«Tańbaly» memlekettik tarıhı-mádenı jáne tabıǵı qoryq-murajaıy» RMQK dırektory Abaı Bıgeldıev:
Jer jánnaty Jetisý óńirinde óziniń basqalardan ózgeshelegimen, baǵa jetpes tarıhı qundylyǵymen, tamasha tabıǵatymen kópshiliktiń kózaıymyna aınalǵan, bir kórgen jan qaıta aınalyp soqqysy kelip turatyn, el men jer tarıhynan syr shertetin tarıhı-tabıǵı eskertkishter barshylyq. Qupııasyn qoınaýyna búkken eskertkishterdi zerdeleı túsip, barynsha el ıgiligine aınaldyrý máselesi aldaǵy kúnniń enshisindegi sharýa. «Tańbaly» memlekettik tarıhı-mádenı jáne tabıǵı qoryq-murajaıy» osy baǵyttaǵy maqsattardy júzege asyrý úshin qurylǵan jáne júktelgen mańyzdy mindetti búgingi zaman talabyna saı laıyqty atqaryp keledi.
Tańbaly shatqaly, ondaǵy tańǵajaıyp tabıǵı jádigerler tek qana bizdiń elimizge ǵana emes, alys-jaqyn shet memleketterge de keńinen tanymal. IýNESKO-nyń Búkilálemdik Muralar tizimine engizilgen. Soǵan saı tastaǵy sırek kezdesetin tańbalardy tamashalaýǵa shet memleketterden keletin týrısterdiń sany jyldan-jylǵa artyp otyr.
Tańbaly arheologııalyq kesheni Almaty qalasynan 170 shaqyrym jerde, Balqash jaǵalaýynyń qumdaýyt jotalaryn Alataýǵa jalǵap jatqan Shý-Ile taýlarynyń ońtústik shyǵysynda, Taýqum men Moıynqumnyń shóleıt dalalarynyń arasynda ornalasqan. Bul óńir ejelgi qola dáýirinde erekshe mańyzǵa ıe bolǵan degen boljam jasalady. Sol zamanda Shý – Ile taýlary arqyly kóne taıpalar kóshi-qony ótip, sol dáýirdegi órkenıettiń ortalyǵy bolǵan Ortalyq Azııa men Ortalyq Qazaqstandy mekendegen taıpalar arsyndaǵy mádenı baılanys pen saýda júzege asyrylǵan.
Qazirgi kezde Tańbaly óte sırek kezdesetin mádenı-tarıhı landshaft bolyp sanalady jáne munda orta qola dáýirinen bastap keıingi zamanymyzǵa deıingi ejelgi qonystar men qorǵandar ornalasqan. Shatqalda tasqa qashalǵan petroglıfter de molynan ushyrasady. Bir ǵajaby, bul aımaq ejelgi qola dáýiriniń eskertkishterimen ǵana erekshelenbeıdi, munda saqtar men ǵundardyń, erte temir dáýiriniń, kóne túrkilerdiń tarıhy, túrli belgileri saqtalǵan.
«Batyrlar dúrildep ótken jer» degendeı, osynaý saıyn dalada táýelsizdigimizdi saqtap qalý jolynda talaı-talaı qandy shaıqastar ótkeni anyq. Sondyqtan mundaǵy qazaq-qalmaq shaıqastarynyń oryndaryn da kópshilik táý etetin orynǵa aınaldyrsaq artyq bolmas edi.
«Tańbaly» qoryq-murajaıy – 2003 jyly Úkimettiń arnaıy qaýlysymen qurylǵan respýblıkalyq qazynalyq kásiporyn. Mekememiz Mádenıet jáne sport mınıstrligine tikeleı baǵynysta. Biz negizinen eki baǵytta – tastaǵy petroglıfterdi, qonystar men qorǵandardy jáne álemde tek osy taýlardyń bókterinde ǵana ósetin Regel qyzǵaldaǵy men Kýshakevıch ıýnonasyn qorǵaýmen jáne ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysamyz.
