وسى تەرەششەنكو نەگە جىلتىڭداپ كەتتى. كەشە ونلاين كونفەرەنتسيادا تۇركىستان وبلىسىندا ءشىرىپ جاتقان كاپۋستانى كومۋگە 2 ميلليارد دوللار بولدىڭدەر، فانتازيالارىڭ جوق دەپ ۇكىمەتتى سوكتى. ەندى بۇگىن دوللار مەن تەڭگەنى شاتاستىرىپ الىپپىن دەپ كەشىرىم سۇراپتى. دوللار قايدا، تەڭگە قايدا؟ ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي بولماسا دا، قازاقستان مەن ءيزرايلدىڭ اراسىنداي ەمەس پە؟ دوللاردىڭ قايدا ەكەنىن ءۇش ميلليون قازاقتىڭ تۇبىنە جەتكەن كورىڭدە وكىرگىر اعاسى گولوششەكين بىلمەۋى مۇمكىن، بىراق ءىنىسى ماشكەۆيچ ەكەۋى دوللار مەن تەڭگەنى قازاق پەن ەۆرەيدى ايىرعانداي تانيدى عوي.
جالپى، مىنا وتىز جىلعا سوزىلعان جەمقورلىق داۋىردە قازاقتىڭ بەتىنە دوس پەن دۇشپان سالىق قىپ باساتىن دۇنيەلەر از بوپ جاتقان جوق. دەسەك تە، سونىڭ ىشىندە بەتىمىزگە ەڭ شىركەۋلىسى، ۇلتتىق ار ۇياتىمىزدىڭ جوقتىعىنىڭ، نامىسسىزدىعىمىز بەن سورلىلىعىمىزدىڭ بەلگىسى - گولوششەكيننىڭ جيەنى ماشكەۆيچكە قازاقتىڭ بايلىعىن وتىز جىل بويى ەسەپسىز توناتتىرعانىمىز، ستراتەگيالىق نىسانداردىڭ كىلتىن قولىنا ۇستاتىپ قويىپ، ءالى كۇنگە دەيىن تۇك بولماعانداي بەتىنە كۇلىپ قاراپ وتىرعانىمىز. وسىندايدا "جىگىتتىڭ قورى - اكەسىن ولتىرگەنمەن دوس بولار" دەگەن قازاقتىڭ ەسكى ءسوزى ەسكە تۇسەدى. وسىعان ۇلكەن ۇعىممەن كەلسەك، ءۇش ميلليون قازاقتى قىرعان جەندەتتىڭ جيەنىن توبەسىندە ويناقتاتىپ، تورىندە تايراڭداتىپ، ۇلتتىق بايلىققا مەلدەكتەتە تويعىزىپ، ەمىن ەركىن سايرانداتىپ قويعان جەر بەتىندەگى ەڭ قور ۇلت - قازاق ەكەنىن كورەسىزدەر. بۇدان ارتىق قانداي دالەل كەرەك!
ايتىڭىزدارشى، وسىنىمىزدى 32-ءنىڭ اشارشىلىعىندا قىرىلعان 3 ميلليون قازاقتىڭ ارۋاعى كەشىرە مە، كەلەشەك ۇرپاققا نە بەتىمىزدى ايتامىز؟ اناۋ بالتىق ەلدەرىنىڭ، مىنا قاپ تاۋىنداعى حالىقتاردى ايتپاعاندا ىرگەلەستەرىمىز: وردەگى وزبەك، قىرداعى قىرعىز، تۇپتەگى تۇركىمەن وزدەرىن قىناداي قىرعان پالاچتىڭ جيەنىنە ەل بايلىعىن توناتتىرىپ قويىپ قاراپ وتىرار ما ەدى؟
وسى سۇمدىقتار تۋرالى وي كەشكەندە دىمىم قۇرىپ داعدارامىن. باياعى قازاقتىڭ اق الماستاي ار نامىسى قايدا كەتكەن دەپ پۇشايمان بولامىن. حالقىڭنىڭ تەڭ جارتىسىن اشتان قىرعان قانىشەردىڭ جيەنىنە حالىقتىڭ داۋلەتىن سۇراۋسىز، قۇنسىز، تەگىن بەرىپ قويۋىڭ ءۇشىن قانشالىقتى دارەجەدە نامىسسىز، ارسىز، تەكسىز بولۋىڭ كەرەك. وسىعان ساۋالدى قاشان ىزدەيمىز؟ ءۇش ميلليون اشتان قىرىلعان قازاقتىڭ قۇنىن قاشان سۇرايمىز. الدە وسىلاي وتارشىلدىق دەرتىنەن ايىقپاي-اق ولەمىز بە؟
ءجا، تەرەششەنكوعا كەلەيىك. تەرەششەنكو تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇڭعىش پرەمەر ءمينيسترى بولعان ادام. پرەمەر مينيستر بوپ تۇرعان شاعىندا اعاسى گولوششەكيننىڭ ءىسىن قايتالاعاسى كەلىپ جانىققانىن ۇمىتقان جوقپىز. ونىڭ 1990-شى جىلدارى "كولحوز، سوۆحوزدار تاراسىن،، بىزگە اۋىلداردىڭ كەرەگى جوق، ەتتى ەۋروپادان ساتىپ الامىز" دەگەن گولوششەكيندىك ۇراندار كوتەرگەنى ءالى كۇنگە دەيىن قۇلاعىمىزدان كەتكەن جوق.
