Qazaq tiliniń bolashaǵy qandaı?

10728
Adyrna.kz Telegram

Biz, qazaq jurty, baqyt qusyn qolǵa qondyrǵan halyqpyz.  Bul oıdy men esti bola kele eskere bastadym. Nege deısiz be? Oılap qarasaq, qazaq eliniń babalardan mura bolyp qalǵan keń-baıtaq jeri, taǵylymy mol tarıhy, dini men dili, ana tili bar. Bálkim, mundaı maqtaýlardy baldyrǵan balalar ǵana tańdaı qaǵa tyńdar. Al eresek jandarǵa bul jattandy sózder bolyp kórinedi. Sebebi, til jáne jer máselesi sońǵy on jyldyqta asa qyzý talqyǵa túsýde.

Ertis pen Edil, Arqa men Alataýdyń arasyn qamtyǵan ulanǵaıyr jerimizdi memlekettiń qorǵaýyna qaldyrdyq. Tarıhymyz, dinimiz ben dilimiz ult jadynan óshpesteı bolyp, máńgige turaqtady dep senemiz. Al ana tilimizdiń jaıy ne bolmaq?

Til erteńin oılaǵan ár ult óz ana tilin qorǵaýǵa mindetti dep bilemiz. Otanqorǵaýshylar týǵan jerin qyzǵyshtaı qorysa, ondaǵy halyq ta ózderine amanat etilgen tildi dál solaı qorǵaı bilýi qajet.

Qazaq tiliniń bolashaǵyn oılaǵan sátte meniń boıymdy belgisiz sezimder bılep, onsyz da demeýsiz janymnyń degbiri qashady. Ult bolashaǵy tilge tikeleı baılanysty bolǵandyqtan, qazaq tiliniń erteńine úreıli kúıde úmittene kóz tastaımyn. Oǵan sebep-jańa ǵasyr urpaǵynyń is-qımyldary.

Meniń barsha synyptastarym orys tilin jetik meńgergen. Sondyqtan da sabaqtan tys ýaqytta ózara tek orys tilinde sóılesý qalypty jaǵdaıǵa aınalǵan-dy. Árıne, dostarymnan qalyspaýǵa tyrysatyn men de ózge tilde sóılegendi maqtan kóretinmin. Osylaısha, qazaq tilin «jer jastandyryp», joıylyp ketý qaýpine jol ashqan men óz qatemdi tek bertin kele túsindim.

Naqtyraq aıtsam, ýnıversıtet qabyrǵasynda júrgenimde, qolyma áıgili lıngvıst-ǵalym Rábıǵa Syzdyqovanyń «Sóz qudireti» atty tamasha kitaby tústi. Atalmysh kitapty oqı kele, men qazaq tiliniń qadirin tolyqtaı túsindim. Bizdiń tilimiz-álemdegi eń baı tilderdiń qatarynda eken. Osyǵan dálel retinde akademık mynadaı mysal keltiredi: esimderi dúnıeniń tórt buryshyna taraǵan ataqty Shekspır men Baıronnyń sózdik qory on bes myń sózdi quraıdy eken. Al halqymyzdyń maqtan tutar jazýshysy Muhtar Áýezov óziniń tórt tomdyq «Abaı joly» roman-epopeıasynda 16800 sóz qoldanǵan. Bul qaıtalanbaıtyn, jeke-dara sózderdiń sany ekenin basa aıtqan jón bolar. Iaǵnı qazaq tili sóıleýshisi kóp aǵylshyn tilin shań qaptyrmasa, kem túspesi anyq.

Osyndaı baı tilimizdiń qadirin barsha qazaq túsinse, bálkim tilimizdiń mártebesi budan da bıik orynda turar ma edi? Qazaqstanda turaqtaǵan on segiz mıllıonnan astam halyqtyń tek alpys paıyzy ǵana qazaq tilinde erkin sóıleıdi eken. Damyǵan memlekettermen ıyq teńestirýge talpynǵan elimiz úshin bul óte kúmándi kórsetkish dep bilemin. Onsyz da «jutylyp» bara jatqan ana tilimizde sóıleýshilerdiń az sanyn bılik basyndaǵy «janashyrlar» barynsha jasyryp álek. Máselen, Arystanbek Muhamedıuly Mádenıet jáne sport mınıstri kezinde 2018 jyly 27-naýryzda tengrinews portalyna bergen suhbatynda:«Qazaq tilinde sóıleıtinder sany 82 paıyzdy quraıdy. 2020 jyly Qazaqstan turǵyndarynyń 95 paıyzy qazaq tilin jetik meńgeretin bolady»,-degen edi.