Mekeme quramynda 2 úlken bólim jumys isteıdi, onyń birinde ınspektorlar eńbek etse, ekinshisinde arheologııa, botanıka, geodezııa salasyndaǵy mamandar men ǵalymdar zertteý-zerdeleý isterimen shuǵyldanady. Ǵylymı jumystardyń sapasyn jaqsartý maqsatynda mekeme jumysyna respýblıkamyzǵa keńinen tanymal ǵalymdar tartylǵan. Mundaǵy maqsatymyz – aldaǵy eki jylda óńirimizdiń 3 myń jyldyq tarıhy jaıly ǵylymı eńbek daıyndap, jarııalaý. Osy turǵyda ıtalııalyq Renato Sala, belgııalyq Mark Deom tárizdi birqatar sheteldik jáne otandyq arheologtarmen kelisim jasap, qoıan-qoltyq eńbek etýdemiz. Reti kelse qazba jumystarynyń qorytyndysy boıynsha arnaıy murajaı ashsaq degen de oı bar. Sebebi, kez-kelgen órkenıetti elderdegi tárizdi bizdiń óskeleń urpaq ta óz tarıhyn jetik bilýi tıis dep oılaımyn.
Bizdegi qorǵaýǵa alynǵan eskertkishterdiń arasyndaǵy eń kóbi de, kórnektisi de – petroglıfter. Bul tańbalar orta qola dáýirinde, keıinnen saq, ǵun zamandarynda tas nemese temir quraldarmen qashalyp salynǵan. Bizdegi 3 myńnan asa petroglıf 5 topqa bólinedi. Biraq petroglıfter týraly sóz qozǵaǵanda tek Tańbalymen shektelip qalýǵa bolmaıdy. Onyń mańyndaǵy Qaraqyr, Shoshqaly, Seriktas, Qoǵaly shatqaldarynda jáne radıýsy 20-50 shaqyrym qashyqtyqty qamtıtyn Quljabasy, Aqqaınar, Tańbalytas, Aqterek taýlarynda da tastaǵy tańbalar shoǵyrlana ornalasqan. Onyń ústine, bul tańbalardyń birkelkiligi, uqsastyǵy taıǵa tańba basqandaı kórinip turady. Iaǵnı munyń bárin birtutas mádenı landshaft dep aıtýǵa bolady.
2004 jyly Tańbalyny IýNESKO-nyń Búkilálemdik Muralar tizimine nomınaııalaý kezinde qazaqstandyq jáne norvegııalyq ǵalymdar petroglıfterge zertteý júrgizdi. Degenmen, petroglıfterdi zertteýdi odan ári jalǵastyrý jáne bolashaq urpaqqa saqtaý sharalaryn tolyqqandy júzege asyrý úshin áli de ushan-teńiz eńbek etý kerek. Óıtkeni tańbalardy tereńirek zertteı túsken saıyn tosyn suraqtar da týyndaıdy. Máselen, petroglıfterdiń paıda bolý ýaqytyn anyqtaý men onyń máni men mańyzyn túsindirý isi áli de bolsa keshendi zertteýdi qajet etedi. Sodan keıin de shatqaldaǵy petroglıfterdiń ornalasý retine keńistiktik-geografııalyq taldaýlar júrgizý men jekelegen beınelerdi durys ınterpretaııalaý máseleleri búgingi tańdaǵy ózekti sharýalardyń biri.
Synaptaı syrǵyǵan ýaqytpen birge ǵylym da alǵa basyp keledi. Osyny eskere kele sheteldik zerthanalardyń kómegimen petroglıfterge radıokómirtektik zertteýler júrgizse quba-qup bolar edi. Alaıda, munyń bári aınalyp kelgende qarjyǵa baryp tireledi.
Bizdiń mamandardyń paıymdaýynsha, mundaǵy kóne tańbalar osydan 2000-2500 jyldar buryn qashalǵan. Al keıbir boljamdar boıynsha olardyń jasy odan da ary bolýy múmkin. Munda qashalǵan iri keskinder, kúnbasty qudaılar, sınkretıkalyq, teri jamylǵan zoomorftyq beıneler jáne jan-janýarlar basqa esh jerde kezdespeıtin sırek petroglıfter sanatyna kiredi.
Eń qyzyǵy, qoryq-murajaıdaǵy 6 birdeı kúnbasty qudaı beınelengen jartastaǵy beınelerdi tasqa sýret salý óneriniń shyrqaý shegi dep aıtýǵa bolady. Petroglıfterdiń kólemi, beıneleýdiń dáldigi bul tańbalardyń tarıhı mańyzdylyǵyn aıqyndaı túsedi.
Ókinishke qaraı, Tańbalyny IýNESKO-ǵa nomınaııalaý kezinde saq jáne erte túrki dáýirlerindegi petroglıfter usynylmaǵan edi. Sol sebepti, endigi maqsat bulardy jete zertteý arqyly kóne túrki halyqtaryn saqtardyń qataryna qosqysy kelmeıtin teris aǵymǵa, osy baǵytty ustanatyn ǵalymdarǵa jaýap berilýi tıis.
