Jýyrda Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memlekettik muraǵatynda Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi» qoǵamdyq qorynyń uıymdastyrýymen «1916 jylǵy ult-azattyq kóterilistiń tarıhı mańyzy» atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa ótti.
Oǵan elimizdegi jetekshi oqý oryndarynyń tarıhshy ǵalymdary H.Ábjánov, T.Omarbekov, S.Smaǵulova, B.Násenov, E.Ermuhanov, Sh.Tileýbaev, R.Orazov, N.Rahmetuly tárizdi jıyrmadan astam baıandamashylar, mádenıet jáne óner salasynyń ókilderi, sondaı-aq, konferenııa aıasynda ótkizilgen kórmege arnaıy daıyndaǵan jumystaryn kórsetýge kelgen aǵash jáne temir ustalary Qystaýbaı Naǵı, Aǵaıyndy Mahmut pen Aıtbergen Qulmentegiler, keste sheberleri (jazýy kestesi men sýret kestesi) Zeınelhan Muhametjan, Jazgúl Jumabaı jáne osy jıynǵa qyzyǵýshylyq tanytqan barsha azamattar qatysty. Jolaman Qujımanov, Erkin Nurhanov, Aıbek Máýituly tárizdi ulttyq óner ókilderi án men kúıden shashý shashty. Sharada oqylǵan baıandamalar tyń taqyryptardy qozǵady. Mysaly, H.Ábjánov «1916 jylǵy kóterilis: Tarıhı kózqaras evalıýııasy», S.Rústemov «1916 jylǵy qazaq-qyrǵyz úrkinshiligi», S.Smaǵulova «1916-1917j. tyl jumysyndaǵy qazaqtar jáne ult zııalylary», S.Seıfúlmálikova «Ortalyq Azııadaǵy 1916 jylǵy kóterilis: tarıhı-faktologııalyq aspektiler», Sh.Tileýbaev «Jetisýdaǵy 1916 jylǵy Ult-azattyq kóterilis «Ystyq taza orys ýezin qurý jobasy» jáne sırek qordaǵy materııaldar men tarıh tórinen baǵasyn ala almaı júrgen batyrlar tóńiregindegi baıandamalar oqyldy. Konferenııada kóterilistiń kóptegen ózekti máseleleri sóz boldy. Ǵalymdarymyz Reseı men Ózbekstanda qoljetimsiz derekterdiń bar ekenin, ondaǵy málimetterdi alý múmkin bolmaı turǵandyǵyn jetkizdi.
Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi» qoǵamdyq qory uıymdastyrǵan respýblıkalyq bul konferenııada ǵalymdar bir-birimen tájirıbe almasyp, derektik qorlaryn molaıta tústi. Naqty qujattar boıynsha sóılegen ǵalymdardyń tyń derekterin biz oqyman qaýymǵa usynýdy jón kórdik.
Tarıhshy Sáýlebek Rústemovtyń aıtýynsha, halyqty bala-shaǵasymen qyryp jiberý jıi oryn alýyna oraı bas saýǵalaǵan 300 myńǵa jýyq adamdy quraıtyn jetisýlyq qazaqtar men qyrǵyzdar Qytaı jerine asty. Sonyń nátıjesinde 1916 jyldyń sońyna qaraı qazaqtardyń úles salmaǵy Jarkent ýezinde 73%-ǵa, Lepsi ýezinde 47%-ǵa, Vernyı ýezinde 45%-ǵa azaıdy.
Qazaq-qyrǵyz bosqyndary jazalaýshy otrıadtardyń tonaýynan jáne jolda qyrylǵan malynyń aman qalǵanyn Qytaı jerine aıdap barǵanda sondaǵy qalmaqtardan qurylǵan qaraqshylar tobyna taǵy tonaldy.
