«Oıyńa birde-bir oı kelmese de, ony qaǵazǵa túsire bilgende ǵana, jýrnalıst bolasyń. Tarıhshy – kóbine ótkendi saralýshy jýrnalıst. Karl Kraýstyń bizge qaldyryp ketken osy bir altyn sózi búgingi meniń maqalamnyń bastaýy bolyp tur.
Jýrnalıst mamandyǵy – qıyndyǵy men qyzyǵy mol, jan-jaqty bilimdilikti talap etetin jaýapty sala. Óz shyǵarmashylyǵy arqyly qoǵamǵa da, adamǵa da qyzmet etetin, eshqashan qatelesýge bolmaıtyn, qashanda jańanyń, jańalyqtyń jaqtaýshysy, qoldaýshysy bola alatyn osy bir kásip ıeleriniń qatary jyl ótken saıyn kóbeıip keledi. Bul árıne, qýantarlyq jáıt. Al siz jýrnalıst degen kim jáne onyń alǵashqy ushqyndarynyń qalaı paıda bolǵandyǵyn bilesiz be?
Jýrnalıst mamandyǵy qyzyqty ári kútpegen kezdesýlermen, saıahatpen, aqparattar teńizimen tyǵyz baılanysty jáne bul mamandyqtyń ıesi bárinen de birinshi habardar bolýy kerek. Jýrnalıst bolý – maqsatker, talapshyl ári bir ýaqytta tez til tabysqysh, yqylasty, baýyrmal bolý degen sóz. Qoǵamdaǵy qubylystardy zerttep-zerdeleý jolynda ózińniń kúshiń men ýaqytyńdy aıamaıtyn dárejege jetkende, ózińniń shyn talantyńmen oqyrmandy baýrap alatyn shabytyń shyńdalǵanda ǵana jaqsy jýrnalıst bola alasyń. Qalamyń men qaǵazyń arqyly qorǵansyzǵa pana bolyp, ádilettik tapqanda, bireýge úmit uıalatqan sátte osy mamandyqtyń qudiretin sezinýge bolady. Jýrnalıstıkanyń naqty anyqtamasy joq. Árkim oǵan ózinshe anyqtama berýge tyrysady.
Jýrnalıst — bul jaza alatyn adam. Aıtpaǵymyz aspazdyqqa arnalǵan kitapqa mázir nemese týystaryna ádemi quttyqtaý jazýǵa ıkemi barlar emes. Ol álemde bolyp jatqan alýan qubylysty zerttep, saralaı alatyn, ony jazbasha ádemi jetkzie alatyn bolýy kerek. Qupııa toly kúndelikterin, jazbalaryn jazý ústelinde saqtap, ózin "qalam sheberimin" dep ataıtyndar jýrnalıst emes. Atalǵan mamandyq ıegerleri buqaralyq aqparat quraldaryna, ınternet basylymdarǵa jańalyqtar, fotoesepter, maqalalar daıyndaıdy.
«Kel, balam, ǵylym oqy, óner – serik, aq jolǵa yqtıqatyń bolsyn berik!..» Bul – urpaǵynyń keleshegine alańdaǵan áke amanaty. Amanatqa qııanat jasamaı, áke úmitin aqtaý – ár perzenttiń paryzy. Zar zamannyń qatal syn-soqpaǵynan ótken Máshhúr Nurqojanyń ákelik tilegi aqtaldy desek, qatelespeımiz. Qaıyrjan Nurqojaulynyń sáýleli ǵumyrynda atqarǵan eńbegi men qaldyrǵan mol murasy osy sózimizdiń dáleli bolmaq.
Pavlodar óńiriniń týmasy, elge eńbegi sińgen jýrnalıst, Qaıyrjan Bekhojın – kóptegen áleýmettik máselelerdi qozǵap, ártúrli taqyrypta qalam terbegen jýrnalıst. Mysaly «Kórmes túıeni de kórmes» maqalasynda («Ekpindi», 5 qazan, 1935 j.) teatr máselesin kóterip, ashyq túrde «oblono» qyzmetkerlerine syn aıtady. Mundaǵy basty másele – teatr akterleriniń nashar turmystyq jaǵdaıy, teatr ǵımaratynyń joqtyǵy, sahnalyq obrazdy ashatyn kıim-keshekterdiń azdyǵy. Aldymenen: «Shattyq ómirdiń saltanaty, qalamyzdyń kórki, jurtshylyqtyń úlken mektebiniń biri bolǵan teatrdy oblono bile me eken?» dep máseleniń basyn ashyp alady. «Kórmes túıeni de kórmes» degendeı, oblono basshylary óz mindetin kórmegenimen bizdiń kórmeýimizge bolmaıdy», – dep oryndy syn aıtyp, bul máseleni sheshý úshin jasalýǵa tıisti jumystar tizimin naqty keltiredi.