وسىلايشا، ول اۋىلداردىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرۋدى قاراعاندى وبلىسىنان، ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆتەردەي الاشوردا ارداقتىلارىنىڭ التىن بەسىگى بولعان قارقارالى اۋدانىنان باستادى. كۋامىز: ول ۋاقتا تەلەۆيدەنيە ماڭايىندا، اقپاراتتىڭ قازانىنا جاقىن جۇرگەن كەزىمىز، ءبارىن كوزىمىزبەن كوردىك. تەرەششەنكو ءوزىنىڭ قازاقتىڭ اۋىلىن قاۋساتۋعا باعىتتاعان زيانكەس جورىعىنىڭ العاشقىسىندا-اق قارقارالىنىڭ ميليونەر سوۆحوزى "ۆوستوققا" كەلدى. بۇل تۇڭعىش عارىشكەرىمىز توقتار اۋباكىروۆتىڭ اۋىلى. قازىر توقتار اعامىزدىڭ اتىندا.
"ۆوستوكتى" تەرەششەنكو قالىڭ نوكەرىمەن ەس جيدىرماي، قاپىدا باستى. ول كەزدە "ۆوستوك" سوۆزوزى اسىل تۇقىمدى مال مەن "جۇمساق ۆاليۋتا" - باعالى اڭ تەرىلەرىن وسىرەتىن قازاقستانداعى ىرگەلى شارۋاشىلىقتاردىڭ ءبىرى ەدى. ديرەكتورى حاكىم زاكىشوۆ دەگەن تالاي اۋىلدى گۇل جايناتقان ءوز زامانىنىڭ ازۋلى ديرەكتورى بولاتىن. سول كەزدە "ۆوستوكتىڭ" جولدارى جالتىراعان اسفالت، كوشەسى جارقىراعان "سۆەت" ەدى. ءتىپتى زاكىشوۆ اعامىزدىڭ قارقارالىنىڭ شيپالى اۋاسى، قاراعاي ورمانى بەنزين تۇتىنىمەن لاستانباسىن دەپ كوشەلەرگە ترامۆاي ءجۇرىزۋدى جوسپارلاعانى دا بار ەدى.
وسىنداي جاعدايدا الماتىدان تەرەششەنكونىڭ قارقارالىعا ارنايى كەلىپ، ات باسىن "ۆوستوكقا".تىرەگەنى ءالى كۇنگە دەيىن ەستە. شارۋاسىنا مىعىم زاكىشوۆ تەرەششەنكونى تورەدەي كۇتىپ قارسى الادى. زىر قاعىپ ءجۇرىپ تەگىس اۆتوماتتاندىرىلعان الدىڭعى قاتارلى شارۋاشىلىقتى ارمانسىز ارالاتىپ كورسەتەدى. بىراق پرەمەردىڭ قاباعى اشىلمايدى. جاۋار بۇلتتاي تۇنەرە بەرەدى. اقىرى، ساۋىرلارىنا ءبىر ءتۇيىر بوق جۇقپاعان جۇنتاي سەمىز ەتتى سيىرلاردىڭ جانىنا كەلگەندە تەرەششەنكونىڭ تالاعى تارس ايىرىلادى. "ۋبرات ن..." ول كارلەنىپ. - نەسىنە ۇستاپ وتىرسىڭ وسىنشاما مالدى، قۇرت كوزىن ەرتەڭنەن باستاپ، ءبىز ەتتى دە، ءسۇتتى دە شەتەلدەن ساتىپ الامىز، اسىل مالدىڭ ەتىن جەيمىز، ءسۇتىن ىشەمىز، مىنا سيىرلارىڭ ولاردىڭ تى..ن بوعىنا جارامايدى، سوندىقتان تەز ارادا ساۆحوزىڭدى تارات، مالدارىڭدى سات", - دەپ زىركىلدەيدى. ديرەكتور زاكىشوۆ تۇككە دە تۇسىنبەي جۇرەك تۇسىن ۋقالاي بەرىپتى. (كەيىن ينفاركتەن قايتىس بولدى)
وسىلاي ءاپ ساتتە ءبىر ميلليونەر اۋىلدىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرگەن تەرەششەنكو الماتىعا كەتە باردى. ەرتەڭىنە ونىڭ ايتقان تاريحي سوزدەرى جۇمسارتىلىپ وبلىستىق تەلەديداردان بەرىلدى، باسپاسوزدە جاريالاندى.