Bul óńirde tasqa qashalǵan qazaq rýlarynyń tańbalary da kóptep kezdesedi. Eger biz olardyń qashalý merzimin naqty anyqtaı alsaq, onda halqymyzdyń negizin quraıtyn iri taıpalardyń qalyptasý ýaqytyn birneshe ǵasyrǵa ary jyljytýǵa týra kelýi ábden múmkin. Bul, joǵaryda aıtqanymdaı, edáýir qarjyny jáne kóp izdenisti talap etedi.
Ata-babalarymyzdyń izi qalǵan qasıetti óńirimizdiń tabıǵaty da erekshe. Mundaǵy sırek kezdesetin ósimdikterdi óz kózimen kórý úshin botanıkter Eýropa men Amerıkadan da keledi. Shý – Ile taýlarynda ósimdikterdiń quramy men qurylymy bir-birine uqsaıtyn endemıkalyq jáne sýbendemıkalyq túrleri bar. Júrgizilgen zertteýlerge qaraǵanda, ósimdikterdiń 823 túri ósedi jáne olardyń birazy basqa jerlerde kezdespeıdi. Eń bastysy, bul mań botanıkalyq-geografııalyq turǵydan alǵanda jetkilikti zerttelmegen. Osyny eskere kele biz qazirgi tańda amerıkandyq ǵalymdarmen birlesip Ańyraqaı taýynda sońǵy talaptarǵa jaýap beretin botanıkalyq zertteýler júrgizý, shaǵyn botanıkalyq baq otyrǵyzý jáne óte sırek kezdesetin faýna tuqymy bankisin jasaqtaý jóninde arnaıy joba jasap, tıisti sharalardy qolǵa alýdamyz.
Shyndyǵyn aıtý kerek, bizdiń óńir tarıhqa tunyp tur. Bul tóńirekte qaıda at basyn bursańyz da belgili, kıeli orynǵa tap bolasyz. Ony kópshilik tarıhtan jaqsy biledi. Mysaly, Shý ózeni men Qozybasy taýynyń ortasynda, Tarǵap aýylynyń mańynda alǵashqy qazaq handyǵyn qurýǵa qatysty sharalardyń biri ótkizilgen, Ańyraqaı taýynyń bókterinde qazaq-qalmaq soǵysyndaǵy sheshýshi shaıqas ótken, munda sol dáýirdiń birneshe eskertkishi saqtalǵan, osy mańda halqymyzdyń dańqty uldarynyń biri Naýryzbaı batyr dúnıege kelgen.
Aldaǵy maqsatymyz – elimizdi, jerimizdi álemge tanytyp, moıyndatý úshin týrızmdi damytý. Biz de buǵan óz úlesimizdi qosyp jatyrmyz dep aıta alamyn. Bıylǵy sáýir aıynyń basynda Tańbaly shatqalynda naýryz merekesine oraılastyryp «Ashyq esik kúnin» ótkizdik. Bul sharaǵa buqaralyq aqparat quraldarynyń, Almaty qalasy men oblysyndaǵy týrıstik agenttikterdiń ókilderin shaqyryp, jan-jaqty nasıhat jumystaryn júrgizdik.
Qoryq-murajaıdaǵy 5 toptaǵy petroglıfterdi tolyq aralap, kórip shyǵý úshin bir kún azdyq etedi. Bizder óz tarapymyzdan týrısterdiń qonaǵa qalýyn uıymdastyrǵymyz kelgenmen, oǵan qajetti ınfraqurylym joqtyǵy qolbaılaý bolyp otyr. Osyny eskere kele byltyrdan beri mınıstr A.Muhamedıulynyń bastamasymen Tańbaly shatqalynda álemdik talaptarǵa jaýap beretin «Saparshy ortalyǵyn» salýdy josparlap, jobalyq-smetalyq qujattaryn ázirleýge kiristik.
Osy ortalyqty bitirip alsaq keletin týrıster sanyn kúrt arttyrýǵa, Tańbalyny petroglıfterdi zertteýdiń álemdik ortalyǵyna aınaldyrýǵa, memleketimizdi shet elderge keńinen tanytýǵa tolyq týady dep oılaımyn. Sol arqyly Tańbaly IýNESKO-nyń Búkilálemdik Muralar Tizimine engen ózi tárizdi Valkamonıkı, Tanýma, Gobýstan, Sarmyshsaı sııaqty álemniń týrıster úzilmeıtin ataqty oryndarynyń qataryna qosylady.
"Aıqyn"
