«Tarihty bılmei, ötkendı, qazırgı jaǧdaidy bılu, keleşektı boljau qiyn» degen Äbu Nasyr äl-Farabi babamyz. Ötken jyly «Altyn qazyna» aqparattyq-körkem albomyna mälımet jinau barysynda Qyzylorda oblysy Şielı audanynda «Sauysqandyq» atalatyn petroglifterdıŋ bar ekenın Ashat esımdı mūrajai qyzmetkerınen telefon arqyly estıgenmın. Qyzylorda oblystyq tarihi-ölketanu muzeiınde qyzmet atqaratyn Ashat Sailauǧa arnaiy jolyǧyp, Sauysqandyqty zertteu üşın jol jüretınımdı aityp, jön-josyq sūradym. Ol kısı Sauysqandyq petroglifterıne arnaiy köŋıl bölınbei jatqanyn aityp, zertteudı qajet etetının eskertıp, qyzmetten bosai almaǧan sebeptı jol sıltep jıberdı. Artynşa Qyzylorda qalasynan Şielı audanyndaǧy Sauysqandyq dep atalatyn taŋbaly tastary bar jartastaǧy suretterdı (petroglifterdı) zertteu maqsatynda jolǧa şyqtym.
Menıŋ ejelden qalǧan tas mūralardy közben körıp, köŋılge tüiıp, zertteuge degen armanym bolǧanymen, student bolǧan sebeptı tauǧa baruǧa qarajatym joq bolatyn, jolǧa dep alyp şyqqan bar aqşam – bes myŋ teŋge. Şielı audanyna kelıp qonaqüiden jambasaqy sūraǧanymda 12 saǧatqa tört myŋ teŋge ekenın aitty. Sauysqandyqqa kölık jaldasaŋ, 20 myŋ teŋgege aparady eken… Qaratauǧa bır taban jaqyndai bereiın, auyldan bır qonyp şyǧatyn üi tabylar dep, Eŋbekşı auylyna attanyp kettım. Talǧat esımdı taksist aǧaǧa zertteu jasauǧa kelgenımdı aityp, būl auylda eşkımdı tanymaimyn, Sauysqandyq petroglifterın, el tarihyn bıletın aqsaqaldyŋ, bolmasa el aǧasynyŋ üiıne tüsırıŋız dedım. Oiym – Eŋbekşı auylyna bır qonyp erteŋıne bır qūdaiǧa jar bola kör dep şejırelı Qarataudy betke alypjolǧa şyǧu. Talǧat aǧa Asylhan degen kısınıŋ üiıne tüsırdı. Asylhan –№ 159 «Eŋbekşı» qazaq orta mektebınde ūstaz, ǧylymi qyzmetker, marqūm äkesı Süleimennıŋ qara şaŋyraǧyndaǧy Ömırälievter äuletınıŋ ūldan kenjesı. Asylhannyŋ anasy Küldana äje, qonaqty Qūdaidai syilap, «Bala bolsa da meiman» dep bata alǧan elgezek, aqjarqyn, köŋılge tüigenı köp, äŋgımeşıl jan eken. Asylhannyŋ aǧasy Abamüsılımnıŋ kömegı, keŋesımen Eŋbekşı auylynan 50-60 şaqyrym soltüstık-şyǧysqa qarai Atasauysqandyq, Balasauysqandyq atalatyn jotalardyŋ aralyǧynda Sauysqandyq özenınıŋ oŋ jaǧynda, Süleimen jailauynyŋ ırgesındegı Ülkenşoqy, Kışışoqy atalatyn tau jotalarynyŋ jartastaryndaǧy suretterdı (petroglifterdı) aralap körıp suretke tüsırdım. Asylhan aǧanyŋ Eŋbekşı auylyndaǧy üiınde ekı kün, Atasauysqandyq etegındegı Süleimen jailauynda ekı kün qonaq bolyp tört künnıŋ ışınde aǧaiyn-tuys adamdardai bolyp qimastyqpen qoş aitystyq. Taudan tüsıp Eŋbekşı auylyndaǧy Asylhan aǧanyŋ üiıne kelıp Küldana äjege: «Elge qarai jol jürsem dep otyrmyn, körgen dünielerımdı şama-şarqym kelgenşe köŋılge tüiıp, suretke tüsırdım», – dedım. Ol kısı: «Dūrys jarqynym, qai jerlerdı araladyŋ?» – dep sūrady. Ülkenşoqy men Kışışoqyny aralap, Sauysqandyq özenınıŋ boiymen Balasauysqandyq jotasynetektep qaitqanymdy aittym. «Qūdırettıŋ küşın körgıŋ kelse – tauǧa şyq» degen. Balam, taǧy bırer kün jatyp asyqpai aralamadyŋ ba? Tamaşa jerlerdı körmei qaitqan ekensıŋ», – dedı.
