Jer beti jyl ótken saıyn ózgeriske ushyrap barady. Munyń kóptegen sebepteri bar. Ekologııalyq tepe-teńdiktiń buzylýy da áser etýi yqtımal. Ǵalamdyq jylyný da klımattyq ózgeriske áser etýde. Sonyń saldarynan teńiz, muhıt sýy kóterilip keledi. Mamandar jıyrma birinshi ǵasyrdaǵy eń qaýipti qubylys retinde qazir osy máseleni jıi atap otyr. Naqty aıtqanda, 2100 jyldary onnan astam qala jer betinen joıylyp ketýi yqtımal. Oǵan ne sebep? Atap aıtqanda qandaı qalalarǵa qater tónip tur? Sonymen...
1. San-Franısko. AQSh
AQSh-tyń atalǵan shahary kez kelgen ýaqytta qırandy qalaǵa aınalýy yqtımal. Qazirgi ýaqytta bul qala seısmıkalyq turǵydan eń qaýipti aımaqta tur. Mamandardyń zertteýine qaraǵanda, aldaǵy 70 jylda San-Franıskoda buryn-sońdy bolmaǵan qýaty 7 baldan joǵary jer silkinisi bolýy múmkin.
Qalaı aıtqanda da, tabıǵı apat adamdardyń sanasyna ózgeris ákeledi. Muny joqqa shyǵara almaımyz. Bir ǵana mysal, AQSh-tyń Jańa Orlean qalasynda jer silkinisi bolǵan ýaqytta bul aýmaqta 500 myń adam turǵan. Al bir jyldan keıin qala halqy eki esege kúrt azaıyp ketken.
Al qazir San-Franıskoda 900 myńǵa jýyq halyq turady. Shahardaǵy nysandar aspanmen talasqan, óte bıik. Eger jer silkinisi bola qalǵan jaǵdaıda nysandardyń 75 paıyzy qıraıdy. Al adam ólimi óte joǵary bolady. Kórikti jerde turǵanymen, halyqtyń sanasynda úreı bar. Ol árıne tikeleı jer silkinisine qatysty bolyp otyr.
2. Italııa. Veneııa
Álemdegi eń romantıkalyq qalalardyń biri keıingi kezde shógip barady. Óıtkeni teńiz sýynyń kóterilýi qala turǵyndaryna jyl saıyn úlken qater tóndirip tur. Eń sońǵy ret 2019 jyldyń qarasha aıynda qalany sý basty. Teńiz jaǵalaýynan tasyǵan sýdyń deńgeıi qala kóshelerinde 2 metrge deıin kóterildi. Turǵyndar úı-jaıyn tastap qashty.
Veneııanyń jergilikti bıligi teńiz sýynan qorǵaný úshin birneshe ret baǵdarlama jasaǵanymen, eshqaısysy da nátıjeli bola qoıǵan joq. Kóbisi jemqorlyqpen ustalyp, sottalyp ketti. |
Veneııa álemniń ár túkpirinen týrıster jıi keletin aımaqqa aınalǵanymen, jergilikti turǵyndar úshin sý tasqyny úlken qaýip tóndirip tur.
3. AQSh. Detroıt
HHI -ǵasyrdyń sońynda Detroıt qalasy úshin estelikter ǵana aıtylýy múmkin. Nege deısiz ǵoı?
Sońǵy on jylda munda turatyn halyq eki esege azaıdy. Eger mamandar boljaǵandaı jaǵdaı osylaı keri kete beretin bolsa, onda 2100 jyldary bul aımaq eshkim turmaıtyn eldimekenge aınalady. HH ǵasyrdyń ortasynda munda 1,85 mıllıondaı adam turǵan. Al qazirgi ýaqytta 600 myńnan asa turǵyn qaldy. Sebep, 2016 jyly qala bankrot boldy, qazynaǵa aqsha túspedi, jemqorlyq jaılady, turǵyndardyń 30 paıyzdan astamy jumyssyzdar qataryn tolyqtyrdy. Qylmys órshidi, adam ólimi Nıý-Iorkke qaraǵanda on ese joǵary. Detroıt «eles kezgen qalalardyń» qataryna endi.Turmystyń aýyrpalyǵynan halyq baspanalaryn tastap ketti. Forbes jýrnalynyń sarapshylary Detroıtty AQSh-taǵy bolashaǵy joq qalalardyń qataryna qosyp otyr.
4. Reseı. Ivanovo
Keńes Odaǵy kezinde toqyma óndirisiniń aldy bolǵan oblys ortalyǵynyń búginde ajary ketken. KSRO-nyń túkpir-túkpirinen kelip jumys isteıtin bul shahardy tipti «qalyńdyqtar qalasy» dep te ataǵan. Óıtkeni mundaǵy toqyma fabrıkalarynda on myńdaǵan qyz-kelinshekter jumys istegen. KSRO kelmeske ketti. Al óndiris toqtaǵan soń qyz-kelinshekterdiń 60 paıyzy Ivanovadan ketýge májbúr boldy. Reseılik toqyma naryǵyn Túrkııa men Qytaı kıimderi basty.1990 jyly Ivanovada 500 myń adam tursa, qazir eki esege azaıyp ketken. Jumys izdegen jurt basqa qalaǵa aǵyldy. Ivanovoda qazir jumyssyzdardyń sany artyp, qylmys órship tur. Halyq kedeı.
