Bárimiz kelinniń «aıaǵymen» dúnıege endik. Sonda kelin degen kim? Kelin degen kelgen kisi. Qazaq solaı bola tura kelindi qonaq demeıdi. Kerisinshe, qyz balany qonaq deý dástúri qalyptasqan. Kelin qonaq emes, ol otbasyńyzǵa engen baq, bereke. Kelin dúnıege urpaq ákelýshi, demek, ol otbasynyń yrysy men órisi. Bul degen keremet maǵyna. «Qyz ósse eldiń kórki», degen mátel osyndaı mánge oraı aıtylsa kerek. Kelin tastaı batyp, sýdaı sińý nıetinde bógde úıdiń esigin ashqaly otyr, onysy erlik…
Bul máseleniń óte názik eki qyry bar.
***
Biri, ol, sábı kezinen álpeshtep, qazaqsha aıtqanda, qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaı, alaqanǵa salyp, aıalap ósirgen, ózegińnen ósip-óngen qyz balań. Qyz bala – baq qusy. Ol uıadan usharda, árıne, júregiń syzdaıdy, biraq tabıǵat talaby, ata-baba dástúri bar, qyz bala «jat jurttyq». Amalǵa kóngenmen, barar jeri qandaı eken degen kóńilińnen kúdik ketpeı, mazasyz kúnderge, túnderge tap bolatynymyz taǵy bar. Ol bolsa, baǵyna erip, «jat jurtqa» attanbaq. Barǵan mekeni qutty bolsa ıgi edi dep tileısiń. Bul urpaqtan urpaqqa Adamata – Haýaana zamanynan úzilmeı kele jatqan dástúr, solaı bola tura ár ata-ana úshin tas túsken jerine aýyr.
Qyz uzatýǵa qatysty jastyq shaqtaǵy bir oqıǵa esimde qalypty
Keńestik zaman, biraq Leonıd Brejnev basqarǵan keńqoltyq kez. Dýmandy bir toı bastaldy. Toı qyzyǵy tarqamaı, endi ol qudalardy jolǵa shyǵaryp salýǵa jalǵasqan. Oıyn-qaljyńymyz uzaqqa sozylyp ketse kerek, qudalar jaǵy barar jerleri shalǵaı bolǵandyqtan mazasyzdana bastady. Biraq olardyń bul jaıyn túsingeli turǵan biz joq. Kenet toı ústinde de oqys sózderimen kózge túsken aqsary kelinshektiń:
– Áý, qudalar, nesine jetisip tursyńdar, alar dándi aldyq, senderge qaýyzy qaldy, biz endi kettik, – dep qoıyp qalmasy bar ma. Qudasha kelinshektiń sózi maǵynaly. Shynynda biz qaýyz, al dán degeni uzatylyp bara jatqan aıaýly qyzymyz. Qoldaryna «dán» tıgenderdiń sózi óktem. Kóp keıin osy hal óz basyma túskende, shaıpaý kelinshektiń sózi sanamda qaıta jańǵyrdy. Mundaıda «qyz bala – qonaq», – dep kóńildi jubatasyń da qoıasyń.
***
Ekinshi másele, kelinniń bosaǵa attaýy. Qyz bala óz úıinen uzap shyqty, endi ózge úıge kelin bolyp enbek. Kelgen adamdy qalaı qarsy alýymyz kerek. Kelinniń aıaǵynan degenimiz, onyń osy alǵashqy qadamy emes pe? Alǵashqy qadam alysqa bastamaq. Aq kelinnen aq ájege deıin júrip ótetin uzaq jol jatyr. Bul jol kimge jeńil bolǵan. Taǵdyrdyń ár kelinge synaq daıarlap qoıatynyn kim bilgen. Qýanysh degen serpilgen bir qaıǵy. Shirkin, qýanysh saǵym bolmaı, qaıǵy saǵym bolsaıshy. Men, aq kelin (shynynda da aq, ádemi edi) bolyp túsken sheshemniń qıly taǵdyryn kóz aldyma elestetemin. Úıelmeli-súıelmeli, qarasań kóz toımaıtyn súp-súıkimdi eki qyzy ósip kele jatqanda kúıeýin «halyq jaýy» dep ustap (ol aqyn edi), túrme azabyna tóze almaı opat boldy. Aq kelinniń jesir, eki qyzdyń jetim qalýy jazý ma, álde zaman qasireti me? Bul saýalǵa jaýap qaıda ol kezde? Kim jesir qalǵan kelinniń jan azabyn túsinbek? Osyndaı áńgime bolǵanda shymkenttik baýyrym, óz qaıǵysyn qosa aıtyp edi.