Men oilanyp qaldym. Rasynda da, Qaratauda ekı kün qonyp, üş kün aralaǧanymda äsem tabiǧatqa anda-sanda köz salǧanym bolmasa, tastaǧy suretterden közımdı almai, sol suretterdıŋ syryn ūǧuǧa tyrysyp jürgende ǧajap jaratylysqa, tamaşa tabiǧatqa dūrystap qaramappyn. Ekı kün jailaudaǧy üiıne, ekı kün auyldaǧy üiıne qondym, jata bermei qaitaiyn dep qysylyp jürsem, ol kısıler tılekşı bolyp jürıptı-au. Qazaqtyŋ qonaqjailylyǧyn saqtap qalǧan qandai aqköŋıl, aqpeiıl otbasy dep oiladym. Mūny jazyp otyrǧan sebebım. «Jaqsynyŋ jaqsylyǧyn ait, nūry tasysyn» demei me qazaq? Ömırälievter äuletınıŋ Sauysqandyq petroglivterıne zertteu jasauyma ülken kömegı tidı… «Qazaqşylyqty ızdeseŋ ainalaiyn altyn besık auylǧa baru kerek eken-au» degen oi tüidım.
Ūstazym filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent Amanqos Mektep-tegı därıs barysynda tarihqa qyzyǧuşylyǧymdy baiqap: «Aqparatty saqtau, taratu, jurnalistikanyŋ tarihy tas jazulardan (piktogrammalardan) bastau alady, osyny esıŋnen şyǧarma, şamaŋ jetkenşe zerdelep, zertteu jasap jür», – dep, arnaiy tapsyrma bergen bolatyn. Taŋbaly tastarmen eskertkış tastarǧa zertteu jasau barysynda aǧaiymnyŋ sözı aqiqat ekenıne közım jetıp, taŋbatanu ılımıne degen qyzyǧuşylyǧym arta tüstı. Özın sanalymyn dep esepteitın, qaidan şyqtyq, qaida baramyz degen sūraqqa alaŋdaǧan bügıngı ūrpaq babalarymyz este joq eskı zamanda tasqa taspen qaşap qaldyrǧan qoltaŋba suretterge tarihi aqparat, derekközı retınde kökırek közımen qarap, oi elegınen ötkızer bolsa köp dünienı köŋılge tüier edı.
