«Tarıhty bilmeı, ótkendi, qazirgi jaǵdaıdy bilý, keleshekti boljaý qıyn» degen Ábý Nasyr ál-Farabı babamyz. Ótken jyly «Altyn qazyna» aqparattyq-kórkem albomyna málimet jınaý barysynda Qyzylorda oblysy Shıeli aýdanynda «Saýysqandyq» atalatyn petroglıfterdiń bar ekenin Ashat esimdi murajaı qyzmetkerinen telefon arqyly estigenmin. Qyzylorda oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıinde qyzmet atqaratyn Ashat Saılaýǵa arnaıy jolyǵyp, Saýysqandyqty zertteý úshin jol júretinimdi aıtyp, jón-josyq suradym. Ol kisi Saýysqandyq petroglıfterine arnaıy kóńil bólinbeı jatqanyn aıtyp, zertteýdi qajet etetinin eskertip, qyzmetten bosaı almaǵan sebepti jol siltep jiberdi. Artynsha Qyzylorda qalasynan Shıeli aýdanyndaǵy Saýysqandyq dep atalatyn tańbaly tastary bar jartastaǵy sýretterdi (petroglıfterdi) zertteý maqsatynda jolǵa shyqtym.
Meniń ejelden qalǵan tas muralardy kózben kórip, kóńilge túıip, zertteýge degen armanym bolǵanymen, stýdent bolǵan sebepti taýǵa barýǵa qarajatym joq bolatyn, jolǵa dep alyp shyqqan bar aqsham – bes myń teńge. Shıeli aýdanyna kelip qonaqúıden jambasaqy suraǵanymda 12 saǵatqa tórt myń teńge ekenin aıtty. Saýysqandyqqa kólik jaldasań, 20 myń teńgege aparady eken… Qarataýǵa bir taban jaqyndaı bereıin, aýyldan bir qonyp shyǵatyn úı tabylar dep, Eńbekshi aýylyna attanyp kettim. Talǵat esimdi taksıst aǵaǵa zertteý jasaýǵa kelgenimdi aıtyp, bul aýylda eshkimdi tanymaımyn, Saýysqandyq petroglıfterin, el tarıhyn biletin aqsaqaldyń, bolmasa el aǵasynyń úıine túsirińiz dedim. Oıym – Eńbekshi aýylyna bir qonyp erteńine bir qudaıǵa jar bola kór dep shejireli Qarataýdy betke alypjolǵa shyǵý. Talǵat aǵa Asylhan degen kisiniń úıine túsirdi. Asylhan –№ 159 «Eńbekshi» qazaq orta mektebinde ustaz, ǵylymı qyzmetker, marqum ákesi Súleımenniń qara shańyraǵyndaǵy Ómirálıevter áýletiniń uldan kenjesi. Asylhannyń anasy Kúldana áje, qonaqty Qudaıdaı syılap, «Bala bolsa da meıman» dep bata alǵan elgezek, aqjarqyn, kóńilge túıgeni kóp, áńgimeshil jan eken. Asylhannyń aǵasy Abamúsilimniń kómegi, keńesimen Eńbekshi aýylynan 50-60 shaqyrym soltústik-shyǵysqa qaraı Atasaýysqandyq, Balasaýysqandyq atalatyn jotalardyń aralyǵynda Saýysqandyq ózeniniń oń jaǵynda, Súleımen jaılaýynyń irgesindegi Úlkenshoqy, Kishishoqy atalatyn taý jotalarynyń jartastaryndaǵy sýretterdi (petroglıfterdi) aralap kórip sýretke túsirdim. Asylhan aǵanyń Eńbekshi aýylyndaǵy úıinde eki kún, Atasaýysqandyq etegindegi Súleımen jaılaýynda eki kún qonaq bolyp tórt kúnniń ishinde aǵaıyn-týys adamdardaı bolyp qımastyqpen qosh aıtystyq. Taýdan túsip Eńbekshi aýylyndaǵy Asylhan aǵanyń úıine kelip Kúldana ájege: «Elge qaraı jol júrsem dep otyrmyn, kórgen dúnıelerimdi shama-sharqym kelgenshe kóńilge túıip, sýretke túsirdim», – dedim. Ol kisi: «Durys jarqynym, qaı jerlerdi araladyń?» – dep surady. Úlkenshoqy men Kishishoqyny aralap, Saýysqandyq ózeniniń boıymen Balasaýysqandyq jotasynetektep qaıtqanymdy aıttym. «Qudirettiń kúshin kórgiń kelse – taýǵa shyq» degen. Balam, taǵy birer kún jatyp asyqpaı aralamadyń ba? Tamasha jerlerdi kórmeı qaıtqan ekensiń», – dedi.
