapolısinde týrızmniń damýyna kóptegen faktorlar yqpal etedi: jylyna 300 kún jyly aýa-raıy, tabıǵı-klımattyq aımaqtardyń alýan túrliligi. Uly Jibek joly baǵytynda iri tarıhı qalalardyń (Túrkistan, Taraz, Tashkent, Samarqand jáne t.b.) janynda ońtaıly ornalasýy. Endi munyń bárine Shymkenttiń TMD 2020 jylǵy mádenı astanasy» degen dáreje-dárgeıi qosyldy. Mádenı astana endi óziniń básekelestik artyqshylyqtaryn paıdalana otyryp, bútkil Qazaqstan, qala berdi TMD memleketteri úshin myqty tirek, týrıstik ortalyqqa aınalyp keledi.
Shymkent – men úshin anamnyń ystyq alaqany. Qýat alatyn kıeli meken. Bul ystyq tandyr nan men kók sháı. Shymkent, ol – meniń eń qonaqjaı dostarym. Bala kezden estip kele jatqan besik jyry. Bul – baqytty balalyq shaq. Bul – meniń júregimniń kóktemi. Kóktemniń bastaýy – Shymkentte Mádenı astana jylyna oraı 34 mańyzdy mádenı is-shara ótýi josparlanǵan edi. Álemde qalyptasqan pandemııalyq ahýalǵa oraı barlyq jospar keıinge shegerildi.
Al «Shymkent-2020 – Táýelsiz memleketter dostastyǵynyń mádenı astanasy» jylynyń ashylý saltanatyn aman-esen ótkizip aldyq. Qudaıǵa shúkir deıik, álem elderiniń aldynda basymyzdy tik kóterip, «Shymkent – TMD elderiniń 2020 jylǵy mádenı astanasy» dep uıalmaı aıtatyndaı joǵarǵy deńgeıde ótti. Úıden shyqpaı, onlaın tamashalasaq ta, týǵan qalamyzdyń tórinde shalqyp júrgendeı marqaıyp otyrdyq. Eń bastysy, Mádenıet, tilderdi damytý jáne arhıvter basqarmasy meımanasy tasyǵan Shymqalanyń shyraıyn arttyratyn shýaqty tulǵalar men kórikti jerlerimizdi keremetteı kórsete bilipti.
Baǵdarlama «Intro», «Uly muranyń bastaýy», «Uly Jibek joly – Shyǵys pen Batys arasynda» jáne «Shymkent – ańyzdar qalasy», «Qazaq halqynyń aǵartýshylary», «Meniń Elim» degen bólimderden turady.
Kórsetilimniń aldynda Shymkent qalasynyń ákimi Murat Áıtenovtiń beıneúndeýi kórsetildi.
–Qazaqstandaǵy megapolıster qataryndaǵy shyraıly Shymkent mádenı astana retinde beker tańdalǵan joq. Shymkent elimizdegi eń úlken úsh qalanyń biri. Sondaı-aq iri ónerkásiptik jáne ekonomıkalyq ortalyq. 2018 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Prezıdenti Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń jarlyǵymen Shymkent respýblıkalyq mańyzy bar qala mártebesine ıe boldy. Sol sátten bastap jańa múmkindikter ashylyp, bıik belesterdiń dáýirine jol salyndy. Bul turǵyda qalamyzdyń kóne Jibek jolynyń boıynda ornalasýy jáne geografııalyq yńǵaılylyǵy saýda men bıznesti, mádenıetti órkendetýge úlken múmkindikter berýde. Bul týraly memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev: «Shymkenttiń keleshegi jarqyn, jergilikti turǵyndardyń úshten bir bóligi jas býyn ókilderi. Sondyqtan shahardy jastar qalasy deýge bolady. Erekshe mártebege ıe bolǵan Shymkent elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýynda aıryqsha ról atqarady» dep atap ótti. Biz mıllıondy megapolıs turǵyndarymen birge súıikti qalamyzdyń baıandy bolashaǵy úshin jumyla jumys isteıtin bolamyz.
