Qazaq tiliniń máselesi kóterilgende «Aıta-aıta Altaıdy, Jamal apaı qartaıdy» tirkesi sanaǵa eriksiz orala ketedi. Bul – memlekettik tildiń mártebesin kóterý maqsatynda atqarylǵan isterdiń oń nátıjeli bolmaýynan týyndaǵan kúrsinis. Qanymyz ben janymyz qazaq bola tura týǵan tildiń máselesin jalaýlata bergen de bir jaǵynan uıat. Biraq «Aıtpasa sózdiń atasy óledi» demekshi, sońǵy kezde qazaq aty-jónderiniń saýatsyz jazylýy jambasyma aıazdaı batyp júr. Daýǵa aınalyp júrgen biraz máselelerdi jetpis jyldyq bodandyqtyń kesiri dep silteı salýymyz da jón. Biraq qashanǵy ózgeniń soıylyn soǵa beremiz? Tegimizdiń, ákemizdiń, ózimizdiń aty-jónderimizdi durys, saýatty jazylýyn talap etýdi qolǵa alatyn sátti qazir paıdalanbasaq, erteń kesh bolyp ketýi múmkin.
1992 jyly Elbasy «Ulttyq dástúrge baılanysty tegin ózgertý týraly» Jarlyǵyn qabyldaǵan bolatyn. Bul zań ulty qazaqtardyń sol jetpis jylǵy armanyn oryndaýǵa sál bolsa da jol ashty. Oǵan qosa Memleket basshysynyń 1996 jylǵy №2923 Jarlyǵynda «Ulty qazaq azamattar ózderiniń tegi men ákesiniń atynyń jazylýyn qazaq tiline tán emes affıksti alyp tastaı otyryp jáne ákesiniń atyn jazǵan kezde azamattyń jynysyna qaraı «uly» nemese «qyzy» sózderi qosylyp birge jazylady» dep kórsetildi. Sodan beri elimizdiń kóptegen azamattary ózderiniń aty-jónderin durys jazý jolynda sátti qadam jasap keledi. Degenmen táýelsizdik alynǵanǵa deıin nemese odan keıingi jyldary tańbalanǵan qujattardaǵy óreskel qatelikter búgingi kúni kóptegen máselelerdiń qataryn kóbeıtip, talaıdyń sanasyn ýlap júr.
Onyń deni baspasóz betterinde, bolmasa kópke usynylǵan jarnama mátinderinde oryn alýda. Osy turǵyda jyl saıyn joǵarǵy oqý ornyna túskenderdiń tizimi shyǵatyn «Egemen Qazaqstan» gazetiniń tamyz aıynyń sanyn nazarǵa alsaq. Sondaǵy grant ıegerleriniń esimderiniń ártúrliligine qaıran qalamyn. Mysaly, Móldir degen qazaqtyń áp-ádemi tunyq esimi «Moldır, Molder, Moldyr» dep laılanyp jatsa, Aıagóz esimi «Aıagoz, Aıagýz, Aıakoz» dep qubyjyqqa aınalyp ketken. Tipten orysshalaǵanda aıtýǵa aýyz uıalatyn esimder qatary da bar.
Alysqa barmaı-aq ózimizdiń qala kóshelerindegi jarnamalarda adam aty-jónderiniń jazylýynan ketken óreskel qatelikterdi talqylasaq. Ótken jyly Taldyqorǵan qalasyna qarasty mektepterdegi úzdik ustazdarynyń sýreti men olar jaıly qysqasha anyqtamasy bılbordtarǵa jarnamalanǵan edi. Sondaǵy oqytýshylardyń aty-jónderiniń jazylýyna tilim kúrmelip qana qoımaı, enjarlyqqa túsip kettim. Tap bir jarnama taqtaıshasynda beınelengen ustaz kinálideı oǵan da bir ala kózben qarap alǵanym ras. Taǵy da mysal keltireıin. «Týktıbaeva Aınýr Ormanbekovna. №14 orta mektep-gımnazııasy tarıh pániniń muǵalimi» (Raqyshev pen Aldabergenov kósheleriniń qıylysynda) nemese «Karaneeva Aınýr Djýmagajaevna. B.Jolbarysuly atyndaǵy №18 mektep-lıeıi aǵylshyn tili pániniń ustazy» (Shevchenko men Ǵ.Ormanov kósheleriniń qıylysynda). Al endi jas býyndy týǵan tiliniń qadir-qasıetin uǵyndyratyn qazaq tili men ádebıeti páni muǵaliminiń aty-jóni bylaı jazylǵan: «Edılhanova Kýlzıra Amırhanovna» (Raqyshev pen Aldabergenov kósheleriniń qıylysynda).