Men oılanyp qaldym. Rasynda da, Qarataýda eki kún qonyp, úsh kún aralaǵanymda ásem tabıǵatqa anda-sanda kóz salǵanym bolmasa, tastaǵy sýretterden kózimdi almaı, sol sýretterdiń syryn uǵýǵa tyrysyp júrgende ǵajap jaratylysqa, tamasha tabıǵatqa durystap qaramappyn. Eki kún jaılaýdaǵy úıine, eki kún aýyldaǵy úıine qondym, jata bermeı qaıtaıyn dep qysylyp júrsem, ol kisiler tilekshi bolyp júripti-aý. Qazaqtyń qonaqjaılylyǵyn saqtap qalǵan qandaı aqkóńil, aqpeıil otbasy dep oıladym. Muny jazyp otyrǵan sebebim. «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt, nury tasysyn» demeı me qazaq? Ómirálıevter áýletiniń Saýysqandyq petroglıvterine zertteý jasaýyma úlken kómegi tıdi… «Qazaqshylyqty izdeseń aınalaıyn altyn besik aýylǵa barý kerek eken-aý» degen oı túıdim.
Ustazym fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, doent Amanqos Mektep-tegi dáris barysynda tarıhqa qyzyǵýshylyǵymdy baıqap: «Aqparatty saqtaý, taratý, jýrnalıstıkanyń tarıhy tas jazýlardan (pıktogrammalardan) bastaý alady, osyny esińnen shyǵarma, shamań jetkenshe zerdelep, zertteý jasap júr», – dep, arnaıy tapsyrma bergen bolatyn. Tańbaly tastarmen eskertkish tastarǵa zertteý jasaý barysynda aǵaıymnyń sózi aqıqat ekenine kózim jetip, tańbataný ilimine degen qyzyǵýshylyǵym arta tústi. Ózin sanalymyn dep esepteıtin, qaıdan shyqtyq, qaıda baramyz degen suraqqa alańdaǵan búgingi urpaq babalarymyz este joq eski zamanda tasqa taspen qashap qaldyrǵan qoltańba sýretterge tarıhı aqparat, derekkózi retinde kókirek kózimen qarap, oı eleginen ótkizer bolsa kóp dúnıeni kóńilge túıer edi.
Tas dáýirinde tasqa qashalǵan qatparly tarıhtyń bir ushyǵy Qarataý ańǵarynda, Atasaýysqandyq, Balasaýysqandyq atalatyn taý jotalarynda qaraýsyz, qorǵaýsyz qalǵan… Alashtyń anasy atalǵan qasıetti Syr elinde, oblys aýmaǵyna qarasty Qarataýdyń soltústigindegi Saýysqandyq jartastaryndaǵy tańbalar (petroglıfter), myńdaǵan jyldyq tarıhı aqparat, tarıhı derek. Tasqa qashalǵan adam, ań men qolǵa úıretilgen mal, atap aıtsaq túıe, jylqy, sıyr, arqar, taýteke beıneleri tasqa sheberlikpen qashalǵan sýretter. Bul sýretter ishine birneshe ǵasyrlardyń syryn búgip jatyr. Tasqa basylǵan arqar múıizinen qazaqtyń kıizge basatyn qoshqar múıizi, ulttyń oıýy shyǵady. Oıý-órnektiń basy tas oıyp sýret salýdan bastalady… Jartastaǵy adam men ań beıneleri – sony izdenisti, tyń zertteýdi qajet etetin ejelgi dáýir adamdarynan qalǵan quny baǵa jetpes tas qazyna. Árıne, tastaǵy tańbalardyń parqyn bilgen adamǵa, al bilmegen adamǵa qaptaǵan qara tas, shımaı tas bolyp kórinýi múmkin.
Bizdiń elimizdegi «Tańbaly» memlekettik tarıhı-mádenı jáne tabıǵı qoryq-murajaıy IýNESKO-nyń Búkilálemdik Muralar Tizimine engizilgen (III) (úshinshi nomınaııasy boıynsha). Birinshi zertteýim osy jerden bastaldy. Astana bolyp turǵan kezinde el ordasy Almatyǵajaqyn bolǵandyqtan ba, joq álde IýNESKO-nyń Búkilálemdik Muralar Tizimine engizilgendikten be, «Tańbalyǵa» zertteý jasaýshylar men saıahattap baratyndardyń sany basqa aımaqtardaǵy tarıhı oryndarǵa baratyndardyń sanynan áldeqaıda kóp. Bir aıta ketetin jaıt, «Tańbalyǵa» týrıster shetelderden anaǵurlym kóp keledi eken, týrısterge jaqsy jaǵdaı jasalyp, arnaıy maman tańbalardyń tarıhymen tanystyrady. Jata jastanatyn qonaqtarǵa arnap qonaqjaı, murajaı salynǵan. Álemniń birqatar elderinde tarıhı aımaqtardy gúldendirip, týrızimdi damytýǵa barlyq jaǵdaı jasalyp, jol salynyp, baıyrǵy adamdar tirshiliginen aqparat beretin tarıhı oryndardy arnaıy memleket qorǵaýyna alyp, qurmet tutady.
