Osy Tereenko nege jyltyńdap ketti. Keshe onlaın konferenııada Túrkistan oblysynda shirip jatqan kapýstany kómýge 2 mıllıard dollar bóldińder, fantazııalaryń joq dep Úkimetti sókti. Endi búgin dollar men teńgeni shatastyryp alyppyn dep keshirim surapty. Dollar qaıda, teńge qaıda? Ekeýiniń arasy jer men kókteı bolmasa da, Qazaqstan men Izraıldiń arasyndaı emes pe? Dollardyń qaıda ekenin úsh mıllıon qazaqtyń túbine jetken kórińde ókirgir aǵasy Goloekın bilmeýi múmkin, biraq inisi Mashkevıch ekeýi dollar men teńgeni qazaq pen evreıdi aıyrǵandaı tanıdy ǵoı.
Jalpy, myna otyz jylǵa sozylǵan jemqorlyq dáýirde qazaqtyń betine dos pen dushpan salyq qyp basatyn dúnıeler az bop jatqan joq. Desek te, sonyń ishinde betimizge eń shirkeýlisi, ulttyq ar uıatymyzdyń joqtyǵynyń, namyssyzdyǵymyz ben sorlylyǵymyzdyń belgisi - Goloekınniń jıeni Mashkevıchke qazaqtyń baılyǵyn otyz jyl boıy esepsiz tonattyrǵanymyz, strategııalyq nysandardyń kiltin qolyna ustatyp qoıyp, áli kúnge deıin túk bolmaǵandaı betine kúlip qarap otyrǵanymyz. Osyndaıda "Jigittiń qory - ákesin óltirgenmen dos bolar" degen qazaqtyń eski sózi eske túsedi. Osyǵan úlken uǵymmen kelsek, úsh mıllıon qazaqty qyrǵan jendettiń jıenin tóbesinde oınaqtatyp, tórinde taırańdatyp, ulttyq baılyqqa meldektete toıǵyzyp, emin erkin saırandatyp qoıǵan jer betindegi eń qor ult - qazaq ekenin kóresizder. Budan artyq qandaı dálel kerek!
Aıtyńyzdarshy, osynymyzdy 32-niń asharshylyǵynda qyrylǵan 3 mıllıon qazaqtyń arýaǵy keshire me, keleshek urpaqqa ne betimizdi aıtamyz? Anaý Baltyq elderiniń, myna Qap taýyndaǵy halyqtardy aıtpaǵanda irgelesterimiz: órdegi ózbek, qyrdaǵy qyrǵyz, túptegi túrkimen ózderin qynadaı qyrǵan palachtyń jıenine el baılyǵyn tonattyryp qoıyp qarap otyrar ma edi?
Osy sumdyqtar týraly oı keshkende dymym quryp daǵdaramyn. Baıaǵy qazaqtyń aq almastaı ar namysy qaıda ketken dep pushaıman bolamyn. Halqyńnyń teń jartysyn ashtan qyrǵan qanysherdiń jıenine halyqtyń dáýletin suraýsyz, qunsyz, tegin berip qoıýyń úshin qanshalyqty dárejede namyssyz, arsyz, teksiz bolýyń kerek. Osyǵan saýaldy qashan izdeımiz? Úsh mıllıon ashtan qyrylǵan qazaqtyń qunyn qashan suraımyz. Álde osylaı otarshyldyq dertinen aıyqpaı-aq ólemiz be?
Já, Tereenkoǵa keleıik. Tereenko Táýelsiz Qazaq memleketiniń tuńǵysh Premer mınıstri bolǵan adam. Premer Mınıstr bop turǵan shaǵynda aǵasy Goloekınniń isin qaıtalaǵasy kelip janyqqanyn umytqan joqpyz. Onyń 1990-shy jyldary "Kolhoz, sovhozdar tarasyn,, bizge aýyldardyń keregi joq, etti Eýropadan satyp alamyz" degen Goloekındik urandar kótergeni áli kúnge deıin qulaǵymyzdan ketken joq.
Osylaısha, ol aýyldardyń shańyraǵyn ortasyna túsirýdi Qaraǵandy oblysynan, Álıhan Bókeıhanov pen Álimhan Ermekovterdeı Alashorda ardaqtylarynyń altyn besigi bolǵan Qarqaraly aýdanynan bastady. Kýámiz: ol ýaqta televıdenıe mańaıynda, aqparattyń qazanyna jaqyn júrgen kezimiz, bárin kózimizben kórdik. Tereenko óziniń qazaqtyń aýylyn qaýsatýǵa baǵyttaǵan zııankes joryǵynyń alǵashqysynda-aq Qarqaralynyń mılıoner sovhozy "Vostoqqa" keldi. Bul tuńǵysh ǵaryshkerimiz Toqtar Áýbákirovtyń aýyly. Qazir Toqtar aǵamyzdyń atynda.
"Vostokty" Tereenko qalyń nókerimen es jıdyrmaı, qapyda basty. Ol kezde "Vostok" sovzozy asyl tuqymdy mal men "jumsaq valıýta" - baǵaly ań terilerin ósiretin Qazaqstandaǵy irgeli sharýashylyqtardyń biri edi. Dırektory Hákim Zákishov degen talaı aýyldy gúl jaınatqan óz zamanynyń azýly dırektory bolatyn. Sol kezde "Vostoktyń" joldary jaltyraǵan asfalt, kóshesi jarqyraǵan "svet" edi. Tipti Zákishov aǵamyzdyń Qarqaralynyń shıpaly aýasy, qaraǵaı ormany benzın tútinimen lastanbasyn dep kóshelerge tramvaı júrizýdi josparlaǵany da bar edi.
