Qytaidyŋ äigılı «Sohu» saitynyŋ «Tarih» baǧanynda jariialanǧan Qazaqstannyŋ tarihyn, memlekettılıgı men täuelsızdıgın joqqa şyǧaratyn, halqynyŋ ar-namysyna tietın maqalany men de oqyp şyqtym. Däl qazırgıdei Qytaidan taraǧan koronaviruspen küresıp, tötenşe jaǧdaida otyrǧan elımız üşın, mūny men jyǧylǧanǧa jūdyryq, nemese halyqtyŋ tözımı men jüikesın synaǧan aqpparattyq soǧys dep esepteimın.
Sonymen bırge, būl ekı eldıŋ qarym-qatynasyna, ekı el halqynyŋ dostyǧyna ırtkı salatyn mülde negızsız, prinsipsız, jauapkerşılıksız sözder dep esepteimın. Būl būrynnan berı jaǧy talmai aityp kele jatqan ırıqytaişyldyq nasiqattyŋ jaŋa däuırdegı baiytylǧan, jetıldırılgen körınısı.
Menıŋ taŋ qalatynym ‒ osyndai arandatqyş maqalanyŋ qalaidan qalai QHR -daǧy bıldei bır bedeldı saitta jariialanyp, bır jarym milliard halyqty qamtyǧan eŋ tanymal äleumettık jelıde taralyp jürgenı bolyp otyr. Eger nietı tüzu bolsa, aqparat qūraldaryn, saittar men äleumettık jelılerdı kırpık qaqpai küzetıp otyrǧan Qytai ükımetınıŋ mūny baiqamai, körmei qaluy mümkın emes. «Köseuı ūzynnyŋ qoly küimeidı» degendei, mūnyŋ artynda bıreudı osyǧan aidap salyp, aŋysyn aŋdyp otyrǧan älde qandai myǧym küş bar dep oilaimyn.
Ekı el arasynda 1994 jylǧy şekara kelısımı men keiın kele qol qoiylǧan onyŋ qosymşa qūjattaryna säikes, ekı eldıŋ qazırgı şekara leniiasy 2002 jyly 10 mamyrdan bastap resmi şegendelıp, moiyndaldy. Sol kezden bastap, Qytai ükımetı tarihi dau-damaiǧa nükte qoiuǧa mındetteme alǧan bolatyn. Ökınışke orai, sodan berı Qytai ükımetı Qazaqstanǧa degen territoriia talabyn resmi ortaǧa qoimasa da, beiresmi reuışte ışkı oiyn bıldırıp keledı. Būl Qytaidyŋ älemdegı ekınşı ekonomikaǧa ailanǧannan keiıngı kezde syrtqa qarai öz yqpalyn arttyru, basqa elderdı öz protektoratyna ainaldyru, mümkın bolsa qosyp alu ambisiiasynyŋ küşeiıp kele jatqandyǧyn körsetedı. Sol üşın olar tarihtaǧy qandaida bır «jer dauyn» auyq-auyq köterıp otyr.