Saýysqandyq petroglıvterine arheologtardan basqa salanyń ǵalymdary at izin salmaǵany tańǵaldyrdy. Alys aımaqta bolǵandyqtan ba, bolmasa ejelgi tarıhymyzǵa enjar qaraǵandyqtan ba, Saýysqandyq atalatyn tarıhı aımaqqa ýran men vanadı óndirýshilerden basqa salanyń mamandary arnaıy den qoıyp, kóńil bólmegen. Bul aımaqtaǵy jartas betteri (petroglıfter) ústinen qashap jazý saldarynan búlinip, turmysqa qoldaný barysynda joıylyp barady… Saýysqandyq petroglıfteri – tarıhı aqparat, adamzat aqyl-oıynyń jemisi. Osyndaı tamasha tabıǵatty, jartastarynda ejelgi adamdardan qalǵan qoltańbasy bar tarıhı oryndardy saqtap, týrıstik baǵytta saıahat jasaýǵa jaǵdaı týdyrsaq. Birinshiden, tarıhqa qurmet. Ekinshiden, urpaqqa ónege. Úshinshiden, tabys kózine aınalar edi.
Saýysqandyqtaǵy qoltańbalar – ejelden osy jerde tirshilik etip, qonystanǵan baǵzy zaman taıpalarynyń adamdary qashap salǵan derek kóz, qalpyn buzbaǵan aqparatty tastar – osy aımaqty mekendegen búgingi urpaqtyń este joq eski zamandaǵy arǵy atalary. Jergilikti turǵyndar, qazirgi urpaq ta arǵy atalaryndaı túıe, jylqy, qoı baǵyp, ańshylyqpen aınalysyp keledi. Búgingi ańshylardyń qolynda myltyq. Olardyń foto sýretteri qaǵaz betinde qansha ýaqytqa saqtalatyny bir Allaǵa aıan. Al jartastaǵy adyrna tartqan ańshynyń sýretinqurmettep, qorǵasaq, ashyq aspan astynda myńdaǵan jyldar boıy saqtalyp kelgenine qaramastan zamannyń aqyryna deıin qalpyn buzbaı jata bermek.
Álkeı Marǵulan atamyz: «Tasqashaý óneriniń dástúrleri neolıt zamanynan bastalady. Qola dáýirine adam tas óńdeýdiń myńjyldyq tájirıbesimen keldi», – degen ǵylymı tujyrym aıtady. Tasqashaý óneri – neolıt zamanynda, tas dáýirinde bastalyp, qola dáýirinde jetilip, túrki qaǵanaty kezinde bıik deńgeıge jetip, búgingi ǵylym tehnologııanyń damyǵanyna qaramaı áli kúnge atadan balaǵa jalǵasyp, úzilmeı kele jatqan qolónerdiń tarıhy tereń úlken bir salasy. Tek, biz tas qashaýshy óner ıelerin – o dúnıelik bolǵan jaqyndarymyzǵa kóktas, belgi qoıar kezde izdeımiz…
VII ǵasyr men XX ǵasyr arasyndaǵy on úsh ǵasyrlyq murany izdesek, qaǵazǵa basylǵan qoltańbany, qaǵazǵa túsken muralardy, elimizde kóp jyldyq soǵys saldarynan… saqtalmaǵan sebebti shetel muraǵattarynan izdeımiz. Bizdiń tarıhymyz budan da ilgeri dep muraǵat izdesek, taý-tastardaǵy ejelgi ata-babalarymyz qolmen qashap qaldyrǵan qoltańba, ıaǵnı tańbaly tas, balbal tas, qulpy tas, eskertkish tastardan tabamyz. Sondyqtan mundaı tarıhı oryndardy dala muraǵaty, dala murajaıy dep ataýǵa tolyq negiz bar. Dala muraǵatyn qorǵaýǵa keleshek urpaq aldynda boryshtymyz. Dala muraǵaty kókirek kózimen qaraǵan adamǵa adamzattyń tarıhynan, olardyń turmysy men ómirinen maǵulmat beretin aqparatqa toly.
