Qytaıdyń áıgili «Sohý» saıtynyń «Tarıh» baǵanynda jarııalanǵan Qazaqstannyń tarıhyn, memlekettiligi men táýelsizdigin joqqa shyǵaratyn, halqynyń ar-namysyna tıetin maqalany men de oqyp shyqtym. Dál qazirgideı Qytaıdan taraǵan koronavırýspen kúresip, tótenshe jaǵdaıda otyrǵan elimiz úshin, muny men jyǵylǵanǵa judyryq, nemese halyqtyń tózimi men júıkesin synaǵan aqpparattyq soǵys dep esepteımin.
Sonymen birge, bul eki eldiń qarym-qatynasyna, eki el halqynyń dostyǵyna irtki salatyn múlde negizsiz, prınıpsiz, jaýapkershiliksiz sózder dep esepteımin. Bul burynnan beri jaǵy talmaı aıtyp kele jatqan iriqytaıshyldyq nasıqattyń jańa dáýirdegi baıytylǵan, jetildirilgen kórinisi.
Meniń tań qalatynym ‒ osyndaı arandatqysh maqalanyń qalaıdan qalaı QHR -daǵy bildeı bir bedeldi saıtta jarııalanyp, bir jarym mıllıard halyqty qamtyǵan eń tanymal áleýmettik jelide taralyp júrgeni bolyp otyr. Eger nıeti túzý bolsa, aqparat quraldaryn, saıttar men áleýmettik jelilerdi kirpik qaqpaı kúzetip otyrǵan Qytaı úkimetiniń muny baıqamaı, kórmeı qalýy múmkin emes. «Kóseýi uzynnyń qoly kúımeıdi» degendeı, munyń artynda bireýdi osyǵan aıdap salyp, ańysyn ańdyp otyrǵan álde qandaı myǵym kúsh bar dep oılaımyn.
Eki el arasynda 1994 jylǵy shekara kelisimi men keıin kele qol qoıylǵan onyń qosymsha qujattaryna sáıkes, eki eldiń qazirgi shekara lenııasy 2002 jyly 10 mamyrdan bastap resmı shegendelip, moıyndaldy. Sol kezden bastap, Qytaı úkimeti tarıhı daý-damaıǵa núkte qoıýǵa mindetteme alǵan bolatyn. Ókinishke oraı, sodan beri Qytaı úkimeti Qazaqstanǵa degen terrıtorııa talabyn resmı ortaǵa qoımasa da, beıresmı reýishte ishki oıyn bildirip keledi. Bul Qytaıdyń álemdegi ekinshi ekonomıkaǵa aılanǵannan keıingi kezde syrtqa qaraı óz yqpalyn arttyrý, basqa elderdi óz protektoratyna aınaldyrý, múmkin bolsa qosyp alý ambıııasynyń kúsheıip kele jatqandyǵyn kórsetedi. Sol úshin olar tarıhtaǵy qandaıda bir «jer daýyn» aýyq-aýyq kóterip otyr.
Osydan jıyrma jyl buryn qytaılardyń menen keleshekte Qazaqstan men Qytaıdyń dostyq qatynasyna ne kedergi bolady?- dep suraǵany esimde. Men dıplomat emespin. Birden oıyma kelgen úsh máseleni aıtyp qaldym: birinshi, tarıhı-terrıtorııa daýy, ıaǵnı Balqash kóliniń shyǵysy men ońtústigindegi 440 myń sharshy shaqyrym terrıtorııa tarıhta Qytaıdiki bolǵan degen dalbasany toqtatý kerek. Onyń tarıhı negizi joq, bul Keńes-Odaǵy men Qytaıdyń qyrym-qatynasy nasharlap turǵan kezderde qatty kóterilgen taqyryp. Endi eki el arasynda shekara kelisimine qol qoıyp otyryp, bul máseleni qaıta-qaıta byqsytýdyń qajeti joq. Ony tarıhı atlastardan, oqý quraldarynan, enıklopedııalyq eńbekterden alyp tastaý kerek dedim. Ekinshi, trans-shekaralyq ózender máselesi. Qazaqstan sý kózderine tapshy el. Eldegi tórt iri sý arterııasynyń tórteýi de shet elden keledi. Eger Qytaı bizge keletin ózenderdi bógep alsa Qazaqstanda ekologııalyq, gýmanıtarlyq katastrof ornaıdy, bul basy ashyq másele, buǵan halyq shydap tura almaıdy dedim. Úshinshi, Qytaıdaǵy qandastar máselesi. Bul da bizdiń jan jaramyz. Biz az halyqpyz. Bir-birimizdi jaqsy bilemiz. Qytaıdaǵy qandastardyń Qazaqstanǵa emin-erkin qatynap turýyna jaǵdaı jasalsa deımiz. Budan Qytaıǵa keler-keter joq, ony saıasattandyrmaý