Qurmetti qala turǵyndary men qonaqtary! Shymkenttiń tarıhy tym tereńde jatyr. IýNESKO-nyń Bas konferenııasynyń sheshimine sáıkes shahardyń kóne ǵasyrlar qoınaýynda jatqan 2200 jyldyq tarıhy anyqtaldy. Shymqala meımendostyǵymen, salt-dástúrge beriktigimen tartymdy. Endi qonaqjaı, mádenı astanada kún saıyn mańyzdy is-sharalar men túrli forýmdar ótkiziletin bolady. Qadirli aǵaıyn! Shymkentte ornalasqan mádenı nysandar – mýzeıler, teatrlar, saıabaqtar men zamanaýı demalys oıyn-saýyq oryndary sizderdi asyǵa kútýde. Múmkindik bolsa, sizderdi shyraıly shahardyń shýaqty shattyǵyn birge tamashalaýǵa shaqyramyz. Shymkent qalasyna qosh keldińizder! - dedi ashylý saltanatynda sóz alǵan qala ákimi Murat Dúısenbekuly.
Kórsetilimdegi basty keıipker – qyz, Shymkent qalasynyń turǵyny, tańerteńgi kún sáýlesimen dalaǵa qaraı júgirip, qolynda is-shara logotıpi bar batpyraýyqty ustap turady. Osylaısha, óńirdiń tabıǵı sulýlyǵy – onyń jaılaýy bar landshafty, qar basqan taýlar men qalanyń kórikti jerleriniń sýreti Mádenıet astananyń kórkin ashty. Shyǵarmada eldiń ulttyq jáne mádenı erekshelikteriniń shyǵý tegi, tamyry týraly aıtylady. Uly tarıh pen ańyzdardan turatyn qazaq dalasy basty obrazǵa aınalady.
Onyń ishinde 2014 jyldan bastap Shymkent turǵyn alaby bolǵan, qazirgi ýaqytta Saıram, ejelgi Isfıdjab - halyqaralyq magıstraldaǵy iri saýda jáne mádenı ortalyqtyń tarıhy kórsetiletin bolady. Sondaı-aq, 2200-jyldyǵy IýNESKO-nyń 2020 jylǵy ataýly kúnder halyqaralyq kúntizbesine engizilgen Shymkenttiń tarıhy da kórsetiledi.
Televızııalyq jobada TMD Atqarýshy komıtetiniń tóraǵasy Sergeı Lebedev te Shymkenttiń TMD elderiniń mádenı astanasy merekesiniń saltanatty rásiminde qýanyshymyzǵa ortaqtasyp, beıneúndeý joldapty.
–Qala turǵyndaryn osynaý aıtýly merekemen jáne negizi qalanǵanyna 2200 jyl tolýymen shyn júrekten quttyqtaımyn. Bul mereıtoı IýNESKO-nyń ataýly merekeler tizimine engen. TMD elderiniń mádenı astanasy retinde buǵan deıin de Qazaqstannyń eki qalasy, 2012 jyly – Nur-sultan, 2014 jyly – Almaty qalalary jarııalanǵan edi. Búginde bul qurmetti estafetany Qazaq eliniń taǵy bir shýaqty, jyly, jomart Shymkent qalasy qabyldap alýda. Bul kóne qalada dala kóshpendileri men Shyǵystyń jergilikti otyryqshy turǵyndarynyń órkenıeti baǵalanyp keledi. Uly Jibek jolynyń boıyndaǵy kóne qalanyń tarıhy arhıtektýralyq qasıetti jerlerde kórinis tapqan. Keremetteı bul qala sırek adamdar men kórnekti oryndardy kóshe attary arqyly kózdiń qarashyǵyndaı saqtap keledi. Sondaı-aq kelýshi týrısterdi óziniń tabıǵatynyń tańǵajaıyp sulýlyǵymen, saıaly saıabaqtarymen, tabıǵı qoryqtarymen, qaıtalanbaıtyn aýmaǵy men janýarlar men ósimdikter áleminiń alýandyǵymen tańǵaldyryp keledi. Qala qonaqtaryn teatraldy jáne operalyq óner konkýrstary men «Shymkent – qyzǵaldaqtar otany» atty sýretshiler men fotograftar baıqaýy, «Uly Jibek joly» qolónershiler baıqaýy, estradalyq oryndaýshylardyń birinshi halyqaralyq «Dýsha Evrazıı» konerti jáne t.b. kóptegen is-sharalar ótkizilmek. Mádenı astanaǵa oraı ótkiziletin is-sharalardyń barlyǵy da Qazaqstannyń mádenı deńgeıin ósirýine úlken septigin tıgizetinine kúmánim joq. Barlyǵyńyzǵa densaýlyq, jaqsylyq pen sáttilik tileımin, - dep aǵynan jaryldy.