Tas däuırınde tasqa qaşalǧan qatparly tarihtyŋ bır ūşyǧy Qaratau aŋǧarynda, Atasauysqandyq, Balasauysqandyq atalatyn tau jotalarynda qarausyz, qorǧausyz qalǧan… Alaştyŋ anasy atalǧan qasiettı Syr elınde, oblys aumaǧyna qarasty Qarataudyŋ soltüstıgındegı Sauysqandyq jartastaryndaǧy taŋbalar (petroglifter), myŋdaǧan jyldyq tarihi aqparat, tarihi derek. Tasqa qaşalǧan adam, aŋ men qolǧa üiretılgen mal, atap aitsaq tüie, jylqy, siyr, arqar, tauteke beinelerı tasqa şeberlıkpen qaşalǧan suretter. Būl suretter ışıne bırneşe ǧasyrlardyŋ syryn bügıp jatyr. Tasqa basylǧan arqar müiızınen qazaqtyŋ kiızge basatyn qoşqar müiızı, ūlttyŋ oiuy şyǧady. Oiu-örnektıŋ basy tas oiyp suret saludan bastalady… Jartastaǧy adam men aŋ beinelerı – sony ızdenıstı, tyŋ zertteudı qajet etetın ejelgı däuır adamdarynan qalǧan qūny baǧa jetpes tas qazyna. Ärine, tastaǧy taŋbalardyŋ parqyn bılgen adamǧa, al bılmegen adamǧa qaptaǧan qara tas, şimai tas bolyp körınuı mümkın.
Bızdıŋ elımızdegı «Taŋbaly» memlekettık tarihi-mädeni jäne tabiǧi qoryq-mūrajaiy IýNESKO-nyŋ Bükılälemdık Mūralar Tızımıne engızılgen (III) (üşınşı nominasiiasy boiynşa). Bırınşı zertteuım osy jerden bastaldy. Astana bolyp tūrǧan kezınde el ordasy Almatyǧajaqyn bolǧandyqtan ba, joq älde IýNESKO-nyŋ Bükılälemdık Mūralar Tızımıne engızılgendıkten be, «Taŋbalyǧa» zertteu jasauşylar men saiahattap baratyndardyŋ sany basqa aimaqtardaǧy tarihi oryndarǧa baratyndardyŋ sanynan äldeqaida köp. Bır aita ketetın jait, «Taŋbalyǧa» turister şetelderden anaǧūrlym köp keledı eken, turisterge jaqsy jaǧdai jasalyp, arnaiy maman taŋbalardyŋ tarihymen tanystyrady. Jata jastanatyn qonaqtarǧa arnap qonaqjai, mūrajai salynǧan. Älemnıŋ bırqatar elderınde tarihi aimaqtardy güldendırıp, turizımdı damytuǧa barlyq jaǧdai jasalyp, jol salynyp, baiyrǧy adamdar tırşılıgınen aqparat beretın tarihi oryndardy arnaiy memleket qorǧauyna alyp, qūrmet tūtady.
Sauysqandyq petroglivterıne arheologtardan basqa salanyŋ ǧalymdary at ızın salmaǧany taŋǧaldyrdy. Alys aimaqta bolǧandyqtan ba, bolmasa ejelgı tarihymyzǧa enjar qaraǧandyqtan ba, Sauysqandyq atalatyn tarihi aimaqqa uran men vanadi öndıruşılerden basqa salanyŋ mamandary arnaiy den qoiyp, köŋıl bölmegen. Būl aimaqtaǧy jartas betterı (petroglifter) üstınen qaşap jazu saldarynan bülınıp, tūrmysqa qoldanu barysynda joiylyp barady… Sauysqandyq petroglifterı – tarihi aqparat, adamzat aqyl-oiynyŋ jemısı. Osyndai tamaşa tabiǧatty, jartastarynda ejelgı adamdardan qalǧan qoltaŋbasy bar tarihi oryndardy saqtap, turistık baǧytta saiahat jasauǧa jaǧdai tudyrsaq. Bırınşıden, tarihqa qūrmet. Ekınşıden, ūrpaqqa önege. Üşınşıden, tabys közıne ainalar edı.