Naqtylyq, máseleni túbine deıin saraptaý Bekhojınniń ǵylymı maqalalaryna da tán. Ol «Qazaqtyń demokratııalyq baspasózi» maqalasynda revolıýııanyń jańadan órleýi kezeńindegi qazaq baspasóziniń paıda bolýyn, baspasóz betine jarııalanǵan maqalalardy zertteıdi. Qazaq dalasynda eń alǵashqy bolyp jarııalanǵan gazet-jýrnaldar jaıly jazǵan maqalalary da az emes. Sondaı-aq Abaıdyń, Shoqannyń pýblııstıkasyna, Ybyraı Altynsarınniń shyǵarmashylyǵyna keńinen úńiledi.
Maqalada másele de naqty qoıylǵan, onyń týyndaý sebepteri men sheshý joldary da jazylǵan, dáleldi faktiler de jetkilikti. Oqyp otyryp, naǵyz pýblııstıkalyq maqalanyń úlgisin kóremiz. Bekhojınniń qalamynan týǵan «Jarmanyń jańa gazeti jabýly jatyr», «Eńlik-Kebek postanovkisi», «Qazaq tilin Myrqymbaıǵa júkteı salypty», «Maldyń mindetimen myqtylap kúreseıik» atty maqalalary da jas jýrnalıstiń qoǵamdaǵy ózekti máselege degen ótkir kózqarasyn aıǵaqtap tur.
Maqalanyń taqyrybyna arqaý bolǵan júrekten shyqqan sózder júırik jýrnalıst Ǵazaǵańnyń aıtqan sózi. Ǵazaǵań bergen suhbatynda: « Qalam jýrnalıstiń bes qarýy. Biraq, ony jeke bas paıdalaný etıkaǵa jatpaıdy. «- dep nyq aıtqany bar edi. Júırik jýrnalıst atanyp ketken Ǵabdýl-Ǵazız Esembaev jýrnalısterdiń, naqtyraq aıtar bolsaq, jas, endi ǵana bul salaǵa qadam basyp kele jatqan izbasarlaryna aıtqan aqyly da bar-dy:
«Oqyrmandar arasynda bılikke qarsy maqala jazǵan, belgili bir sheneýnikti 'soıyp salǵan ' oppozıııalyq kózqarastaǵy jýrnalısterdi myqty, minezdi dep baǵalap, kótermeleıtin ádet qalyptasqan. Menińshe, kez kelgen taqyrypty jer jerine jetkizip, aqtyń aq, qarany qara ekenin dáleldep, bastaǵan isin aıaqsyz qaldyrmaı, túpki nátıjege jetken jýrnalıst- minezdi jýrnalıst!»
Sonymen qatar, jýrnalıstıka jolynda óz ornyn qalyptastyrǵan aǵamyz qazaq tiliniń qoldanbaýyna da biraz qynjylatynyn mysal joldarymen jetkizip ótti. “Qazir jastar birinen biri “neshe ret eki qabat boldyń?” dep suraıdy. Qazaqtyń “qansha qursaq kóterdiń?” degen sózderi oılaryna kirip shyqpaıdy.”
Qorytyndylaı kele,árıne, bárine birdeı topyraq shashpaıdy. Aıtylǵan barlyq sózderdi jas, qanattary qataımaǵan jýrnalıster , aǵasynyń aıtqan aqylyndaı qabyldaıdy. Jýrnalısterge bastysy shyndyqty jaza bilý, naqtylyq pen kórkemdik. Jazý óneri ekenin tilge tıek etken bolatynbyz. Endeshe sol ónerge barsha jýrnalıster shyńdalyp, boıyndaǵy talantyn odan ári damytsa, nur ústine nur bolǵaı. Naǵyz jýrnalıst – jaza alatyn alam. Jazyp otyrǵan taqyrybynyń álemine enip kete alatyn adam. Ol qasıetti boıda damytý úshin kóp kitap oqý kerek, tek qana izdenis ústinde bolý kerek.
Bákir Dana Galymjanqyzy
Jýrnalıstıka fakýlteti 1-kýrs
Turan ýnıversıteti.