Qala turǵyndarynyń nazaryna jarııalanǵan bul oqytýshylar qaýymy shynymen óz mamanynyń úzdigi bolar, meniń oǵan esh qarsylyǵym joq. Aty-jónderiniń de saýatsyz jazylyp ketkeninen olar da beıhabar bolar. Dızaınyn árlep-jasaıtyn maman qolyna tapsyrylǵan jazý men sýretti aınytpaı qaǵazǵa sol kúıinshe túsiretini belgili. Al jarnamany baspaǵa ázirlegender, bolmasa bul jarnamaǵa tikeleı jaýap beretin uıym nege bul olqylyqtyń aldyn almaǵan? Olar qaıda qaraǵan? Óreskel qatelik Taldyqorǵan qalasynyń ǵana emes, Almaty oblysynyń uıaty bolyp turǵany eshkimniń qaperine kirmegeni me?
Qazir bul jarnamalar alynyp, ornyna basqa jarnamalyq mátinder ilingen. Alynyp tastalǵan soń qalalyq bilim bólimine habarlasyp, mán-jaıdy bilýdi jón sanamadym. Biraq bilim bóliminde eńbek etip júrgen qyzmetkerden shet jaǵasyn surastyrǵanymda «Ustazdardyń anyqtamasyn izdegende onyń jeke kýálikte berilgen aty-jónimen izdeıdi. Soǵan sáıkes bolmasa, ustaz jaıly málimet shyqpaı, birizdilik bolmaı qalady» degen. Qosh delik, ol da túsinikti. Qajet qujattaryna «ózderine unaıtyn» aty-jónderin toltyra bersin. Al halyqtyń kózaıymyna shyǵatyn joǵaryda aıtylǵan jarnamalardaǵydaı, bolmasa gazet-jýrnal betterin saýatsyzdandyrý durys pa?
Shırek ǵasyrdan beri halyqtyń kózi men qulaǵyna aınalǵan gazet-jýrnal betterinde de mundaı óreskeldikter kóp. Ózim eńbek etetin gazet qabyrǵasyna túrli salada qyzmet etetin mamandar jıi maqalalaryn alyp keledi. Sonda bir baıqaǵanym, solardyń arasyndaǵy birde-bireýi óz esimin saýatty jazyp ákelmeıdi. «Mynaý bolmaıdy» dep shımaılap túzete bastasam, «Po pasportý jazylǵan ǵoı, solaı bolýy kerek» dep meni resmı oryndarda qyzmet etetin mamandaı kórgeni azdaı, kózben jep ketetinderi bar. Keı-kezde ashýǵa býlyǵyp «Siz Halyqqa qyzmet kórsetý ortalyǵynda turǵan joqsyz. Bul – redakııa. Qazaq tilinde maqala bergen soń sáıkesinshe aty-jónińiz de sol tilde bolady» dep zekip tastap, óz aıtqanymdy jasaımyn. Keıde joǵarydan túsken buıryqtarǵa amal joq kóndigip, «barmaq basty, kóz qystyǵa» aınalyp ketetinim de bar. Óreskel qateliktermen arpalysyp jatqanymda áriptesterimniń deni aty-jónniń tek sol qatyp qalǵan tólqujat boıynsha, ıaǵnı zań turǵysynda jazylý kerek dep meniń talabymdy aıaq asty etedi.
Iá, durys. Bári de zań boıynsha bolýy kerek. Jalǵyzdyń únin eshkim estimese de shyǵaryp, zańǵa qarsy ereýildep otyrmyn. Kópshiligimizdiń qujattarymyz orys tiliniń zańdylyǵymen toltyrylǵany ras. Kez kelgen resmı oryndarda qate bolsa da rásimdelýi boıynsha aıtylyp, oqylady da. Kózin ashqannan bastap tyńdaı-tyńdaı, tipti qate jazylýdan aıtýǵa aýyz barmaıtyn, masqara kúıge túsken aty-jónniń ózine de qulaǵymyz úırenedi. Kóp jerlerde qujat boıynsha toltyrylǵan nusqany suraıdy. Al zań, ókinishke oraı, qate jaǵynda. Sondyqtan osyndaı qate qujattar arqyly aty-jón týraly qate pikirdiń qalyptasýyna resmı túrde jol berilip otyr.