– Ákem soǵysta, nemis tutqynyna túsip, elge keıinirek oraldy. Sheshemniń qolynda ákemniń soǵysta qaza bolǵany týraly «qara qaǵazy» bar. Biraq, ol «qaǵazǵa» senbepti. Ol tiri, tiri, – dep eshbir sózge kónbeı, 1947 jylǵa deıin týǵan sińlisimen birge aýyl shetindegi jupyny úıde ólmestiń kúnin kóre bergen. Eshqaıda qonys aýdaryp kóshpegen, sebebi ol úıdi kúıeýi salǵan. Ol óz úıinen soǵysqa ketti, qaıtqanda da óz úıine ensin degennen taımapty. Aınala aǵaıyn ákemniń ólgenine sengen, kóngen, tek úmit sheshemde ǵana saqtalǵan. «Birde tún aýa, «esikti bireý qaǵady», – deıdi sheshem. – Ol kezde úı qoryǵandar bar, jastyq astyna balta jastap jatamyz. Baltany qolǵa alyp esikke barsaq, bir tanys daýys:
– Esik ashyńdar, – deıdi. Sheshem shydap syr bildirmeı tyń-tyńdap tursa, sińlisi, apa, bul kókemniń úni ǵoı», –dep bolmaıdy. Ashaıyq, ashpaıyq dep turǵanda ákemniń sheshemniń esimin aıtyp jylap turǵanyn estip, esikti ashsa, óldige sanaǵan adam aman-saý kelip tur. Qyzyq oqıǵa sodan keıin bastaldy. Sheshem ákemnen bes jas úlken bolatyn, ol áńgime óz aldyna bir tarıh, – dep áńgimeshil baýyrym bir jymıyp, sózin ári qaraı jalǵastyra berdi. Araǵa eki-úsh jyl salyp, sheshem bir áńgime shetin shyǵarypty.
– El óldige sanap edi, aman-esen oraldyń, basyń olja, men bolsam bala kóterer emespin, saǵan salar qolqam bar, meni tyńda. Myna sińlimdi seniń shańyraǵyńa kelin qylyp túsirem. Ákem oqymaǵan, momyn adam bolatyn, bul sózge kónbeı azar da bezer bolady. Biraq sheshem qaıtse de kóndirip, sodan úsh ul, bes qyz ómirge keldik. Olardan ósken urpaq, qudaıǵa táýbe, qara orman desek te bolǵandaı. Bárimizdi tárbıelegen de úlken sheshemiz, sondyqtan ony «sheshe» dep kettik, – dep áńgimesin aıaqtady. Bul ne, kóregendik pe, álde ózi sińgen otbasyna degen erekshe qurmet pe? Qazaqtyń osyndaı kelinderi kóp bolǵan.
***
Oıyma joryq kezinde bolǵan bir ańyz oqıǵa oraldy. Shapqynshylyq zamany. Qala úshin qyrǵyn soǵys bolypty. Birde eki jaq kelisimge kelip, qıraǵan qaladan áıel, bala-shaǵany bosatpaq bolady. Jaýlap alýshylar úkim shyǵarypty:
– Árbir kelinshek ózine eń qajettisin dorbaǵa salyp arqalap ótsin, olarǵa tıispeımiz, al qalǵandaryna raqym joq, – dep. Buıryq oryndalady. Kelinshekter bir-bir qap arqalap shyǵyp ketedi. Jaý ishke ense, qalǵan óńsheń bala-shaǵa, áıelder qapqa erlerin salyp alyp shyǵyp ketken kórinedi. Kelinshekterdiń kúıeýlerine degen mundaı qurmetine tánti bolǵan jaý jaǵy qalany qıratýdy, bala-shaǵany qyrýdy toqtatypty.
Halyq dástúri boıynsha kelin barǵan jerinen eshqashan qaıtpaǵan. Sirá, qazaqtyń tastaı batyp, sýdaı siń degeni sol ma eken. Kelin yrysymen keledi, endi ol yrys shashylmaýy, shaıqalmaýy kerek. Osyndaı jaǵdaı Ospan dúnıeden ótken soń, Erkejannyń basyna tústi. Ámeńgerlik degen salt bar, qaıtar jol joq. Taǵdyr sóıtip Erkejandy Abaıǵa jar bolýǵa jetkizdi.
***
Halyqtyń «tastaı batyp, sýdaı sińý» degeni qazaq kelinderine qatysty fılosofııa. Qazaq kelinderiniń minezi de ýaqytqa uqsas, qaıtymy joq. Esime senator Hýseın dosymnyń aıtqany oralyp otyr. Ol qart apasynyń bir qylyǵy týraly aıtyp edi. Áje ónip-ósken urpaqtaryna:
– Balalar, týyp ósken jerim, tórkinim Syr boıy, Syr eli. Barmaǵaly uzaq jyldar júzi boldy, saǵyndym, aparyńdar, – depti. Olar ana ótinishin eki etpeı Syr ózeni boıyna aparyp:
– Mine, darııa, – deıdi. Ájeı ózen boıyna kelip jaıǵasyp alyp, beti-qolyn jýyp, uzaq oılanyp otyryp, ornynan turyp, balalaryna:
– Kettik, – depti.
– Qaıda, – degen balalaryna:
– Qaıda bolýshy edi, úıge kettik, – depti ertip kelip abdyrap turǵan olarǵa.