Jobanyń telenusqasynda kórermenderdiń nazaryna ejelgi uly oıshyldar men tulǵalar shyqty: Ábý Nasyr ál-Farabı, Júsip Balasaǵun, Mahmut Qashqarı, Qoja Iahmet Iassaýı, Muhamed Haıdar Dýlatı, Qadyrǵalı Jalaırı, Áıteke bı, Umaı ana, Domalaq ana, Abaı Qunanbaev, Shámshi Qaldaıaqov. Sonymen qatar, Shymkenttiń eń ádemi oryndary men kórikti jerleri kórsetildi.
«Baıtaq el, jazıra kók aspan, bastary qar jamylǵan asqar taýlar – bári de babamyzdan qalǵan uly amanat. Uly dala – bizdiń uly dastanymyz. Osyndaı uly ólkede týyp, ómir súrý – bizge berilgen baq. Ata-baba dástúr-saltyn saqtaǵan máńgi eldiń ulandaryna týǵan jerden artyq qandaı saıabaq bolsyn?! Sol týǵan jerdiń meıirimin saıalap, ǵıbratpen shejiresin ardaqtap, júregimizde máńgi aıalap ótsek ne arman?! Bizdiń basqan árbir qadamymyz Shymqalaǵa aıan. Jańa dáýir, jańa zaman, jańa kún týǵanda, ǵalamǵa dańqy ketken anamyz da, panamyz da ózińsiń, Shymkent! Ózińnen týǵan ul-qyzdaryń amanda dıdaryńa qylaýdaı muń túsirmes». Túsirýshi top kishkentaı qyzdyń obrazy arqyly júrekten shyqqan osy shynaıy lebizdi jetkizgisi kelipti. Oıdaǵydaı jetkizipti de.
Odan keıin Abyz aqsaqaldyń qobyz úni Kók Táńiri men Kún nury bop taralady. «Qara qobyz Táńirmenen tildesken, qara qobyz tirshilikpen úndesken. Kók Túriktiń kókjal týǵan uldary, Kók Táńirdiń alǵaýymen kún keshken. Qojahmet, Qadyrǵalı, Jalaırı, Ál-Farabı, Balasaǵun, Qashǵarı. Hám danyshpan dara tulǵa Dýlatı, Alash týǵan asyl uldar aspanı. Urpaq úshin qurban bolǵan jandary. Qasıetti qaıta týmas nar bári. Báıdibek bı, Tóle, Áıteke,
Qazbek, Árýaqty qazaǵymnyń handary. Arman qýyp aq qanatyn taldyrǵan, Aq qanatyn azap-muńǵa maldyrǵan. Uly dala uldaryna myń rahmet. Urpaq úshin uly mura qaldyrǵan».
2200 jyldyq shejireli Shymkent
Basty keıipker – kishkentaı qyz senarıı boıynsha Uly Jibek jolynyń boıyndaǵy kóne qalaǵa keledi. «Shymkent Uly Jibek jolyndaǵy, adamı parasattyń shańyraǵy. Aıta almas bul shahardyń narqyn adam, eńbekpen boı kótergen halqy áman. Shymkent Uly Jibek jolyndaǵy, sekildi gaýhar júzik jarqyraǵan».
Baýyrjan Baıtanaev, Marǵulan atyndaǵy Arheologııa ınstıtýtynyń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory Shymkenttiń 2200 jyldyǵyn toılaý Mádenı astanamen tuspa-tus kelgendigin, kóne qalanyń b.z.d. II ǵasyrda Uly Jibek jolynyń boıynda paıda bolǵanyn, arheologtardyń Qazaqstandaǵy oblys ortalyǵynda tarıhı ózegin saqtap qalǵan jalǵyz qaladaǵy ıtadeldi zertteý barysynda qaıtalanbaıtyn qundy materıaldar tapqanyn tilge tıek etti.
–2003 jyly qalashyqty arshý jumystarynan keıin tarıhshylar Shymkenttiń tarıhı jasy 2200 jyl degen baılamǵa keldi. Shymkenttiń kóne qala degen dárejesi bar. Ol Tashkenttiń qurdasy sanalady. Ol kezde shekara bolmaǵan, qos halyq qoıan-qoltyq aralasyp turǵan. 2020 jylǵy TMD elderiniń mádenı astanasy, bul da – zańdy qubylys. Shymkent myńdaǵan jyldar boıy qalyptasqan ózindik mádenıeti bar, qaıtalanbaıtyn dara qala.
Qalanyń Nýdjıkent nemese Navchekak degen de ekinshi ataýy bolǵan. Qytaılyq jazba ádebıetterde Nýdjızıan delinedi. Musylman áleminiń shyǵys bastaýynda qorǵanys bekinisi bolǵan. Bul jerde senim úshin soǵys júrgen. 1300 jyl buryn qalyptasqan ekonomıkalyq zona bolǵan. Shymkent otandyq tarıhymyzda sıpattalǵan, sıpattalyp úlgermegen qalalardyń biri, - dep 2200 jyldyq tarıhı jylnamamyzdyń qalaı jazylǵanyna toqtaldy.