Sauysqandyqtaǧy qoltaŋbalar – ejelden osy jerde tırşılık etıp, qonystanǧan baǧzy zaman taipalarynyŋ adamdary qaşap salǧan derek köz, qalpyn būzbaǧan aqparatty tastar – osy aimaqty mekendegen bügıngı ūrpaqtyŋ este joq eskı zamandaǧy arǧy atalary. Jergılıktı tūrǧyndar, qazırgı ūrpaq ta arǧy atalaryndai tüie, jylqy, qoi baǧyp, aŋşylyqpen ainalysyp keledı. Bügıngı aŋşylardyŋ qolynda myltyq. Olardyŋ foto suretterı qaǧaz betınde qanşa uaqytqa saqtalatyny bır Allaǧa aian. Al jartastaǧy adyrna tartqan aŋşynyŋ suretınqūrmettep, qorǧasaq, aşyq aspan astynda myŋdaǧan jyldar boiy saqtalyp kelgenıne qaramastan zamannyŋ aqyryna deiın qalpyn būzbai jata bermek.
Älkei Marǧūlan atamyz: «Tasqaşau önerınıŋ dästürlerı neolit zamanynan bastalady. Qola däuırıne adam tas öŋdeudıŋ myŋjyldyq täjıribesımen keldı», – degen ǧylymi tūjyrym aitady. Tasqaşau önerı – neolit zamanynda, tas däuırınde bastalyp, qola däuırınde jetılıp, türkı qaǧanaty kezınde biık deŋgeige jetıp, bügıngı ǧylym tehnologiianyŋ damyǧanyna qaramai älı künge atadan balaǧa jalǧasyp, üzılmei kele jatqan qolönerdıŋ tarihy tereŋ ülken bır salasy. Tek, bız tas qaşauşy öner ielerın – o dünielık bolǧan jaqyndarymyzǧa köktas, belgı qoiar kezde ızdeimız…
VII ǧasyr men XX ǧasyr arasyndaǧy on üş ǧasyrlyq mūrany ızdesek, qaǧazǧa basylǧan qoltaŋbany, qaǧazǧa tüsken mūralardy, elımızde köp jyldyq soǧys saldarynan… saqtalmaǧan sebebtı şetel mūraǧattarynan ızdeimız. Bızdıŋ tarihymyz būdan da ılgerı dep mūraǧat ızdesek, tau-tastardaǧy ejelgı ata-babalarymyz qolmen qaşap qaldyrǧan qoltaŋba, iaǧni taŋbaly tas, balbal tas, qūlpy tas, eskertkış tastardan tabamyz. Sondyqtan mūndai tarihi oryndardy dala mūraǧaty, dala mūrajaiy dep atauǧa tolyq negız bar. Dala mūraǧatyn qorǧauǧa keleşek ūrpaq aldynda boryştymyz. Dala mūraǧaty kökırek közımen qaraǧan adamǧa adamzattyŋ tarihynan, olardyŋ tūrmysy men ömırınen maǧūlmat beretın aqparatqa toly.
Bız būl uaqytqa deiın ejelgı adamdar ömırımen tarihşylar, onyŋ ışınde arheolog mamandardyŋ zertteuı nätijesınde, ejelgı mekenderden tabylǧan tas qūraldar men qyş ydystardyŋ jäne qorymdardaǧy adamdardyŋ dıni senımıne bailanysty bırge jerlengen zattar arqyly tanysyp kelgenbız. Petroglifter arheologtar tarapynan derek közı retınde zerttelgenımen aqparat retınde arnaiy zerttelmegen… Endıgı jerde jurnalistika tarihymen tasqa basylǧan jasampaz mädeniet, beinelıtas, beinelı jazu, taŋbalytas, sonymen qosa eskertkış tastaǧy türkı taŋbalary (türkı jazuy) arqyly da tanysa alamyz. Tasqa basyp aqparat qaldyru – jurnalistika ǧylymynyŋ būryn zerttelmegen tarihy tym tereŋde jatqan ülken bır salasy.
