Kórnekti jazýshy, kompozıtor, óner zertteýshi Ilıa Jaqanovtyń «Aqqý áni» kitabyndaǵy (Aqtóbe: «A-Polıgrafııa» JShS – 2008 j.) «Úshqara» esse-rekvıemin qyzyǵa oqyp shyqtym. Áıgili aqyn-kompozıtor Mádı Bápıuly jóninde baıandalǵan oqıǵalardyń birinde meniń atalaryma tikeleı qatysty tusy bar eken. Basty keıipkerdiń aýzynan shyqqan sózderdi esh ózgerissiz keltireıin.
«… Asan rýynyń ishinde Esmaǵambet degen kisi bolǵan. Onyń úlken uly Hasenniń Bıbigúl, Ýázıpa degen qyzdary bar eken. Bıbigúldi Ábjannyń Músilimi alady. Bir jyldan keıin úlbiregen Bıbigúl dúnıe salady. Músilim baldyzy Ýázıpaǵa úılenedi. Bir jyl ótken soń Músilimniń ózi qaıtys bolady. Músilimniń jylyn bergennen keıin onyń esýastaý inisi Májin «Ýázıpany alam» dep shataq shyǵarady. Ýázıpa ne isterin bilmeı zar ılep, basyn taýǵa da, tasqa da urady. Qaıyn atasy Ábjan qatal, qyńyr kisi eken. «Ýázıpany Májinge alyp berem» dep, ol siresedi. Qyzdyń óz ákesi Hasen, úlken ákesi Esmaǵambetter keledi, báıek bop. Eki jaq kelispeıdi. Ketisedi. Ashynǵan Esmaǵambet Ábjan aýylyn shabady.
Ábjan Qaqabaıǵa baryp shaǵym aıtady. Qaqabaı: «qyzdy berme» deıdi. Qyz ákesi Hasen bar jaıdy Mádıge aıan etedi. Mádı Ýázıpany qutqarýǵa bekinedi.
Ábjan Ýázıpany quldyqqa salyp, jábirlep ustaıdy. Esmaǵambet qysyp bara jatqan soń, ol Ýázıpany Aıǵyrjal bolysy Seıitqazynyń Nurtazasyna alyp qashady.
Tap sol jerde Taldy ózeniniń boıynda Mádıler jas bórideı dúrkiregen jigitterimen qýyp jetip, Ýázıpany bosatyp alady.
Munyń arty, árıne, úlken daý. Daýda bılikti Jaısań qajy aıtady. Qaqabaı Ábjandy qorǵamaqshy bolady, biraq ábden beti ashylyp, jaýyǵyp alǵan Mádı de julqynyp shyǵyp, sózge aralasyp, Qaqabaıǵa ses bildiredi. Qaqabaı Mádıge osy joly «Qap, bálem, kógergen kókbet, kórsetermin kóreshekti» deıdi. Bul – 1910 jyldar bolsa kerek...».
Aldymen, Ilıa aǵamnyń «Úshqarasynda» jobalap aıtylǵan merzimdi naqtylaıyn, oqıǵa 1919 jyly oryn alǵan. Bul kezde Qaqabaı (1835-1917) da, daýda bılik aıtty delinetin Jaısaq qajy (1854-1917) da (Jaısań qajy dep jańsaq jazylǵan) ómirde joq. Tipti Ábjan da dúnıeden kóshken, onyń báıbishesi Aıbala da qaıtys bolǵan. Oqyrmandarǵa túsinikti bolýy úshin áńgimeni shejireden bastap tarqataıyn.
Arǵyn taıpasynyń qarakesek rýyna jatatyn bizdiń atalarymyz ertede Baýyr Boshan eli atanyp Edireı bolysynyń aýmaǵynda (qazirgi Qaraǵandy oblysy Qarqaraly aýdanynda) otyrǵan. Jetinshi atam Asan – Keldibek bıden týǵan alty aǵaıyndy Qaz daýysty Qazybek bıdiń inisi bolady.
Shejire ańyzdarynda babamyz ári jaýjúrek, ári ańqaý adamnyń keıpinde sıpattalǵan. Jaýgershilik zamanynda alystan kóringen shańdy jaýdyń qarasy dep oılap, sol jaqqa tura shaýypty. Qýyp jetse, jaý degeni quıyn bolyp shyǵypty. Sodan bylaı el aýzynda «Quıyn qýǵan Asan» atanypty. Urpaqtary negizinen seri minezdi jáne tóbeles dese janyp túsetin qyzý qandy bolyp keledi.
Asannan – Aqkisi, Tastemir, Esirgep týǵan. Joǵaryda aty atalǵan Esmaǵambet – Aqkisiniń urpaǵy bolsa, Ábjan – meniń arǵy atam, Tastemirdiń urpaǵy.