...Ana – Jer betindegi urpaqty taratýshy. Ana – urpaq tárbıesindegi tálimger. Shyǵarmashylyq top «Ár qazaq anasyn ardaqtasyn!» degen oıdy ásem ánmen aq jaýlyqty ananyń keıpinde beredi.
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, aıtys aqyny Aqmaral Leýbaeva aq jaýlyǵyn jamylyp, shuraıly, shyraıly eldiń shattyǵyna aınalǵan mekenine ystyq yqylasyn bylaısha bildirdi.
– Shymkent qalasynyń Mádenı astana bop atalýynyń óziniń de astary bar. Tarıhynyń tereńdigi bir basqa, turǵyndarynyń Shymkent qalasynyń jurtynyń ereksheligi bir basqa. Qazaq eliniń qaı buryshynda da qaımanaly qazaqılyq, qazaqı dástúr, ádet-ǵuryp saqtalǵan. Al bizdiń Shymkentte ol shynaıy saqtalǵan. Shymkent qalasy ata-baba ósıetin, aq jaýlyqty analardyń qasıetin joǵaltpaǵan jer der edim. Qasıetti analarymyzdyń osy kóne Shymkentimizde mekendeýiniń ózi úlken mán-maǵyna emes pe?! Shymkent qalasynyń árbir kirpishimen maqtanamyz. Ońtústik óńiriniń jurty máńgi jasaı bersin!
TMD-ǵa qatysýshy memleketterdiń Gýmanıtarlyq yntymaqtastyq jónindegi keńesindegi Ázirbaıjan respýblıkasynyń ókili Polad Bıýlbıýlogly óziniń vıdeojoldaýynda mundaı jobalar mádenıet salasynda máselelerge nazar aýdarýǵa, jergilikti bılik pen turǵyndardyń, jalpy TMD elderiniń halyqtarynyń ózara baılanysýyna múmkindik beretinin alǵa tartty.
–Mádenıettiń úlken merekesimen quttyqtaımyn. TMD elderiniń mádenı astanasy atty keremetteı joba el astanasy bolyp tabylmaıtyn qalalarǵa arnap oılap tabylǵan. Sebebi, joba ótkizilgen TMD elderiniń barlyq derlik qalalarynda oń tájirıbe kórsetken. Máselen, Shymkent sııaqty kóne de jańa, iri ınfraqurylymy bar qala óziniń ejelgi tarıhyn, búgingi kelisti kelbetin, mádenı máıegin kórsetý úshin oılap tabylǵan.
Bul aıtýly merekeniń de sizderdiń qazaq jerine jetkenine bek qýanyshtymyn. Qalyptasqan pandemııalyq ahýalǵa oraı sizderdi alystan vıdeokonferenııa arqyly quttyqtaýǵa májbúrmiz. Ne isteı alamyz? Biz osyndaı asa ońaı emes kezeńde ómir súrip jatyrmyz. Mádenı jobalardyń bári de jalǵasýy tıis. Men sizderge joǵarǵy jetistikter men armandaryńyzdyń oryndalýyn tileımin. Jyldyń sońyna deıin koronavırýs derti joıylyp, sizderdiń aýylǵa da at basyn burarmyz dep úmittenemiz. Bizdiń janymyz ben júregimiz sizdermen birge! – dep júrekjardy lebizin aqtaryp jatty.
Al TMD-ǵa qatysýshy memleketterdiń Gýmanıtarlyq yntymaqtastyq jónindegi keńesindegi Reseı Federaııasynyń ókili Mıhaıl Shvydkoı Eýrazııa keńistiginde úlken ról atqaratyn, Qazaqstandaǵy úshinshi megapolıstiń iri ınfrastrýktýrasy men ekonomıkasynyń damýyna toqtalmaı ótip kete almady. «Uly Otan soǵysy kezinde maıdan dalasyna jiberilgen oq-dárilerdiń úshten ekisi Shymkent qorǵasyn zaýytynan jóneltilgeni barshamyzǵa málim. Fashızmmen soǵysta jetken jeńisimizde sizdiń qalalaryńyzdyń alar orny orasan. Shymqalanyń baı tarıhymen qatar keremetteı búgini de bar. Tek mádenıet salasynda ǵana emes, basqa baǵyttarda da jańa armandaryńyzdyń oryndalatynyn senemin! - dedi.