Qyzyq... Mine, mınıstr dittegen 2020 jyl da kelip jetip, ol qyzmetin aýystyryp ketti. Al memlekettik tilimizde sóıleıtinder sany «anaý» aıtqandaı dárejege jete qoımady. Esesine «resmı til» mártebesin ıelengen orys tilinde sóıleıtinder sany kún sanap artýda. Sebep nede? Halyq arasynda:«Aldyńǵy arba qaıda bastasa, sońǵy arba sonda júrer»,-degen sóz bar. Bálkim, qalyń jurtshylyq qazaq tilinde sóılegenin qalasaq, memleket basyndaǵy jandardyń úlgi kórsetkeni abzalyraq bolar. Tuńǵysh prezıdent N.Á. Nazarbaev 2018 jyly Úkimet múshelerine qazaq tilinde sóıleýdi tapsyrǵan bolatyn. Endigi bizdiń úmitimizdi «kósh júre túzeler» maqaly jaqsy túsindirip turǵandaı...

Iá, bul máselege kelgende kináni tek bir adamǵa silteý-baryp turǵan aqymaqtyq. Keler urpaq aldynda ana tilimizdiń jaı-kúıine kúlli qazaq jurtshylyǵy jaýapty emes pe? Endeshe, tilimizdiń tazalyǵyn saqtaýdy árkim ózinen bastaǵan jón bolar.

Til tazalyǵyna birneshe anyqtama berýge bolady. PhD doktory Oryntaı Oshanova til tazalyǵyn saqtaýdyń joldaryn óziniń «Sóıleý mádenıeti» atty kitabynda tamasha túsindirgen. Ǵalymnyń aıtýynsha, til tazalyǵyn saqtaý úshin dıalekt, jargon sózderdiń qoldanysyn azaıtý kerek. Bul sózder qazaq tiliniń baı ekenine kúmán keltiredi. Rasymen de, sınonım, omonım, kópmaǵynaly sózderge baı tilimizdi dıalekt sózdermen arzandatýdyń qajeti joq. Árqashan da ádebı til normasyn saqtaý-ózge ult aldynda qazaq tiliniń mártebesin asqaqtatpaq.

Meniń oıymsha, qazaq tiliniń qoldanys aıasyn keńeıtip, ómirin uzartý úshin ózge tildiń sózderin qosyp sóıleýdi doǵarý qajet. Máselen, biz aýyzeki sóıleý barysynda «ok», «eslı chto», «potomý chto», «po-moemý», jáne taǵy da basqa sózderdi óte kóp qoldanamyz. Bul, meniń oıymsha, qazaq tiliniń ómir súrýin toqtatýǵa alyp keletin jaǵdaı. Bálkim, birde-bir orys sózin qospaı sóıleıtin qazaq joq shyǵar. Mine, osy máseleni eskere otyryp, ár adam til tazalyǵyn saqtaýdy óz basynan bastaı alady. Tamshy tama-tama kól bolaryn umytpaǵan jón.

Qazaq tiliniń bolashaǵyna bajaılap qaraýǵa tyrysqan sátte, meniń kókeıimde bir suraq týyndady. Bizge úshtildilik kerek pe? Árıne, úshtildilik-zaman suranysyna saı týyndap otyrǵanyn túsinemin. Degenmen de, esi kirmegen sábılerge balabaqshadan bastap aǵylshyn, orys tilderin úıretýge men túbegeıli qarsymyn. Óz ana tilin jetik meńgerip úlgermegen balaǵa ózge tilderdi úıretip, sanasyn «qınaýdyń» qajeti bar ma? Keıbir ata-analardyń arnaıy aǵylshyn tilin úıretetin balabaqshalardy izdeıtini tipti júıkemdi tozdyrady.