5. Meksıka, Mehıko
Qasyndaǵy eldimekenderdi qosa alǵanda Mehıko qalasynda 21 mıllıondaı halyq turady. Biraq Mehıko meksıkalyqtar úshin qaýipti aımaq. Óıtkeni Mehıko qalasy birtindep shógip barady. Sońǵy 65 jylda qalanyń deńgeıi 9 metrge tómen túsken. Oǵan jerasty jáne teńiz sýynyń áseri tıip otyr.
6. Gambııa. Banjýl
Teńiz sýynyń kóterilýi Gambııa memleketiniń turǵyndary úshin úlken qaterge aınalyp barady. Eger jaǵdaı osylaı keri kete beretin bolsa, Afrıkanyń batysyndaǵy memlekettiń egistik alqaptary men qalyń ný ormanynyń 50 paıyzynan astamy sý astynda qalýy múmkin. Qazir Gambııa úkimeti jaǵalaýdaǵy teńiz sýynan qorǵanýdyń barlyq sharalaryn qarastyrǵanmen, tasqyn sý óz degenin istep jatyr.
7. Malı. Tımbýktý
Myńdaǵan jyl tarıhy bar Tımbýktý qalasy jasyl meken emes, búginde taqyr shól dalaǵa aınaldy. Tımbýktý – Afrıkanyń ońtústigindegi eń baıyrǵy qala. Aptap ystyq pen jel turyp, qum sýyrǵan qalada turý múmkin emes. Adamdar ómir súrýge qolaısyz meken bolǵandyqtan úı-jaılaryn tastap ketken. Bul da «eles kezgen qalaǵa» aınaldy. Qum basyp, shyraıy ketken shaharda qazirgi ýaqytta 60 myń adam ǵana turady.
8. Italııa. Neapol
Mamandar Vezývıı janartaýyn «baıaý jarylatyn bomba» dep atap otyr. Bul janartaý kez kelgen ýaqytta atylyp, Neapol qalasyn joq qylyp jiberýi múmkin. 1 mıllıonǵa jýyq halqy bar, Jerorta teńiziniń mańynda ornalasqan
Neapolda IýNESKO uıymynyń tarıhı muralar tizbegine engen nysandar barshylyq. Biraq bul tarıhı nysandar bir sátte jermen jeksen bolýy múmkin. Buǵan mysal retinde mamandar bizdiń eramyzǵa deıingi 79 –jyldary ejelgi Pompeı qalasynyń joq bolyp ketýin tilge tıek etedi. Janartaýdan atqylaǵan birneshe mıllıondaǵan tonna balqyǵan ot aǵynnyń saldarynan sol kezde 30 myń adam qaıtys boldy.
Eskerte keteıik, Vezývıı výlkany sońǵy ret 1944 jyly «oıanǵan». Sodan beri qımyl-qozǵalyssyz jatyr. Biraq mamandar Vezývıı janartaýynyń uzaq ýaqyt únsiz jatýyn qup kórmeıdi. «Janartaý 2050 jyly atylýy múmkin» degen boljam bar. Eger Vezývıı janartaýy taǵy «oıansa» onda júz myńdaǵan adam ólýi múmkin.
Neapol qalasy qazir óte qaýipti «qyzyl syzyq aımaǵynda» tur.
9. Taıland. Bangkok
Bul qala da teńiz sýynyń kóterilýinen kóp zardap shegýi múmkin. Sońǵy 100 jylda Bangkoktyń kósheleri birneshe ret tasqyn sý aqqan arnaǵa aınalǵan. Taıland bıligi bul máseleden shyǵýdyń jolyn birneshe ret qarastyrǵanymen, túıtkil áli sheshile qoıǵan joq.
10. AQSh-tyń birneshe qalalary
Ǵalamdyq jylyný, aýa raıynyń ózgerýi jáne teńiz sýynyń kóterilýi tárizdi qaýip-qaterler amerıkalyqtar úshin alańdatarlyq máselege bolyp otyr. Mamandardyń baǵalaýyna qaraǵanda, qazirgi ýaqytta muhıt daýyly jaǵalaýdaǵy eldimekenderdi jyl saıyn úlken shyǵynǵa ushyratýda. AQSh-tyń Los-Andjeles, Fıladelfııa, Baltımor, Charlston, Hıýston, Long-Aılend, Sakramento, Portlend, San-Dıego, Sıetl jáne basqa da qalalary qazir de, bolashaqta da qaýip-qater aımaǵynda bolatynyn aıta ketý kerek.
Erkin QALDAN