Abaıdyń «Kózimniń qarasy», Shámshiniń «Qaıyqta» ánderi Shymkenttiń aıtýly merekesinde ánine án, sánine sán qosyp turǵandaı áser qaldyrdy.
«Bul jerde bútkil balalyǵym ótti. Osy jerde sporttaǵy kásibı qadamdarym bastaldy. Men eki ret olımpıada oıyndarynda óner kórsetkenimde, týǵan elimniń kók baıraǵyn tıisti dárejede ustaýǵa tyrystym. Barlyq kórermender, ásirese balalar Shymkentte de kórkem gımnastıkanyń myqty mektebin qalyptastyrýǵa bolatynyn bilsin dedim. Dál meniń týǵan qalamda kórkem gımnastıkaǵa mamandandyrylǵan birden-bir mekteptiń bar ekenin maqtan tutamyn». Kórkem gımnastıkadan Qazaqstan ulttyq quramasynyń bas bapkeri, sport sheberi Álııa Iýsýpova Shymkentte týǵanyn maqtan tutyp, oıyn osylaı kestelepti.
«Shymkent-fest» – best!
Osy aýqymdy is-sharalardyń báriniń basy-qasynda jany tynbaı shapqylap júrgen Shymkent qalasy Mádenıet, tilderdi damytý jáne arhıvter basqarmasynyń basshysy Rashıd Myńbaev telejobanyń «Mır-24» halyqaralyq, respýblıkalyq, jergilikti telearnalarda jáne ınternet jelilerinde kórsetilgenin aıtady.
–Bul telenusqa basqarmanyń janynan qurylǵan komıssııanyń sheshimimen iriktelgen shyǵarmashylyq toptyń biraz ýaqyttan bergi jankeshti jumysynyń nátıjesi. Taý-taýdy aralap, aptalap kıiz úı tigip, sonda qonyp qalǵan kúnderi de boldy. Telejobadan bólek, TMD elderiniń jáne Qazaq eliniń óner juldyzdary aq júrekti vıdeoquttyqtaýlaryn joldady. 25-ke jýyq beıneúzikti áleýmettik jeliler men jergilikti telearnalarda kórsettik.
Sonymen qatar, qala kúni merekesi aıasynda jergilikti telearnalar men áleýmettik jelilerde onlaın formatta kóptegen tanymdyq, mádenı-saýyqtyq sharalar, poezııalyq saǵattar, festıval-baıqaýlar, kórmeler ótti. Atap aıtqanda, Shymkent Mádenıet úıi ónerpazdarynyń uıymdastyrýymen TMD jáne elimizdiń ónerpazdarynyń qatysýymen «Shýaq shashqan, Shymqalam!» atty merekelik konerttik baǵdarlamasy, «Shymkent-Fest» onlaın óner festıvali aıasynda «2200 jyldyq shejireli Shymkent» Respýblıkalyq onlaın aqyndar aıtysy, «Ǵajaıyp qala - Shymkent» jazba aqyndar arasynda onlaın múshaıra, «Ertegi qala - Shymkent» fotograftar arasyndaǵy onlaın baıqaýy, «Balalar kózimen - Shymkent» jas sýretshiler arasyndaǵy saıys, «Qaıyrymdy qala - Shymkent» oqyrmandar arasyndaǵy onlaın oqýlar óz máresine jetip, jeńimpazdary anyqtaldy. Olarǵa qarjylaı syıaqy berildi, - deıdi Rashıd Mamytuly.
Tobyqtaı túıin. Uly Jibek jolynyń boıyna qonys tepken, ejelden Qazaqstannyń ekonomıkalyq, saýda jáne mádenı-tarıhı ortalyǵyna aınalǵan Shymkent shahary elimizdiń eńsesi bıik, etegi keń, kúni shýaqty, turǵyndarynyń turmysy qýatty qala. Shymkent bıyl TMD elderiniń mádenı astanasyna aınaldy. Qazaqstandaǵy úshinshi megapolıs mártebesin alǵan qalanyń burynǵydan da kórkeıip, ajarlana túsýine onyń mádenı astana atanýy da zor serpin berdi. Qalamyz sáýletti qurylystarymen, abattanǵan kórkimen, jap-jasyl kelbetimen, qyzyldy-jasyldy túngi jarqyraǵan shamdarymen kórgen jannyń kóńilin kórkeıtetin keıipke ene túsýde.
Márııam AITBAI,
"Adyrna" ulttyq portaly