Körgen-tüigenın, qorytqan oiyn jartasqa suretteu, beinelı jazu (piktogramma) arqyly öz däuırınen, tūrmysy men şaruaşylyǧynan keiıngıge öşpestei oi jemısın qaldyru – baǧzy zamannyŋ aqyldy, şeber adamdaryna tän qūbylys. Ol – aqparatty mäŋgı saqtaudyŋ syry men qūpiiasy. Osy tastardaǧy suretterge qarap tasqa qaşap aqparat qaldyrudyŋ tarihy neolitte (jaŋa tas ǧasyry) bastau alyp, eneolitte qalyptasyp, saq, ǧūn, türkı däuırınde keŋınen taraǧan degen tūjyrym jasauǧa bolady… Tas qaşau, tas öŋdeu önerı, ǧylymy tas däuırınen bastau alady. Tasqaşau ǧylymy dep atau sebebım, sol däuır adamdary tas qasietın tanyp, syryn ūqqan… Ejelgı adamdar ot jaǧu barysynda ottyŋ ainalasyn qorşap qoiǧan tastardyŋ balqyp qūiylu saldarynan tasty balqytu arqyly qola, temır, t.b. metaldar aludyŋ jolyn igerıp, jetıldırgen. Osylaişa tas däuırı, qola däuırı, erte temır däuırınde jaratylystanu ǧylymy jetıle tüsedı…
Qazaq dalasyndaǧy petroglifterge süiene otyryp, otandyq jurnalistikanyŋ, qazaq jurnalistikasynyŋ tarihyn tas däuırınen bastauǧa bolady. Hronologiialyq uaqyty b.d.d. 7/6-myŋ jyldyq – bızdıŋ jyl sanauymyzdyŋ 2000 jyly. Ekeuın qosyp eseptesek jerımızde saqtalǧan aqparattyŋ (b.d.d. 7 myŋ – b.d. 2000 jyl) 9 myŋ jyldyq tarihy bar bolyp şyǧady. Oǧan qazaq dalasynyŋ kez kelgen aimaǧyndaǧy taŋbaly, balbal, eskertkış, qūlpytystar kuä (mysal bola alady). Ärine, būl aqparatty tastardyŋ barlyǧy anyq-tanyq aqparat dep aita almaimyz. Kömeskı bolsada köŋıl közımen qaraǧan adamǧa eskıden qalǧan estelık… Tas qaşap aqparat qaldyru surettı jazu (piktogramma) – tehnologiianyŋ damuyna orai oqiǧa ornynan mätınmen qosa fotosuret, sözben qosa beine (video) arqyly aqparat beru deŋgeiıne jettı. Tasqa suretteu, sözben suretteu, videoǧa tüsıru barlyǧynyŋ negızı – beinelep jetkızıp aqparat beru. Demek, piktogrammalar – aqparattyŋ közı, petroglifter – aqparattyŋ tegı.
Qazaq dalasyndaǧy aŋşylyq pen köşpelı mal şaruaşylyǧy yqylym zamannan bastalady. Adamdardyŋ negızgı şaruaşylyǧy aŋ aulau bolǧandyqtan olar aŋdardyŋ jaratylysyn ūǧuǧa tyrysqan. Aŋdardyŋ basym köpşılıgı kiık, qaraqūiryq, tauteke arqar, qūlan, tarpaŋ, qolǧa üirene bastaǧan tört tülık mal tüie, jylqy, siyr, qoi-eşkı jäne t.b. aŋdar tabiǧattyŋ yŋǧaiyna qarai tebındep jaiyluǧa yŋǧaily jerlerge auysyp otyrǧan. Taudan alys jazyq dalalar, qysta qar az tüsetın şöldı jerler, sonymen qosa ylǧi jel soǧyp tūratyn qūm töbelerde qar qalyŋ jauǧanmen, bır jaq betın jazyqtaǧy üzdıksız soqqan jel arşyp tastap otyrady. Būndai jerler aşa tūiaqty aŋ men malǧa qystan jūtamai şyǧuǧa qolaily bolǧan. Sol sebeptı aŋ men maldyŋ yŋǧaiyna qarai mausymdyq jaiylym, jyldyŋ mezgılıne qarai köşıp otyru köşpendı mal şaruaşylyǧy qalyptasty…
Nūrlan NAURYZÄLI