Osydan jiyrma jyl būryn qytailardyŋ menen keleşekte Qazaqstan men Qytaidyŋ dostyq qatynasyna ne kedergı bolady?- dep sūraǧany esımde. Men diplomat emespın. Bırden oiyma kelgen üş mäselenı aityp qaldym: bırınşı, tarihi-territoriia dauy, iaǧni Balqaş kölınıŋ şyǧysy men oŋtüstıgındegı 440 myŋ şarşy şaqyrym territoriia tarihta Qytaidıkı bolǧan degen dalbasany toqtatu kerek. Onyŋ tarihi negızı joq, būl Keŋes-Odaǧy men Qytaidyŋ qyrym-qatynasy naşarlap tūrǧan kezderde qatty köterılgen taqyryp. Endı ekı el arasynda şekara kelısımıne qol qoiyp otyryp, būl mäselenı qaita-qaita byqsytudyŋ qajetı joq. Ony tarihi atlastardan, oqu qūraldarynan, ensiklopediialyq eŋbekterden alyp tastau kerek dedım. Ekınşı, trans-şekaralyq özender mäselesı. Qazaqstan su közderıne tapşy el. Eldegı tört ırı su arteriiasynyŋ törteuı de şet elden keledı. Eger Qytai bızge keletın özenderdı bögep alsa Qazaqstanda ekologiialyq, gumanitarlyq katastrof ornaidy, būl basy aşyq mäsele, būǧan halyq şydap tūra almaidy dedım. Üşınşı, Qytaidaǧy qandastar mäselesı. Būl da bızdıŋ jan jaramyz. Bız az halyqpyz. Bır-bırımızdı jaqsy bılemız. Qytaidaǧy qandastardyŋ Qazaqstanǧa emın-erkın qatynap tūruyna jaǧdai jasalsa deimız. Būdan Qytaiǧa keler-keter joq, ony saiasattandyrmau kerek -dedım. Öitkenı sol kezde Qytaida qazaq şovinizmı (大哈萨克主义) degen mäsele köterılıp jatqan. Ürımjıdegı «Bintuan qyzmet jinalysy» degende būl mäsele küntärtıbıne şyqqan. Söz söilegender Nazarbaev düniejüzındegı qazaqtardy jinap ülken Qazaq memleketın qūrmaqşy dep dabyl qaǧypty. Qazaqstannyŋ täuelsızdık aluyn köre almaityndar, mysyq tıleulıler sol kezde osy termindı oilap tauyp, qazaqtardyŋ keluıne şekteu qoimaqşy boldy. Ony ǧylymi negızdep maqala jazǧan «ǧalymdary» da boldy. Ärine, būl bızdıŋ namysymyzǧa tietın söz edı. Olardyŋ erkıne salsaq, bız täuelsızdık almauymyz kerek, alsaq ta öz jolymyzben jürmeuımız kerek bolatyn. Olar bırden Qazaqstandy AQŞ-tyŋ yqpalyna tüsıp ketedı, onda Orta Aziiadan Qytaiǧa qarsy ülken dälız aşylady dep qoryqty. Sondyqtan, endıgı jerde Qazaqstannyŋ ekonomikalyq qiynşylyǧynan paidalanyp, ony öz yqpalyna aluǧa ärekettendı. Sol üşın tarihi-ideologiialyq negız daiyndauǧa kırıstı. Söitıp, Den Siaopin kezınde basylyp qalǧan nendei bır «qoldan ketken jerler» turaly konsepsiia qaita jaryqqa şyqty. Qazaqstannyŋ tarihyn būrmalau, memlekettılıgı men territortiialyq tūtastyǧyna kümän keltıru, sol arqyly halqynyŋ sanasynda bızdıŋ elımız turaly belgılı bır tüsınık qalyptastyru üderısı jürıp jatty. Bastabynda, it ürer, keruen köşer, älde bır jat niettılerdıŋ pıkırı şyǧar dedık. Bıraq mūnyŋ toqtaityn türı bolmady. Aqyry erıksız nazarymyzdy audardy.
Sonyŋ bır mysaly – keşegı maqala. Maqala taqyryby: «Qazaqstan Qytaidyŋ qūzyryna qaita oraludy nege aŋsap otyr» dep qoiylǧan. Osy arada «qaita oralu», «aŋsap otyru» degen söz tırkesterı bırden közge tüsedı. Jürekke türpıdei tiedı. Maqalanyŋ ideiasy boiynşa Qazaqstan būryn Qytaidyŋ jerı eken de, endı onyŋ halqy Qytaidyŋ qūzyryna qaita kırudı zaryǧyp «aŋsap otyr» eken-mys. Öz oiyn jetkızu üşın avtor aldymen Qazaqstannyŋ nendei bır «Qytaidyŋ qūzyrynda bolǧan» tarihyn özınşe tereŋnen tolǧap aqtaryp şyǧypty.