Ábjan Toqauly Baıanaýyldaǵy Súıindik-Qarjas rýynyń Jádiger atasyna jatatyn Myńbaı degen adamnyń Aıbala (1840-1919) esimdi qyzyna úılengen. Myńbaı – akademık Qanysh Imantaıulynyń atasy Sátbaımen atalas aǵaıyn.
Ábjan men Aıbaladan Álı (1862-1932), Músilim (1866-1918), Qanı (1876-1933), Jámı (188?-1920) atty tórt ul jáne tórt qyz týǵan. Músilim oqıǵada baıandalǵandaı Esmaǵambettiń Qaseniniń (Hasen delinip jańsaq jazylǵan) Bıbigúl esimdi qyzyna úılengen. Olardan Yrjas (1905-1932) atty ul týǵan. Bıbigúl qaıtys bolǵan soń ámeńgerlik saltymen baldyzy Ózıpany (bizdiń aqsaqaldar osylaı ataıdy) alǵan. Músilimniń ózi 1918 jyly dúnıeden ótipti. Kelesi jyly marqumnyń asy berilgen soń «Erden ketse de, elden ketpeıdi» degen burynǵynyń sózine súıengen Tastemirden týǵan Qystaý áýletiniń úlkenderi Ózıpany Músilimniń kishi inisi Jámıge (jarııalanymda Májin delinip qate berilgen) qosýdy uıǵarady. Biraq Ózıpa ózinen jasy kishi jáne aýrýshań Jámıdi kóńili qalamaı, basqa qaınysy Qanıǵa turmysqa shyqqysy keletinin aıtqan. Atamyz bul kezde qosaǵy Kásipten (1888-1938) birneshe perzent kóripti. Onyń ústine ájemiz «Attydan jaıaý júrip kek alǵan» áıgili aqyn-kompozıtor Jaıaý Musanyń qyzy bolsa, ústinen toqal aldyrýshy ma edi?..
Osy tusta bir qyzyq jaıtty aıta keteıin. Ájemiz Kásip 1905 jyly Edireıdegi Ábjan aýylyna kelin bolyp túsken kúni bizdiń atalarymyz bir-birine «ándi sen basta», «joq, óziń basta» dep, oıyn-toıdyń bastalýyn sózbuıdaǵa salyp otyrǵan ǵoı. Sol sátte shymyldyq ishindegi jas kelin ákesi Jaıaý Musanyń «Baıanaýyl» ánin shyrqap jiberip, atalarymyzdy qatty uıaltqan eken...
Al Kásiptiń jas jeńgesi Ózıpa bolsa, Qanıdan úmit úze almaı, Jámıge tıgisi kelmeı, ári-sári kúıde júrgen. Aqyry, oıda-joqta ózinde kóńili baryn bildirgen Ertis jıegindegi Aıǵyrjal bolysynyń bir jigitimen qashyp ketipti. (Bul jigit joǵaryda aıtylǵan Seıitqazynyń Nurtazasy ma, álde sonyń aýylynan ba, naqtysyn aıta almaımyn). Sodan jesir daýy týyndap, Qystaý áýletiniń soıylsoǵarlary álgi jigittiń aýylynyń jylqysyn barymtalap ákelgen. Kóp ýaqyt ótpeı ol jaqtyń adamdarynyń ózderi Ózıpany eriksiz Ábjan aýylyna alyp kelip, jylqylaryn aıdap qaıtypty.
Mine, osy shaqtan bastap ata-ájelerimiz Ózıpaǵa qatty qorlyq kórsetken kórinedi. Betine kúıe jaǵyp, atqa teris qaratyp mingizip kópshilikke kórsetken, «qarabet», «júziqara» dep ǵaıbattap tabalaǵan! Bul jaıtty estigen týystarynyń bir toby Ábjan aýylyna tutqıyldan tıisipti. Ile qamsyz júrgen er-azamattardy soqqyǵa jyǵyp, Ózıpany alyp ketken. Ákemiz Baqtan Qanıuly (1909-1995): «Ol kezde 10 jasar balamyz ǵoı, qoryqqannan úıdiń tóbesine shyǵyp alyp qarap turdyq» – deıtin.
Sodan ne kerek, Tastemirdiń uly Qystaýdan týǵan Kóshik, Qarpyq, Janaq, Toqa, Tináli, Abbastyń áýleti jıylyp, máseleni Qos tóbeniń baýyrynda bilektiń kúshimen sheshýge ýaǵdalasypty da, Esmaǵambetke habar jibergen. Ol da qaımyqpaı kúsh synasýǵa baratynyn aıtypty.
Qos tóbe – Pavlodar oblysy Maı aýdanynyń Aqshıman aýyly men budan burynyraq Qaraǵandy oblysynyń Egindibulaq aýdanyna qaraǵan Aıryq aýyly arasyndaǵy tóbe. Sonyń etegindegi jazyqta ertede alaman báıgeler ótkizilgen.