kerek -dedim. Óıtkeni sol kezde Qytaıda qazaq shovınızmi (大哈萨克主义) degen másele kóterilip jatqan. Úrimjidegi «Bıntýan qyzmet jınalysy» degende bul másele kúntártibine shyqqan. Sóz sóılegender Nazarbaev dúnıejúzindegi qazaqtardy jınap úlken Qazaq memleketin qurmaqshy dep dabyl qaǵypty. Qazaqstannyń táýelsizdik alýyn kóre almaıtyndar, mysyq tileýliler sol kezde osy termındi oılap taýyp, qazaqtardyń kelýine shekteý qoımaqshy boldy. Ony ǵylymı negizdep maqala jazǵan «ǵalymdary» da boldy. Árıne, bul bizdiń namysymyzǵa tıetin sóz edi. Olardyń erkine salsaq, biz táýelsizdik almaýymyz kerek, alsaq ta óz jolymyzben júrmeýimiz kerek bolatyn. Olar birden Qazaqstandy AQSh-tyń yqpalyna túsip ketedi, onda Orta Azııadan Qytaıǵa qarsy úlken dáliz ashylady dep qoryqty. Sondyqtan, endigi jerde Qazaqstannyń ekonomıkalyq qıynshylyǵynan paıdalanyp, ony óz yqpalyna alýǵa árekettendi. Sol úshin tarıhı-ıdeologııalyq negiz daıyndaýǵa kiristi. Sóıtip, Den Sıaopın kezinde basylyp qalǵan nendeı bir «qoldan ketken jerler» týraly konepııa qaıta jaryqqa shyqty. Qazaqstannyń tarıhyn burmalaý, memlekettiligi men terrıtortııalyq tutastyǵyna kúmán keltirý, sol arqyly halqynyń sanasynda bizdiń elimiz týraly belgili bir túsinik qalyptastyrý úderisi júrip jatty. Bastabynda, ıt úrer, kerýen kósher, álde bir jat nıettilerdiń pikiri shyǵar dedik. Biraq munyń toqtaıtyn túri bolmady. Aqyry eriksiz nazarymyzdy aýdardy.
Sonyń bir mysaly – keshegi maqala. Maqala taqyryby: «Qazaqstan Qytaıdyń quzyryna qaıta oralýdy nege ańsap otyr» dep qoıylǵan. Osy arada «qaıta oralý», «ańsap otyrý» degen sóz tirkesteri birden kózge túsedi. Júrekke túrpideı tıedi. Maqalanyń ıdeıasy boıynsha Qazaqstan buryn Qytaıdyń jeri eken de, endi onyń halqy Qytaıdyń quzyryna qaıta kirýdi zaryǵyp «ańsap otyr» eken-mys. Óz oıyn jetkizý úshin avtor aldymen Qazaqstannyń nendeı bir «Qytaıdyń quzyrynda bolǵan» tarıhyn ózinshe tereńnen tolǵap aqtaryp shyǵypty.
Biraq, avtor birdi aıtyp birge ketip, oıyn jınaı almaı qalypty. Bul jerdiń birtindep Qytaı qolastyna kirip, odan birtindep Qytaı qolastynan shyǵyp ketkenin aıtpaq bolypty. Alaıda, ótiriktiń ózine senbe, ebine sen degendeı, munyń sózinde júıe, hronologııalyq tártip, geografııalyq túsinik, tarıhı-teorııalyq paıym degen atymen joq eken. Faktileriniń ózi bir-birimen qıyspaıdy. Esh dálelsiz. Degenmen sen tur men ataıyn sotqar, sotanaqtarǵa jarap jatyr. Bul quddy sondaı toptarǵa arnap jazylǵan maqala sekildi. Olarǵa kóp túsindirýdiń, tym ǵylymı sıpattap jatýdyń, dálel-dáıektiń keregi joq. Basyn aıtsań boldy. Quddy shıkili-pysyly bere salǵan tamaqqa uqsaıdy. Soǵan qaraǵanda, bul Qazaqstan týraly tarıhı bilimin jedel jetildirýdi talap etip jatqandar úshin atústi daıyndalǵan materıal bolsa kerek. Meıli, qalaı bolǵanda da áseri jaman. Sebebi, ol búkil bir memlekettiń ótkenin, keleshegin joqqa shyǵarady. Onyń tarıhy men taǵdyryn tek Qytaımen ǵana baılanystyrady. Osy ıdeıany «Wechat» jelisimen búkil elge taratady. Endeshe, bizdiń elge kelgen jáne keleshekte keletin qytaılardyń kópshiligi osyndaı túsinikpen kelgender nemese keletinder deýge bolady. Ol senimen dostyq jaıly sóılesip otyryp, ar jaǵynan «Wechat»-tan alǵan «bilimderin» sarapqa salyp otyrady.