Bıraq, avtor bırdı aityp bırge ketıp, oiyn jinai almai qalypty. Būl jerdıŋ bırtındep Qytai qolastyna kırıp, odan bırtındep Qytai qolastynan şyǧyp ketkenın aitpaq bolypty. Alaida, ötırıktıŋ özıne senbe, ebıne sen degendei, mūnyŋ sözınde jüie, hronologiialyq tärtıp, geografiialyq tüsınık, tarihi-teoriialyq paiym degen atymen joq eken. Faktılerınıŋ özı bır-bırımen qiyspaidy. Eş dälelsız. Degenmen sen tūr men ataiyn sotqar, sotanaqtarǧa jarap jatyr. Būl qūddy sondai toptarǧa arnap jazylǧan maqala sekıldı. Olarǧa köp tüsındırudıŋ, tym ǧylymi sipattap jatudyŋ, dälel-däiektıŋ keregı joq. Basyn aitsaŋ boldy. Qūddy şikılı-pysyly bere salǧan tamaqqa ūqsaidy. Soǧan qaraǧanda, būl Qazaqstan turaly tarihi bılımın jedel jetıldırudı talap etıp jatqandar üşın atüstı daiyndalǧan material bolsa kerek. Meilı, qalai bolǧanda da äserı jaman. Sebebı, ol bükıl bır memlekettıŋ ötkenın, keleşegın joqqa şyǧarady. Onyŋ tarihy men taǧdyryn tek Qytaimen ǧana bailanystyrady. Osy ideiany «Wechat» jelısımen bükıl elge taratady. Endeşe, bızdıŋ elge kelgen jäne keleşekte keletın qytailardyŋ köpşılıgı osyndai tüsınıkpen kelgender nemese keletınder deuge bolady. Ol senımen dostyq jaily söilesıp otyryp, ar jaǧynan «Wechat»-tan alǧan «bılımderın» sarapqa salyp otyrady.
Endeşe aǧaiyndar, eldıktı zor qylatyn da, qor qylatyn da sol eldıŋ tarihi sanasy. Täuelsızdık jyldarynda bız tek batyrlarymyzǧa ǧana maŋyz berıp, tarihymyzdyŋ aşy şyndyqtaryn aitpadyq. Batyrlardyŋ jekpe-jegın därıptei otyryp, tarihi sanamyzdy aldaǧy jekpe-jekterge daiyndamadyq. Qazaqtyŋ tarihyn tek qazaq üşın jazdyq. Eldıŋ bız turaly jäne bızdıŋ tarihymyz turaly ne aityp jürgenıne maŋyz bermedık. Ekı myŋ jyldan astam uaqyttan bergı Qazaq dalasy men Qytaidyŋ Orta jazyq patşalyqtarynyŋ qarym-qatynasyn arnaiy zerttemedık. Ony däuırlerge, kezeŋderge bölıp qarastyryp, tarihi-derektanulyq tūrǧydan negızdep, dūrys qorytyndy şyǧarmadyq. Qytaimen otyz jylǧa taiau diplomatiialyq qatynas jasaǧan kezımızde öz tarihymyz turaly olardyŋ qolyna pyşaqtyŋ qyryndai bolsa da bır kıtapty ūstata almadyq. Kerısınşe, ekı arada bolsa da bolmasa da bolatyn şaralardy köp ötkızdık. Al elımızdegı joǧary oqu oryndarynda tarih, şyǧystanu, halyqaralyq qatynas jäne aimaqtanu mamandyqtarynyŋ bılım aluşylaryna öz jerımızdıŋ, öz aimaǧymyzdyŋ halyqaralyq qatynas tarihyn oqytpadyq. Saiasi mäsele şyǧyp keteme dep, bolmasa Qytaidyŋ şamyna tiıp alamyz ba dep magistranttar men doktoranttardy erte, ortaǧasyr jäne taiau zamanǧy tarihty zertteuge tärbielemedık. HH ǧasyrdan arǧy tarih qajetsız bolyp qaldy. «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasy aiasynda Qytaidan äkelgen qanşama derekterdı ǧylymi ainalymǧa qospai jinap qoidyq. Nätijesınde, bızdıŋ tarihymyz turaly basqalar auzyna kelgenın aita bastady.