Bizdiń atalarymyz belgilengen ýaqyttan bir kún buryn Úshqaranyń túbindegi Mádıdiń Sary apany basyna jınalypty. Tý bıe soıyp et jep, qymyz iship, tóbeleske kádimgideı daıyndalǵan. Minerge aty joq aǵaıyndardyń bir-ekeýi quryqtaryn súıretip Edireıden 25 shaqyrym jerdegi Úshqaraǵa jaıaý jetipti.
Qos tóbeniń túbindegi urysqa eki jaqtan júz shamaly áldi jigitter qatysqan. Solardyń biri atalas aǵaıynymyz Qabykeı Beısenqululy (1902-1990) aqsaqal sózin «Ózıpa soǵysynda...» dep bastap alyp, oqıǵanyń uńǵyl-shuńǵylyna deıin maıyn tamyza áńgimeleýshi edi. Atamyzdyń aıtýyna qaraǵanda, Mádı jáne Qystaý áýletiniń úlkenderi: aýyldyń bıi Qydyrbek Abbasuly (1849-1930), aýylnaıy Qanı Ábjanuly, taǵy basqalar tóbe ústinde urysty baqylap turǵan.
«Ózıpa soǵysynda» bireýdiń basy jarylǵan, bireýdiń qoly synǵan. Biraq ábden kúrdelenip túıindelip qalǵan másele sheshilmegen. Aqyry, Semeıden arnaıy kelgen sot eki jaqtyń aqsaqaldarynyń basyn qosyp, bátýaǵa keltiripti.
Qabykeı atamyz – Mádıdiń ekinshi áıeli Dınanyń týǵan baýyry. Osy sebepti jáne aýyly Úshqaranyń túbinde, Mádıdiń aýylymen kórshi otyrǵandyqtan Mádı babamyz jaıynda biletini kóp edi. Atamyzdyń báıbishesi Tıyshtýǵan ájemiz de kórgeni men kóńiline túıgeni mol zerdeli kisi bolatyn.
Beısenquldyń qyzy Dınany alǵan Mádı – Qystaý áýletine kúıeý. Eger óz qaıynjurtyna búıregi burmasa, qarsy shabýy neǵaıbil, shyntýaıtyn aıtqanda, bosteki sóz.
Dına ájemizdi 1967 jyldar shamasynda Qabykeı atamyzdyń úıine kelgeninde kórgenmin. Aqquba júzinen jas kezinde óte kórikti adam bolǵany baıqalyp turdy. Mádı babamyz ustaǵan Quran Kárim kitabyn osy baýyryna bergen. Qasıetti mura keıin Buqar jyraý atyndaǵy ádebıet jáne óner mýzeıiniń qoryna ótkizilgen, qazir sonda saqtaýly.
Mádı opat bolǵan soń eki áıeline Qaqabaıdyń eki uly ámeńgerlik saltymen úılengen. Atap aıtqanda, báıbishesi Qazıdy Aıǵoja (188?-1937), kishi áıeli Dınany Raqymbek (1902-19??) alǵan.
Bir áttegene-aıy, atalǵan jarııalanymda Dına ájemizdiń rýy Ormanshy-Kúlik delinip, ózi jetim qyz keıpinde sýrettelgen. Taǵy bir ókinishtisi, 1919 jyly Mádı men ómirde joq Qaqabaıdyń bir-birine julqynyp ses kórsetý oqıǵasyna oqyrmandardyń keıbiri senip qalýy múmkin. Sonyń saldarynan, aǵaıyndylardyń óshtesýine Asannyń eki ulynyń urpaqtary arasyndaǵy jesir daýy sebep bolypty dep oılaýy yqtımal. Shyndyǵynda, Mádı men Qaqabaıdyń arasyndaǵy daý-damaıdyń ózge máselelerge baılanysty 1905 jyly bastalǵany muraǵattyq qujattarda kórsetilgen.
Kezinde úlkenderimizden estigen áńgimeni qaǵaz betine túsirgenmin. Biraq bertin kele Asan babamyzdyń eki uly Aqkisi men Tastemir urpaqtary arasyndaǵy qaqtyǵys ónegeli is emes qoı, muny keıingi býynnyń bilmegeni jón dep oıladym da, jazǵandarymdy joıyp jiberdim. Dál sol oqıǵa keıin baspasóz betinde basqasha sıpatta kórinis beredi dep oılamappyn. Endi jadymdy jańǵyrtyp, eski áńgimeni esime túsirip otyrǵan jaıym bar.
Mádı babamyzǵa qatysty osy oqıǵanyń baıany ózim syrtynan asa qurmetteıtin Ilıa aǵamnyń nazaryna ilinse eken deımin. Eger Ilekeń bul jazbammen tanyssa «Úshqara» esse-rekvıeminiń bireýlerdiń aıtýymen jańsaq jazylǵan tusyn qaıta qaraıtynyna bek senimdimin.
Arman QANI,
aqyn, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri,
Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń laýreaty.
Pavlodar qalasy.
