Abaıdy taný – dúnıeni taný

2357
Adyrna.kz Telegram

 

 

Árbir bala mektep tabaldyryǵyn attaǵannan bastap Abaı óleńderin jattap ósedi, ádebıet sabaqtarynda Abaı álemimen tanysady, Abaı murasynan habardar bolady. Ómiriniń ár kezeńinde Abaı aıtqan asyl sózderdi árqalaı túsinip, sabaq alatyn, Abaı murasyna qaıta-qaıta oralyp, suraǵyna jaýap izdeıtin tulǵa daıyndaý ustaz sheberligine baılanysty. Hakim Abaıdyń óleńderin jattatyp qana qoımaı, ult muratyna baǵyttap, durys túsindire bilý – qıyn is. Durys túsindire bilý úshin de, durys túsine bilý kerek, ne bolmasa túsinýge talaptaný kerek.

Abaı osylaı degen dep, Abaı mynany aıtqysy kelgen dep top aldyna shyǵyp pikir bildirý úlken jaýapkershilikti arqalatady. Abaı jaıynda aıtylǵan árbir sóz ult muraty úshin aıtylyp, Abaıdy oqýǵa shaqyrýy kerek. «Kózi ashylyp, jurtymyz oıaý bolǵaly» aqyn qadirin arttyra berý úshin aıtylǵan árbir sózge baıyppen qaraý kerek.

Abaıdy taný – dúnıeni taný. Abaı óleńderiniń ómirsheńdigi adamzattyq deńgeıdegi fılosofııalyq oılary men qaı zamanda da adam janynan tabylatyn máselelerdi sóz etýinen kórinedi. Tán qumarlyǵy men jan qumarlyǵy, jaqsy adam kim, jaqsy bolmaq úshin ne isteý kerek, «meni» men «menikiniń» ne aıyrmashylyǵy bar, t.b. suraqtarǵa jaýap beredi. Máselen, Abaı «Aqyl men jan – men «ózim», – deıdi. Iaǵnı, adamdy ózge adamnan ereksheleıtin, qaıtalanbas, erekshe, ózgege uqsamas «men» qylatyn, «men» degen uǵymdy qalyptastyratyn boıyndaǵy aqyly men jany eken. Hakim Abaı bir sózinde «Teginde,  adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozbaq» deıdi. Osy jerden de adam balasyn adam balasynan ereksheleıtin de, ósiretin de, óshiretin de aqyl ekeni kórinedi. Al janǵa keler bolsaq, tiri adamǵa qatysty «shybyn jan», «janyndaı jaqsy kórý», «jan júregi» degen tirkester, dúnıeden ótkende de «jaqsy jan edi» dep eske alýy tirshiliktiń belgisi, eń baǵaly dúnıesi, ómir súrýi ekenin bildirse kerek. Kóne túrki jazba eskertkishterinde de dúnıeden ótkenin  ushty dep  baıandaıdy. Alyp batyrlardyń, uly qaǵandardyń halqy úshin ómirin arnap, dúnıeden óte bergende túrki halqynyń olardy óldi dep emes, ushty dep aıtýy, jannyń bıikke kóterilýi, joǵaryǵa ushýy máńgilikke aınalýy dep túsingenin kóremiz. Abaı da osy týraly:

Aqyl men jan – men ózim, tán – meniki,

«Meni» men «menikiniń» maǵynasy – eki.

«Men» ólmekke taǵdyr joq áýel bastan,

«Meniki» ólse ólsin, oǵan beki, – dep jazady. Osy jerdegi Abaıdyń «menki» dep aıtyp otyrǵany – adamnyń táni. Adamnyń táni jer qoınyna tapsyrylady, tán óledi, «jas qartaımaq, joq týmaq, týǵan ólmek», ol tabıǵattyń zańy. Al «men» dep adamnyń rýhyn aıtyp otyrsa kerek. Túrki eskertkishterinde ushty dep aıtqandaı ol máńgilikke aınalady. Al Abaıdaı danyshpandardyń aqyly men janynan quralǵan «meni» ólmek emes, adamzatqa máńgi qyzmet etip, dúnıeniń shyndyǵyn tanytady, jaqsylyqqa bastaıdy, týra jolǵa salady.

Baýyrjan Kaspıhan

Ál – Farabı    atyndaǵy  qazaq ulttyq  ýnıversıteti

           Fılologııa   jáne    álem tilderi fakýltetiniń

                                                   1-kýrs  magıstranty

Pikirler