Endeshe aǵaıyndar, eldikti zor qylatyn da, qor qylatyn da sol eldiń tarıhı sanasy. Táýelsizdik jyldarynda biz tek batyrlarymyzǵa ǵana mańyz berip, tarıhymyzdyń ay shyndyqtaryn aıtpadyq. Batyrlardyń jekpe-jegin dáripteı otyryp, tarıhı sanamyzdy aldaǵy jekpe-jekterge daıyndamadyq. Qazaqtyń tarıhyn tek qazaq úshin jazdyq. Eldiń biz týraly jáne bizdiń tarıhymyz týraly ne aıtyp júrgenine mańyz bermedik. Eki myń jyldan astam ýaqyttan bergi Qazaq dalasy men Qytaıdyń Orta jazyq patshalyqtarynyń qarym-qatynasyn arnaıy zerttemedik. Ony dáýirlerge, kezeńderge bólip qarastyryp, tarıhı-derektanýlyq turǵydan negizdep, durys qorytyndy shyǵarmadyq. Qytaımen otyz jylǵa taıaý dıplomatııalyq qatynas jasaǵan kezimizde óz tarıhymyz týraly olardyń qolyna pyshaqtyń qyryndaı bolsa da bir kitapty ustata almadyq. Kerisinshe, eki arada bolsa da bolmasa da bolatyn sharalardy kóp ótkizdik. Al elimizdegi joǵary oqý oryndarynda tarıh, shyǵystaný, halyqaralyq qatynas jáne aımaqtaný mamandyqtarynyń bilim alýshylaryna óz jerimizdiń, óz aımaǵymyzdyń halyqaralyq qatynas tarıhyn oqytpadyq. Saıası másele shyǵyp keteme dep, bolmasa Qytaıdyń shamyna tıip alamyz ba dep magıstranttar men doktoranttardy erte, ortaǵasyr jáne taıaý zamanǵy tarıhty zertteýge tárbıelemedik. HH ǵasyrdan arǵy tarıh qajetsiz bolyp qaldy. «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda Qytaıdan ákelgen qanshama derekterdi ǵylymı aınalymǵa qospaı jınap qoıdyq. Nátıjesinde, bizdiń tarıhymyz týraly basqalar aýzyna kelgenin aıta bastady.
Biz Qytaı taraptan eki eldiń tatý kórshilik qatynasyna keri áserin tıgizetin mundaı sandyraqtarǵa jol bermeýin talap etemiz. Ittiń ıesi bolsa, bóriniń Táńirisi bar degen, tarıhty aıtsaq óńmeninen ótkizip, jerine jetkizip aıtýǵa bizdiń de til men jaǵymyz, bilimimiz jetedi. Óıtkeni tarıhqa tórelik aıtatyn tek Qytaı ǵana emes.
Búginde dúnıejúziniń kóptegen elderindegi ǵylymı-zertteý mekemeleri men ýnıversıtetterindegi tarıhshy mamandar, olar jetistirgen myńdaǵan ǵylymı-pedogogıkalyq kadrlar Qytaıdyń tarıhyn Qytaıdyń ózinen jaqsy biledi. Sondyqtan, Qytaı oılamasyn, eldiń bári nadan, tarıhtyń oqýlyǵyn tek biz ǵana jazamyz, biz ǵana oqytamyz dep. Tutas dúnıejúzi tarıh ǵylymynyń san ǵasyr boıy qalyptasqan teorııalyq, metodologııalyq aspektilerine, prınıpterine júginedi. Mundaıda keıbir jat nıetti ǵalymsymaqtardyń alyp shyqqan dáıekteri men tujyrymdary, zertteý ádisteri túkke turmaıdy. Olar, tipti, ózderindegi myńdaǵan jylǵy derekkózderin de burmalap paıdalanady. Eldiń bári tarıhqa qytaılyq-kommýnıstik prınıppen qaramaıdy. Búginge deıin kózimiz jetkendeı, eldiki ǵylymı prınıp, al Qytaıdyki shovınıstik, qytaıentrıstik prınıp, qyp-qyzyl saıasat. Mundaı prınıptiń kúnderdiń kúninde ózgege emes, Qytaıdyń ózine tıgizer zardaby aýyr bolmaq. Ol Qytaıdy halyqaralyq qaýymdastyqpen jaqyndatpaıdy, kerisinshe jyraqtatady. Qytaıdyń Qazaqstanǵa degen osyndaı tarıhı talabyn kóre otyryp, onyń «bir beldeý - bir jol» strategııasymen qalaı kelisýge bolady? Álemdegi ekinshi ekonomıka, qarý-jaraǵy zamanaýı Qytaıdyń bizdiń tarıhymyz ben memlekettiligimizdi joqqa shyǵaryp, jerimizge kóz tigip otyrǵan túpki nıetin, peıilin kórip-bile otyryp, keńirdegimizden qalaı as ótedi.
Sondyqtan, Qazaqstan Respýblıkasy Syrtqy ister mınıstrliginen Qytaıǵa ol eldiń jetekshi saıytynda jaryq kórgen elimizdiń ar-namysyna tıetin maqala boıynsha narazylyq nota joldaýdy talap etemin.
Sonymen birge, Qazaqstan tarıhshylarynan, jazýshylarynan, ǵylymı-zertteý uıymdarynan dál osy máselede sergektik tanytyp, óz oılaryn ortaǵa salýyn, tasada únsiz qalyp qoımaýlaryn úmit etemin.
Tursynhan Záken
Tarıh ǵylymdarynyń doktory,
jazýshy, «Kúltegin» syılyǵynyń ıegeri
"Adyrna" ulttyq portaly