سول جولى 1932 جىلعى قازاق پەن 1992 جىلعى قازاقتىڭ ايىرماسىنىڭ جوقتىعىنا كوزىم جەتىپ ەدى. 1932 جىلى دا گولوشەكين "اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن" دەپ ۇران كوتەرگەندە قازاقتىڭ ەسى قالاي شىعىپ كەتكەن بولسا، بۇل جولى دا تەرەششەنكونىڭ تەلەديدار مەن باسپاسوزدەن تەپسىنە سويلەگەنىنەن قورىققان قالىڭ قازاق ورتتەن ۇركىگەن وتارلى قويداي ەسى شىعىپ، بەت بەتىمەن دۇركىرەي جونەلىستى. تەرەششەنكونىە ءسوزى اۋىزدان اۋىزعا كوشىپ، سان-ساققا قۇبىلىپ جاتتى. ەل ىشىنە سوۆحوزدار تارايدى ەكەن، اۋىلدار جابىلادى ەكەن، ەلدىڭ ءبارى قالادا تۇراتىن بولىپتى، امەريكانىڭ ەتىن جەپ، برازيليانىڭ ءسۇتىن ىشەدى ەكەنبىز دەگەن قاۋەسەتتەر دۋ-دۋ، گۋ-گۋ تارادى. ساسقانىنان ەرتەرەك قالاعا جەتىپ الماق بولىپ ەسى شىققان قازاق قولداعى مالىن قىناداي قىرۋمەن بولدى. سۋ تەگىنگە، اسىرەسە اراق پەن سابىنعا ايىرباستاپ سوڭعى تۇياعىنا دەيىن سويىسقا جىبەرىپ، ەكى جىلدىڭ ىشىندە ارقانىڭ قازاعى بار مالدان ادا بولىپ شىعا كەلدى. ءسويتىپ، ەل ءاپ-ساتتە مالىنان ايىرىلدى. كەشەگى قوتانىنان 40 مىڭ قوي ورگىزگەن قويلى اۋىلداردىڭ قوي شارباعىندا قوتىر ەشكى دە قالمادى. قوتارىلا كوتەرىلگەن قالىڭ ەل قالاعا قاراي بوسقان قاراتابان شۇبىرىندى وسىلاي باستالىپ ەدى، قالاي اياقتالعانىن بىلەسىزدەر.
ەگەر بىلسەڭىزدەر، گولوششەكيننىڭ قازاقتى قىرۋ گەنوتسيدى نەگىزىنەن ارقاعا باعىتتالدى قازىر ءمالىم بولعانداي، اشارشىلىقتا ەڭ كوپ قىرىلعان ارقا قازاعى. ماسەلەن قارقارالى اۋدانىندا 50 مىڭ حالىقتان اشارشىلىقتان سوڭ 15 مىڭ حالىق قالعان. ال ارقايسىندا 26- 25 مىڭ تۇرعىنى بار جاڭاارقا مەن شەت اۋدانىندا 1933 جىلى 5-اق مىڭ حالىق قالعانى بەلگىلى.
تەرەششەنكو دا قازاق اۋىلىن ويرانداۋدى ارقا دالاسىنان - قاراعاندى وبلىسىنان باستادى. گولوششەكين مەن تەرەششەنكونىڭ ءىسىنىڭ ساباقتاستىعى، ەكەۋىنىڭ بۇل تۇرعىدا سىبايلاس ەكەنى وسى مىسالدان كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ كورىنىپ تۇرسا دا، كورمەيتىنىمىز نەسى ەكەن؟
ەندى كەشە وسى تەرەششەنكو 2 ميلليارد دوللارعا كاپۋستا كومدىڭدەر دەپ ۇكىمەتكە جالا جاپتى. ونىڭ الدىندا اپتا بۇرىن ەكى ميلليون قازاقتى بەتپاق دالاعا كوشىرەمىن دەپ تەپسىندى. كوشىرمەكشى بوپ وتىرعانى تاعى دا سول ارقا قازاعى. بەتپاق دەگەن قۇلان جورتپاس، قۇس ۇشپاس قۋ مەديەن ءشول. ونىڭ جانىندا ۇندىستەر تۇراتىن نەۆادا ءشولى اينالايىن. تەرەششەنكوعا سالساڭ XIX عاسىردا قازاقتى ءۇندىس قۇساتىپ، رەزەرۆاتسياعا قۋىپ تاستاماق ءسويتىپ ارىن باعا الماي وتىرعان قازاققا ارا باقتىرماق. ءوزى بال مەن باعلان جەپ، الاتاۋدىڭ حان جايلاۋىندا جاتپاق.
ۆوت، فانتازيور...
ەرلان تولەۋتاي