Bız Qytai taraptan ekı eldıŋ tatu körşılık qatynasyna kerı äserın tigızetın mūndai sandyraqtarǧa jol bermeuın talap etemız. İttıŋ iesı bolsa, börınıŋ Täŋırısı bar degen, tarihty aitsaq öŋmenınen ötkızıp, jerıne jetkızıp aituǧa bızdıŋ de tıl men jaǧymyz, bılımımız jetedı. Öitkenı tarihqa törelık aitatyn tek Qytai ǧana emes.
Bügınde düniejüzınıŋ köptegen elderındegı ǧylymi-zertteu mekemelerı men universitetterındegı tarihşy mamandar, olar jetıstırgen myŋdaǧan ǧylymi-pedogogikalyq kadrlar Qytaidyŋ tarihyn Qytaidyŋ özınen jaqsy bıledı. Sondyqtan, Qytai oilamasyn, eldıŋ bärı nadan, tarihtyŋ oqulyǧyn tek bız ǧana jazamyz, bız ǧana oqytamyz dep. Tūtas düniejüzı tarih ǧylymynyŋ san ǧasyr boiy qalyptasqan teoriialyq, metodologiialyq aspektılerıne, prinsipterıne jügınedı. Mūndaida keibır jat niettı ǧalymsymaqtardyŋ alyp şyqqan däiekterı men tūjyrymdary, zertteu ädısterı tükke tūrmaidy. Olar, tıptı, özderındegı myŋdaǧan jylǧy derekközderın de būrmalap paidalanady. Eldıŋ bärı tarihqa qytailyq-kommunistık prinsippen qaramaidy. Bügınge deiın közımız jetkendei, eldıkı ǧylymi prinsip, al Qytaidykı şovinistık, qytaisentristık prinsip, qyp-qyzyl saiasat. Mūndai prinsiptıŋ künderdıŋ künınde özgege emes, Qytaidyŋ özıne tigızer zardaby auyr bolmaq. Ol Qytaidy halyqaralyq qauymdastyqpen jaqyndatpaidy, kerısınşe jyraqtatady. Qytaidyŋ Qazaqstanǧa degen osyndai tarihi talabyn köre otyryp, onyŋ «bır beldeu - bır jol» strategiiasymen qalai kelısuge bolady? Älemdegı ekınşı ekonomika, qaru-jaraǧy zamanaui Qytaidyŋ bızdıŋ tarihymyz ben memlekettılıgımızdı joqqa şyǧaryp, jerımızge köz tıgıp otyrǧan tüpkı nietın, peiılın körıp-bıle otyryp, keŋırdegımızden qalai as ötedı.
Sondyqtan, Qazaqstan Respublikasy Syrtqy ıster ministrlıgınen Qytaiǧa ol eldıŋ jetekşı saiytynda jaryq körgen elımızdıŋ ar-namysyna tietın maqala boiynşa narazylyq nota joldaudy talap etemın.
Sonymen bırge, Qazaqstan tarihşylarynan, jazuşylarynan, ǧylymi-zertteu ūiymdarynan däl osy mäselede sergektık tanytyp, öz oilaryn ortaǧa saluyn, tasada ünsız qalyp qoimaularyn ümıt etemın.
Tūrsynhan Zäken Tarih ǧylymdarynyŋ doktory, jazuşy, «Kültegın» syilyǧynyŋ iegerı
"Adyrna" ūlttyq portaly