Al meniń qozǵap otyrǵan máselem sol «Daýdyń basynda qalǵan Daırabaıdyń kók sıyry»... Meıli, zańǵa baǵynyp aty-jónimizdi resmı oryndarda qujattarymyzdy rettep sol tilde jaza bereıik. Al basqa jerlerde tildi tıtteı bolsa da nege qurmettemeske? Maǵynasy tereń ata-babalarymyzdyń esimderi adam tanymastaı ózgerip bara jatqanda ózimizdiń shyqqan tegimizdi umytýǵa shaq qaldyq. Mysaly, qazaqtyń ómir jasy uzaq, ǵumyrly bolsyn dep qoıylatyn «Ómirtaı, Ómirqul, Ómirbek, Ómirǵalı» atty mándi esimderiniń «Ýmırtaı, Ýmırkýl, Ýmırbek, Ýmırgalı» degen oryssha nusqalaryn estigende shalqadan qulaı jazdadym. Halqymyz ómir syılap otyrsa, orys tili olardy «óltirip» (aýdarǵanda «ýmır» bolsa, orystyń «ýmer» degeni «óldi» degenine sáıkes keledi) jatyr eken.
Aıta bersek mysal kóp. Qarǵa qarǵanyń kózin shuqyǵannyń kebi emes, qany shelektep tógilgen ata-babamyzdyń arýaǵyna degen qurmet, tili kórkem qazaq tilin usqynsyzdandyryp almaý dep oılaımyn. Orys tiliniń shylaýynan shyǵa almaı, qazaq tilindegi tól bolmysyna jaqyndata almaı, qazaq esimderiniń ıt silekpesin shyǵaryp júrgenimiz ulttyń tańbasyna túsken uıaty ǵana emes, aldymen ózimizdiń mańdaıymyzǵa tańbalanǵan sordyń belgisi. Óz múddemizdi ózgeniń tabanyna salyp berip, ózimizdi ózimiz qorlap jatyrmyz. Quldyq psıhologııaǵa tán osyndaı jat elementterden arylatyn kez áldeqashan jetti.
Sondyqtan QR Ádilet mınıstrligi belgili ǵalym Sherýbaı Qurmanbaıulynyń zertteý eńbekterin nemese osydan on jyl buryn jaryq kórgen, buryn-sońdy jınalmaǵan qazaqtyń 40 myńǵa jýyq esimi tirkelgen A.Smaǵulovtyń «Qazaq esimderi (enıklopedııalyq anyqtamalyq)» sózdigin basshylyqqa alyp, qazaq esimderiniń sózdigin daıyndasa eken. Bizde azamattardy quqyqtyq turǵydan, ulttyq esimderdiń tildik tabıǵaty men jazylý erejeleri týraly durys baǵyt beretin resmı qujat bolmaı otyr. Osy turǵyda mamandardan arnaıy komıssııanyń talqylaýynan ótkizilgennen keıin resmı túrde bekitse. Al qujat toltyrar kezde osy sózdik basshylyqqa alynsa deımin. Sonda joǵaryda keltirilgen Móldir esiminiń on shaqty jazylýy bolmaıtyn edi.
TÚIIN: Adam attary árkimniń jeke ıelegi emes, ol zamandar boıy ulttyq sanada jańǵyryp, ulttyń bar qasıetin boıyna sińirgen uly mura. Qazaq esimderi – qazaq halqynyń ulttyq tólqujaty. Ony ózge tilge aýdaryp, tól bolmysynan alshaqtatar bolsaq, ol osy bir uly qasıetinen aıyrylady. Qazaqtyń ulttyq esimderi qazirgi tańda mádenı mura retinde qorǵaýǵa alynýy kerek. Rýhanı jańǵyrýdy osy óz aty-jónderimizden bastasaq, aıdarymyzdan jel eser edi. Ókinishke oraı, ıá, taǵy da ókinishke oraı, tólqujattarymyzda orysshalanǵan aty-jónderimiz shynaıy, biraq naqty qazaqsha aty-jónderimiz ólgen soń molalarymyzda ǵana jazylyp júr. Pálensheuly Pálenshe. Senbeseńiz, bizdegi zırattardy aralap kórińiz...
Zeınegúl JUMABEK,
"Adyrna" ulttyq portaly