Qytaıǵa bas saýǵalap barǵan bosqyndar Shyńjańnyń alty aımaǵyna – Ile, Tarbaǵataı, Altaı, Qashqar, Aqsý jáne Baıynǵulyn aımaqtaryna shashyraı ornalasty. Onyń ishinde bosqyndar eń kóp barǵan aımaqtar Ile men Tarbaǵataı boldy. Shamamen 200 myńdaı bosqyn Ile aımaǵyn panalady
Bosqyndardyń qatarynda mal-múlkinen aıyrylǵandardyń sany tym kóp edi. Ondaı bosqyndarǵa Qytaı jerinde bosqynshylyqtyń taqsiretin tartýǵa týra keldi. Óz jerinde jazalaýshy otrıadtardyń oıranyn bastan ótkerip, Shyńjanǵa jetken qazaq-qyrǵyz bosqyndarynyń aýyr jaǵdaıǵa dýshar bolǵany jaıly M. Dýlatov bylaı dep jazǵan-dy: «Jaıaý, úı-kúısiz Qytaı jerine jetkende qar jaýdy, qys tústi. Onda jany ashıtyn jan taba almaı, qara basty. Ashtan ólip bara jatqan soń qalmaq, qytaılarǵa bala-shaǵalaryn sata bastady. Adam bazary ashylyp, balanyń quny bir shelek bıdaıǵa shyqty. Boı jetken qyzdaryn, jas kelinshekterin qany qara qalmaqtar alyp ketti. Ash-jalańash, aýzyna ne tússe, sony jep, qaıda bolsa, sonda jatyp, neshe túrli dertke ushyrap taǵy qyryldy. Baqytsyz sorlylardyń muń-zaryn, kóz jasyn estir qulaq, kórer kóz bolmady. Týǵan jer, ósken el, keshegi bastan keshken qyzyq dáýren kózderinen bul-bul ushty. Myńdy aıdap, júzdi sapyryp shalqyǵan baılar bir úzim nanǵa zar boldy. Álpeshtep ósirgen balalary telmirip, kóringenniń kózine qarap, moınyna dorba salyp qaıyrshy bolyp ketti. Baı-kedeı, jas-kári, jaqsy-jaman aıyrmasy bitip, bári birdeı sorly boldy. Bári birdeı muńly boldy. Atadan ul, anadan qyz, jardan jar aıyryldy. Júrek qanǵa, kóz jasqa toldy».
Tarıh ǵylymynyń doktory Svetlana Smaǵulovanyń aıtýynsha, Aq patsha jarlyǵy boıynsha Qazaqstan men Orta Azııadan qara jumystan alynatyn 400 myń adamnyń 240 myńy qazaqtar boldy.
Á. Bókeıhanov bastaǵan qazaq zııalylary Orynborda 1916 jyldyń 7 tamyzynda bolǵan Torǵaı, Oral, Aqmola jáne Jetisý oblystary ókilderiniń bas qosýynda qara jumysqa alynǵandarǵa qatysty birneshe qaýly qabyldap, ony úkimet oryndaryna joldady. Onda tyl jumysyna alynǵandardy 30 adamnan biriktirip artel quryp, aralaryna bir tálmash jiberý jáne on artelge bir moldanyń bolýyn qamtamasyz etý, aýyryp qalǵan jumysshylar maıdanda jaralanǵandarmen birdeı medıınalyq kómek alý, jumysqa alynǵan qazaqtardy qalalyq mekemelerge nemese zemstvolyq odaqqa engizý, jumyskerlerge jyly kıim jetkizý úshin tegin vagondar men ony jetkizýge ár bolystan eki ókilge ruqsat qaǵazyn berý, belgili sebepterge baılanysty demalys berý máseleleri kóterildi.
1916 jylǵy 7 qazandaǵy Joǵarǵy Basqolbasshy shtabynyń Bas basqarmasynyń basshysy, general-maıor Ronjınniń buıryǵymen tyl jumysyna shaqyrylǵan buratanalardyń 18 000-y (36 partııa) Soltústik maıdanǵa, 18 000-y (36 partııa) Batys maıdanǵa, 9000-y (18 partııa) ońtústik-batys maıdanǵa bólinipti.
Konferenııa aıasynda «1916 jylǵy ult-azattyq kóteriliske - 100 jyl» atty kitaptar, fotojádigerler, qujattar jáne qolóner buıymdary kórmesi uıymdastyryldy. Kórmege aǵaıyndy tanymal temirshi sheberler Muhamedjan, Mahmut, Aıtbergen Qulmentegiler (1916 jylǵy kóterilis kezinde qoldanylǵan qarý-jaraq, saýyt-saımandar), belgili sýretshi, bizkesteshi Muhamedjan Zeınelhan (tarıhı taqyryptaǵy bizkeste kórkem sýretteri), aǵash sheberi, kıiz úı jasaýshy Qystaýbaı Naǵı (kıiz úıdiń ishki jabdyqtary men er-turman), mádenıettaný magıstri, bizkesteshi Jazgúl Jumabaı (kóne túrik jazýymen jazylǵan kádesyılar) jáne taǵy basqalar qatysty.
Jasulan NAÝRYZÁLIEV,
«Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi» qoǵamdyq qorynyń múshesi
