Jýyrda Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik muraǵatynda “Adyrna” ulttyq-etnografııalyq birlestigi” qoǵamdyq qorynyń uıymdastyrýymen “1916 jylǵy ult-azattyq kóterilistiń tarıhı mańyzy” atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa ótti.
Oǵan elimizdegi jetekshi oqý oryndarynyń tarıhshy-ǵalymdary H.Ábjanov, T.Omarbekov, S.Smaǵulova, B.Násenov, E.Ermuhanov, Sh.Tileýbaev, R.Orazov, N.Rahmet tárizdi jıyrmadan astam baıandamashylar, mádenıet jáne óner salasynyń ókilderi jáne osy jıynǵa qyzyǵýshylyq tanytqan azamattar qatysty.
Konferenııada kóterilistiń kóptegen ózekti máseleleri sóz boldy. Ǵalymdarymyz Reseı men Ózbekstanda osy kóteriliske qatysty derekterdiń bar ekenin, biraq ondaǵy málimetterdi alý múmkin bolmaı turǵandyǵyn jetkizdi. Tarıhshy Sáýlebek Rústemovtiń aıtýynsha, 1916 jylǵy kóterilis tusynda 300 myńǵa jýyq jetisýlyq qazaqtar men qyrǵyzdar bas saýǵalap, Qytaı jerine asty. Sonyń nátıjesinde 1916 jyldyń sońyna qaraı qazaqtardyń úles salmaǵy Jarkent ýezinde – 73 paıyzǵa, Lepsi ýezinde – 47 paıyzǵa, Vernyı ýezinde 45 paıyzǵa kemip ketken. Qytaıǵa bas saýǵalap barǵan bosqyndar Shyńjańnyń alty aımaǵyna – Ile, Tarbaǵataı, Altaı, Qashqar, Aqsý jáne Baıynǵulyn aımaqtaryna shashyraı ornalasty. Onyń ishinde bosqyndar eń kóp barǵan aımaqtar – Ile men Tarbaǵataı. Ile aımaǵyn panalaǵan bosqyndardyń sany 200 myńǵa jetti.
Tarıh ǵylymynyń doktory Svetlana Smaǵulovanyń aıtýynsha, Aq patshanyń jarlyǵy boıynsha Qazaqstan men Orta Azııadan qara jumysqa 400 myń adam alynǵan. Sonyń 240 myńy qazaqtar bolǵan.
Bókeıhanov bastaǵan qazaq zııalylary qara jumysqa alynǵandarǵa qatysty arnaıy hat daıyndap, ony úkimet oryndaryna joldaǵan. Onda tyl jumysyna alynǵandardy, 30 adamnan biriktirip, artel quryp, aralaryna bir tilmash jiberý, aýyryp qalǵan jumysshylar maıdanda jaralanǵandarmen birdeı medıınalyq kómek alý, jumysqa alynǵan qazaqtardy qalalyq mekemelerge nemese zemstvolyq odaqqa engizý, jumyskerlerge jyly kıim jetkizý úshin tegin vagondar men ony jetkizýge ár bolystan eki ókilge ruqsat qaǵazyn berý jáne t.b. máseleler kóterilgen.
