Bıyl 1916 jylǵy ult-azattyq kóteriliske – 100 jyl. Qazaq dalasyndaǵy osynaý ult-azattyq kóterilistiń elimizdiń ult bop uıysyp, memleket bolyp qalyptasýdaǵy mańyzy zor. Taıaýda Almaty qalasy Ishki saıasat basqarmasy men «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq» birlestigi Túrksib aýdany kitaphanasynda tarıhshy Erkin Ermuqanovpen kezdesý ótkizdi.
– Elimiz táýelsizdik alǵannan keıin bul kóterilistiń sıpatyna qatysty ár túrli pikir aıtylyp júr. Ult-azattyq qozǵalys, soǵys, revolıýııa degen anyqtama berildi. Biraq biz akademık M.Qozybaevtyń sıpattaýymen kóterilis dep atap kettik. Bul sózdiń maǵynasy óte aýyr. Kóptegen zertteýshiler munymen kelispeıdi, revolıýııa dep qarastyrady. Kóterilis – búlik, narazylyq degen maǵynany bildiredi. Shyn máninde ult-azattyq soǵys dep ataǵan durys sııaqty.
1916 jylǵy kóterilisti basýǵa kelgen áskerdiń sany Qazaqstandy bir ǵasyr buryn jaýlap alǵan áskerden áldeqaıda kóp edi. Qarý-jaraǵy saqadaı saı, vıntovkadan bastap, pýlemet, zeńbirekpen jaraqtalǵan ásker saý ete qaldy. Osyndaı ásker barlyq aımaqqa jiberildi. Dala oblystarynyń biri – Aqmolany alsaq, 12 atty ásker eskadrony, 11 jaıaý rota jiberildi. Osy ekeýiniń ózi birtalaı adam. Torǵaı jaǵynda 9 myńnan astam ásker boldy. M.Tynyshpaevtyń deregi boıynsha, Jetisý oblysyndaǵy kóterilis kezinde 300 myńdaı adam bas saýǵalap ketti. Qytaıǵa bas saýǵalaǵan 300 myń qazaqtyń qaıtyp kelgeni 83 myń. Bul – úlken tragedııa. Keıbir derekterde Semeı, Tarbaǵataı arqyly shekara asqan adamnyń sany 20 myńdaı dep jazylǵan, shyn máninde odan da kóp. Búkil Zaısan ótip ketti. Al qaza bolǵandardyń sanyn anyqtaý qıyn. Kóterilis týraly derekter sanqıly. Estelikter de ár túrli. Aqmola mańaıyndaǵy Qarajar degen jerde úlken shaıqas boldy, patsha derekterinde 22 qyrkúıekte qazaqtar jaǵynan 80 adam qaza tapty dese, jergilikti estelikterde 10-15 adam oqqa ushty dep jazady. Ekeýi eki túrli.
Kóterilis – bul stıhııa. Mysaly, Vernyı jeke shaıqasty, Jarkent jaǵynda jeke shaıqas júrdi. Barlyq jerde stıhııaly túrde kóterildi. Amangeldi Imanov otrıadyna Atbasar, Sarysý jaǵynan sarbazdar baryp qosyldy. Kóterilis bir ortalyqtan basqarylǵan joq. Ár aımaq óz qolbasshysyn saılady, ózderi údere kóterildi. Qazaqstannyń batysy men shyǵysynyń arasy ulan-ǵaıyr atyrap, ózara baılanystyń bolmaýy túsinikti de. Bir basshylyq bolmady, biraq jeńilý sebebi bul emes.
Kóterilis 100 jyldyq máni bar nárse. Budan biz oı túıip, sabaq alýymyz kerek. Ol úshin aýqymdy sharalar jasalýy kerek edi. Respýblıka kóleminde atalyp ótkeni urpaqqa sabaq. Mysaly, 1926 jyly kóterilistiń 10 jyldyǵy úkimet basshylyǵynyń qoldaýymen respýblıka kóleminde atalyp ótti. Ár aımaqta kóterilis týraly saltanatty baıandama jasaldy. Gýbernııa ortalyqtarynda jappaı estelikter jınastyryla bastady. Áli de kózi tiri adamdar bar. Aıtylǵan tarıh estelikter negizinde jasaldy. Bıyl 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilistiń 100 jyldyǵyna oraı biren-saran sharalar uıymdastyryldy, odan basqa memleket kóleminde eshteńe istelip jatqan joq, – dedi Erkin Ermuqanov kezdesý barysynda.
Kóterilistiń basty sebepteriniń biri – áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası sıpattaǵy faktorlar edi, otarlyq ezginiń birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde meılinshe kúsheıýi, jerdi tartyp alý, orystandyrý saıasatynyń júrgizilýi. Patsha sheneýnikteri men jergilikti ákimderiniń jáne baılardyń ozbyrlyǵy kúsheıdi. Qazaqstannan soǵys qajetine jylqy, aýyl sharýashylyq ónimderi jóneltildi. Salyq 3-4 ese kóbeıdi, sharýalardyń iri qara maly men mal azyǵyn soǵys qajetine alý kúsheıdi. Biraq bul kóterilis jeńilis tapty.
Túrksib aýdandyq kitaphanasyna jınalǵan oqýshylarǵa tarıhty tanytý, ult-azattyq kóterilistiń negizgi sıpaty men sebep-saldaryn bilip, nelikten jeńilis tapqanyn túsindirý maqsatynda ótkiziligen sharada dástúrli ánshi Jolaman Qujımanov «Alash urany» ánin, Azamat Shynarov «On altynshy jyl» kúıin oryndady.
Aqnıet OSPANBAI,
"Túrkistan"