Osyndaı jaǵdaıda Almatydan Tereenkonyń Qarqaralyǵa arnaıy kelip, at basyn "Vostokqa".tiregeni áli kúnge deıin este. Sharýasyna myǵym Zákishov Tereenkony tóredeı kútip qarsy alady. Zyr qaǵyp júrip tegis avtomattandyrylǵan aldyńǵy qatarly sharýashylyqty armansyz aralatyp kórsetedi. Biraq premerdiń qabaǵy ashylmaıdy. Jaýar bulttaı túnere beredi. Aqyry, saýyrlaryna bir túıir boq juqpaǵan juntaı semiz etti sıyrlardyń janyna kelgende Tereenkonyń talaǵy tars aıyrylady. "Ýbrat n..." ol kárlenip. - nesine ustap otyrsyń osynshama maldy, qurt kózin erteńnen bastap, biz etti de, sútti de shetelden satyp alamyz, asyl maldyń etin jeımiz, sútin ishemiz, myna sıyrlaryń olardyń ty..n boǵyna jaramaıdy, sondyqtan tez arada savhozyńdy tarat, maldaryńdy sat", - dep zirkildeıdi. Dırektor Zákishov túkke de túsinbeı júrek tusyn ýqalaı beripti. (Keıin ınfarkten qaıtys boldy)
Osylaı áp sátte bir mıllıoner aýyldyń shańyraǵyn ortasyna túsirgen Tereenko Almatyǵa kete bardy. Erteńine onyń aıtqan tarıhı sózderi jumsartylyp oblystyq teledıdardan berildi, baspasózde jarııalandy.
Sol joly 1932 jylǵy qazaq pen 1992 jylǵy qazaqtyń aıyrmasynyń joqtyǵyna kózim jetip edi. 1932 jyly da Goloshekın "Asyra silteý bolmasyn, asha tuıaq qalmasyn" dep uran kótergende qazaqtyń esi qalaı shyǵyp ketken bolsa, bul joly da Tereenkonyń teledıdar men baspasózden tepsine sóılegeninen qoryqqan qalyń qazaq órtten úrkigen otarly qoıdaı esi shyǵyp, bet betimen dúrkireı jónelisti. Tereenkonye sózi aýyzdan aýyzǵa kóship, san-saqqa qubylyp jatty. El ishine sovhozdar taraıdy eken, aýyldar jabylady eken, eldiń bári qalada turatyn bolypty, Amerıkanyń etin jep, Brazılııanyń sútin ishedi ekenbiz degen qaýesetter dý-dý, gý-gý tarady. Sasqanynan erterek qalaǵa jetip almaq bolyp esi shyqqan qazaq qoldaǵy malyn qynadaı qyrýmen boldy. Sý teginge, ásirese araq pen sabynǵa aıyrbastap sońǵy tuıaǵyna deıin soıysqa jiberip, eki jyldyń ishinde Arqanyń qazaǵy bar maldan ada bolyp shyǵa keldi. Sóıtip, el áp-sátte malynan aıyryldy. Keshegi qotanynan 40 myń qoı órgizgen qoıly aýyldardyń qoı sharbaǵynda qotyr eshki de qalmady. Qotaryla kóterilgen qalyń el qalaǵa qaraı bosqan qarataban shubyryndy osylaı bastalyp edi, qalaı aıaqtalǵanyn bilesizder.
Eger bilseńizder, Goloekınniń qazaqty qyrý genoıdi negizinen Arqaǵa baǵyttaldy Qazir málim bolǵandaı, asharshylyqta eń kóp qyrylǵan Arqa qazaǵy. Máselen Qarqaraly aýdanynda 50 myń halyqtan asharshylyqtan soń 15 myń halyq qalǵan. Al árqaısynda 26- 25 myń turǵyny bar Jańaarqa men Shet aýdanynda 1933 jyly 5-aq myń halyq qalǵany belgili.
Tereenko da qazaq aýylyn oırandaýdy Arqa dalasynan - Qaraǵandy oblysynan bastady. Goloekın men Tereenkonyń isiniń sabaqtastyǵy, ekeýiniń bul turǵyda sybaılas ekeni osy mysaldan kórinip turǵan joq pa? Kórinip tursa da, kórmeıtinimiz nesi eken?
Endi keshe osy Tereenko 2 mıllıard dollarǵa kapýsta kómdińder dep Úkimetke jala japty. Onyń aldynda apta buryn eki mıllıon qazaqty Betpaq dalaǵa kóshiremin dep tepsindi. Kóshirmekshi bop otyrǵany taǵy da sol Arqa qazaǵy. Betpaq degen qulan jortpas, qus ushpas qý medıen shól. Onyń janynda úndister turatyn Nevada shóli aınalaıyn. Tereenkoǵa salsań XIX ǵasyrda qazaqty úndis qusatyp, rezervaııaǵa qýyp tastamaq Sóıtip aryn baǵa almaı otyrǵan qazaqqa ara baqtyrmaq. Ózi bal men baǵlan jep, Alataýdyń han jaılaýynda jatpaq.
Vot, fantazıor...
Erlan Tóleýtaı
