Jaqynda Almaty qalasyndaǵy Jambyl atyndaǵy jasóspirimder kitaphanasynda Ult-azattyq kóterilistiń 100 jyldyǵyna oraı, «Azat rýhtyń aldaspandary» atty alqasóz ótti. Almaty qalalyq Ishki saıasat basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestigi» qoǵamdyq qory» uıymdastyrǵan sharany belgili ónertanýshy, ánshi Erlan Tóleýtaı júrgizip otyrdy.
Erlan myrzanyń derekterdi naqty alǵa tartyp otyryp keltirgenindeı, 1916 jyldyń qasiretti oqıǵasynan elimizdiń án ónerinde jalǵyz ǵana shyǵarma qalǵan. Bekbolat Tileýhannyń oryndaýynda halyqqa jetken «Samaltaý» áni uzaq jyldar tek nota kúıinde jatqan kórinedi. Jıynda ony ánshi Erkin Nurhanov oryndap berdi. E.Tóleýtaıdyń aıtýynsha, bul ánniń avtory, jetkizýshisi, oryndaýshysy kim ekenin, belgisiz. Degenmen qazaq balasynyń áskerı jumystarǵa shaqyrylýynyń bir muńdy esteligi – osy án ǵana. Munda el aýmaǵynan tuńǵysh ret alystap bara jatqan jas jigittiń alańy, nalasy, saǵynyshy bar. Ókinishke qaraı, án avtorynyń taǵdyry da jumbaq. Ónertanýshylar bul ánniń óner týyndysy retinde shoqtyǵy bıik ekenin erekshe atap otyr. Iirimderi bólek, sazy syrly bir tamasha án. Oqıǵalardyń jyldamdap, qoǵamdyq qurylystyń tez ózgerýi saldarynan qazaqtyń án tarıhynda osy qasiretti jyldan basqa mura qalmaǵan sııaqty. Al Dına Nurpeıisovanyń jáne Seıtektiń attas «On altynshy jyl» kúılerin jas ónerpaz Azamat Shynarov tamasha oryndap berdi. Kúı ónerinde osy eki týyndy taptyrmas jádiger bolyp tur. Aldaǵy ýaqytta el ishinen buryn belgisiz bolyp kelgen ánder men kúıler tabylyp jatsa, esh artyq bolmaıdy. Mysaly, osy jıynda Jolaman Qujımanov oryndap bergen Úkili Ybyraıdyń «Eldi saǵynǵanda» áni de taǵdyrlylyǵyna qaramastan, qazaq arasynda umytyla bastaǵan. Munda qýǵyn kórgen arystardyń muń-zary bar. Al Erlan Tóleýtaı Mádı Bápıulynyń «Mádıdiń muńy» ánin el ishinen qalaı jolyqtyrǵanyn ánshiniń ómir tarıhymen baılanystyra otyryp aıtyp berdi. Taıjannyń «Jigitter» áni de bul kúni qazaq qaýymymen qaıta qaýyshqandaı boldy. Bul ándi Jasulan Saqaev oryndady. Baıqaǵanymyzdaı, el tarıhynda qasiretti orny bar 1916 jyl kóterilisi týraly dastandar jetkilikti. Olar meılinshe zerttelip, ádebıet tarıhynan ornyn alǵan. Biraq ánder men kúıler saýsaqpen sanarlyq qana. Sondyqtan bardyń qadirine jetpeı bolmaıdy. «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń bastamasymen ótken jıyn qatysýshylarǵa úlken oı saldy. Birlestiktiń jetekshisi Arman Áýbákir aldaǵy ýaqytta osyndaı tyń taqyryptarda jıyndar josparlanyp jatqanyn eske saldy.
Eseı JEŃISULY, "Aıqyn".