Biz bul ýaqytqa deıin ejelgi adamdar ómirimen tarıhshylar, onyń ishinde arheolog mamandardyń zertteýi nátıjesinde, ejelgi mekenderden tabylǵan tas quraldar men qysh ydystardyń jáne qorymdardaǵy adamdardyń dinı senimine baılanysty birge jerlengen zattar arqyly tanysyp kelgenbiz. Petroglıfter arheologtar tarapynan derek kózi retinde zerttelgenimen aqparat retinde arnaıy zerttelmegen… Endigi jerde jýrnalıstıka tarıhymen tasqa basylǵan jasampaz mádenıet, beınelitas, beıneli jazý, tańbalytas, sonymen qosa eskertkish tastaǵy túrki tańbalary (túrki jazýy) arqyly da tanysa alamyz. Tasqa basyp aqparat qaldyrý – jýrnalıstıka ǵylymynyń buryn zerttelmegen tarıhy tym tereńde jatqan úlken bir salasy.
Kórgen-túıgenin, qorytqan oıyn jartasqa sýretteý, beıneli jazý (pıktogramma) arqyly óz dáýirinen, turmysy men sharýashylyǵynan keıingige óshpesteı oı jemisin qaldyrý – baǵzy zamannyń aqyldy, sheber adamdaryna tán qubylys. Ol – aqparatty máńgi saqtaýdyń syry men qupııasy. Osy tastardaǵy sýretterge qarap tasqa qashap aqparat qaldyrýdyń tarıhy neolıtte (jańa tas ǵasyry) bastaý alyp, eneolıtte qalyptasyp, saq, ǵun, túrki dáýirinde keńinen taraǵan degen tujyrym jasaýǵa bolady… Tas qashaý, tas óńdeý óneri, ǵylymy tas dáýirinen bastaý alady. Tasqashaý ǵylymy dep ataý sebebim, sol dáýir adamdary tas qasıetin tanyp, syryn uqqan… Ejelgi adamdar ot jaǵý barysynda ottyń aınalasyn qorshap qoıǵan tastardyń balqyp quıylý saldarynan tasty balqytý arqyly qola, temir, t.b. metaldar alýdyń jolyn ıgerip, jetildirgen. Osylaısha tas dáýiri, qola dáýiri, erte temir dáýirinde jaratylystaný ǵylymy jetile túsedi…
Qazaq dalasyndaǵy petroglıfterge súıene otyryp, otandyq jýrnalıstıkanyń, qazaq jýrnalıstıkasynyń tarıhyn tas dáýirinen bastaýǵa bolady. Hronologııalyq ýaqyty b.d.d. 7/6-myń jyldyq – bizdiń jyl sanaýymyzdyń 2000 jyly. Ekeýin qosyp eseptesek jerimizde saqtalǵan aqparattyń (b.d.d. 7 myń – b.d. 2000 jyl) 9 myń jyldyq tarıhy bar bolyp shyǵady. Oǵan qazaq dalasynyń kez kelgen aımaǵyndaǵy tańbaly, balbal, eskertkish, qulpytystar kýá (mysal bola alady). Árıne, bul aqparatty tastardyń barlyǵy anyq-tanyq aqparat dep aıta almaımyz. Kómeski bolsada kóńil kózimen qaraǵan adamǵa eskiden qalǵan estelik… Tas qashap aqparat qaldyrý sýretti jazý (pıktogramma) – tehnologııanyń damýyna oraı oqıǵa ornynan mátinmen qosa fotosýret, sózben qosa beıne (vıdeo) arqyly aqparat berý deńgeıine jetti. Tasqa sýretteý, sózben sýretteý, vıdeoǵa túsirý barlyǵynyń negizi – beınelep jetkizip aqparat berý. Demek, pıktogrammalar – aqparattyń kózi, petroglıfter – aqparattyń tegi.
Qazaq dalasyndaǵy ańshylyq pen kóshpeli mal sharýashylyǵy yqylym zamannan bastalady. Adamdardyń negizgi sharýashylyǵy ań aýlaý bolǵandyqtan olar ańdardyń jaratylysyn uǵýǵa tyrysqan. Ańdardyń basym kópshiligi kıik, qaraquıryq, taýteke arqar, qulan, tarpań, qolǵa úırene bastaǵan tórt túlik mal túıe, jylqy, sıyr, qoı-eshki jáne t.b. ańdar tabıǵattyń yńǵaıyna qaraı tebindep jaıylýǵa yńǵaıly jerlerge aýysyp otyrǵan. Taýdan alys jazyq dalalar, qysta qar az túsetin shóldi jerler, sonymen qosa ylǵı jel soǵyp turatyn qum tóbelerde qar qalyń jaýǵanmen, bir jaq betin jazyqtaǵy úzdiksiz soqqan jel arshyp tastap otyrady. Bundaı jerler asha tuıaqty ań men malǵa qystan jutamaı shyǵýǵa qolaıly bolǵan. Sol sebepti ań men maldyń yńǵaıyna qaraı maýsymdyq jaıylym, jyldyń mezgiline qaraı kóship otyrý kóshpendi mal sharýashylyǵy qalyptasty…
Nurlan NAÝRYZÁLI