Men sábılerdiń tek ana tilinde sóıleýi shart dep kesip aıta almaımyn. Úsh emes, bes tildi meńgerse de, bireýge qarsy kelý oıymda joq. Meniń aıtpaǵym-aǵylshyn, orys tilderin balalarǵa 3-4-synyptan bastap úıretsek te kesh emes. Ol jasqa deıin baldyrǵandar qazaq tilin birshama meńgerip alady. Al balabaqshadan bastap úshtildi bilim alý-óskeleń urpaqty «tiri máńgúrtke» aınaldyrýdyń bastamasy dep bilemin. Ol balalardyń ana tili bolmaıdy. Sondyqtan da memleket jas sábılerdiń óz ana tilin jetik meńgerýine aıryqsha kóńil bólgeni durys bolar.

Til bolashaǵyn sóz etkende orfografııalyq, pýnktýaııalyq qatelerdi de aıtpaı ketýge bolmas. Búgingi tańda «Meloman», «Marvın» dúkender jelisine bas suǵa qalsań, qazaq tilinde jaryq kórgen kitaptardyń sany kóp ekenin baıqaýǵa bolady. Ásirese, túrli-tústi muqabalary kózdiń jaýyn alyp, anadaıdan «men mundalap» turady. Qolǵa túskenin ashyp kórseń, ártúrli qatelerdi qınalmaı-aq taýyp alasyń. Nege? Nege ekiniń-biri kitap jazýǵa qumartyp júr? Redaktor degen mamandar áli de aramyzda ma? Mine, osy syndy jaýaby joq suraqtar meni mazalaıdy.

Kitapty sapasyna qaramaı, sanyn kóbeıtýdi toqtatý kerek. Sebebi óskeleń urpaq aqparatty qatelerimen qosyp «sińirýi» ǵajap emes. Ana tilin jetik bilý- sóıleýdi azdyq etedi. Saýatty jaza bilý de, tynys belgilerin ornymen qoıý da asa kóp bilimdi talap etedi. Osy turǵyda biz minsizdikke umtyla bilsek jón bolar.

Qazaq tiliniń bolashaǵy jarqyn bolsyn deseńiz men til janashyry retinde mynadaı keńester berer edim: birinshiden, kórkem ádebıetti kóp oqyǵan abzal. Esimderi belgisiz avtorlardan, kitapty bıznes úshin jazatyndardan aýlaq bolyp, klassıkalyq týyndylarǵa basa mán bergen jón. 15-20 kitap oqyǵannan keıin sizdiń de sózderdi qubylta sóıleýge yntańyz ashyla bastary anyq. Men bul jaǵdaıdy jeke bas tájirıbeme súıene jazýdamyn.

Ekinshiden, sheshendik sózderdi oqyp, maqal-mátelderdi jattaýǵa keńes beremin. Sóz arasyna qanatty sózderdi qosyp, maqaldatyp sóıleý-adamnyń bilimdiliginen habar beredi. Men áńgime basyn sáıkes maqaldan bastap sóılegendi unatamyn. Mine, osy keńesterge qulaq túrsek, biz qazaq tiliniń bolashaǵyn jarqyn ete alamyz.

Ásem Sydyqqyzy

 

Qoryta kele, qazaq tili-mártebesi asqaq, asqan qudiretke ıe til. Bul tilde qanshama uly shyǵarmalar, jyr-dastandar ómirge kelip, qanshama sezimder aqtaryldy! Ǵalymdardyń aıtýynsha, álemde alty myń til bolsa, bolashaqta sonyń alty júzi ǵana qalady. Qalǵan tilderdiń bolashaǵy joq, olar sóıleýshileri bolmaǵandyqtan «óli» tilge aınalady eken. Osy sebepten men qazaq tilinde sóıleıtin adamdardyń sany azaımasa eken dep tileımin. Asa baı tilimizdi álem jurtshylyǵy tanysa, bálkim, qazaq tilin meńgergisi keletin jandar qatary tolyǵar edi.

Men,  aqtyq demim qalǵansha tilimizdiń uzaq ómir súrýine atsalysýǵa ant etemin. Sebebi qazaq tili - rasymen de, ǵajap til!

Ásem Sydyqqyzy,

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Jýrnalıstıka fakýltetiniń 3 kýrs stýdenti

 

 

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1.Oshanova O. Sóıleý mádenıeti.- Almaty: Qazaq ýnıversıteti baspasy, 2008, 267 b.

  1. Syzdyq R. Sóz qudireti.- Almaty: Raýan baspasy, 1997, 315 b.

 

Pikirler