***
Kúni keshegi basymyzdan ótken HH ǵasyrdyń 90-jyldarǵy eldegi turmystyq qıynshylyqtardy jeńýdegi kelinshekterdiń erligi ólsheýsiz bolǵany bárimizge málim. Elimizdi ekonomıkalyq tyǵyryqtan alyp shyqqandardyń biri – áıelder qaýymy desek, artyq aıtpaǵanymyz. Sebebi osyndaı isterdiń talaı kýágerleri boldym. Sonyń biri mynadaı oqıǵa. Jol túsip, aǵam Nyǵmet ekeýmiz Kereký qalasyna saparǵa shyqtyq. Eki kisilik keń kýpege bılet aldyq. Bul 1992 jyldyń kúzi. Kórsetilgen orynǵa jaıǵasyp otyra bergenimizde, esikti oqys ashyp eki kelinshek jamyrasa:
– Aǵaılar, poıyz júrgenshe, ýaqytsha júkterimizdi sizderdiń kýpege qoıa turýǵa bola ma, – dedi. Men aǵama, ol maǵan qarady, ekeýimiz amalsyz:
– Iá, – deýimiz muń eken, ala qaptarǵa kýpe ishi tola bastady. Aǵam:
– Biz shyǵa turaıyq, – degen soń, bylaı baryp turdyq. Ala qaptar kýpege aǵylyp kelip jatyr. Bir kezde poıyz qozǵaldy. Kýpege kirsek, ekeýmiz otyratyn ǵana oryn qalypty, qalǵanynyń bári ıyq tiresken júk, bul nesi degendeı syńaı bildirdik.
– Aǵaılar, sál-sál sabyr. Qazir poıyz ornynan qozǵalysymen júkterimizdi retteımiz, keshirim ótinemiz, – degen soń, kóndik. Aıtqandaryndaı, kóp keshikpeı kýpeni júkterden bosatty. Baıqap otyrmyz, keshke qaraı qytaı kespesin jylytyp, tamaq ishti. Meniń ony alǵash kórýim, jyldam daıarlanatyn taǵam eken. Birazdan soń, aqyryndap kóńilderi jaılandy-aý deımin, kelinshekterdiń únderi shyǵa bastady. Endi baıqadym, olar onshaqty. Jol bolǵan soń, aǵam ekeýmiz jón surastyq. Sonda olardyń aıtqany:
– Shet elden taýar alyp qaıtyp kelemiz, bala-shaǵa qamy úshin, – deıdi. Men:
– Nege mundaı aýyr jumysqa kúıeýlerińdi jibermeısińder, – desem, kelinshekter qaljyń-shyny aralas bylaı dedi:
– Kúıeýlerimizdiń qoldaryna osynshama aqsha berip taýarǵa jibersek, eki jaǵdaı bolady. Birinshisi, araq iship, aqshanyń kózin qurtyp, ótirik aıtyp oralady, árıne, týlap-týlap, aqyry oǵan da kónesiń. Ekinshisi, bireýlermen kóńil qosyp, solarmen múldem qalyp qoıýlary da múmkin. Bul – qaýipti. Sondyqtan mundaı jumysta bizder, kelinshekter júremiz, – degenderine ózge aıtar laj tappadym. Máseleniń eń qyzyǵy, erteńinde kelinshekter turysymen bet-aýyzdaryn jóndep, boıanyp, sándene bastady. Nege olaı boldy desem, bulardy perronda qarsy alyp kúıeýleri tur eken. Baıqasam, bári shetinen etjeńdi, betterinen shybyn taıyp jyǵylmasa da tamaqtary toq sııaqty. Óńderinen joqshylyq belgisin taba almadym. Shirkin, kelinder, kelinshekter-aı! Rahmet senderge!!!
***
Alysty jaqyndatatyn da kelin. Osy jaıǵa toqtalsaq, aıtpaǵym, qazaq halqynyń danalyǵy, onyń álemdegi kólemi jaǵynan toǵyzynshy oryn alatyn alyp atajurtqa ıeliginde dep ádil aıtyp júrmiz. Bul iste, áýeli Jaratýshy ıemizge, sodan soń ata-babalarymyzǵa sheksiz qaryzdarmyz. Alaıda osy máselede kelinderdiń úlesi de erekshe. Dana qazaq jeti ataǵa deıin qyz alyspaıtyn bolyp bir zamandarda ózara kelisimge kelgen. Bul din joly emes. Dinniń dýyldap turǵan jeri Saýd Arabııasynyń ózinde mundaı tártip joq. Tipten, ózbek elinde de dástúr basqasha. Qazaq jeti ataǵa deıin qyz alysqandy kórgensizdik, júgensizdik dep meılinshe jazǵyrǵan. Árkimniń jeti atasyn bilý qajettiligi de sodan. Shákárimniń «Qalqaman – Mamyr» jyrynyń mazmuny da osy jaıǵa arnalǵan. Qalqaman ata-dástúr saltyn buzǵany úshin jazyqty bolǵan. Sonda baǵamdap otyrsaq, jeti ataǵa deıin qyz alyspaý degenimiz ár ataǵa ortasha otyz jyl bersek, 210-250 jylǵa deıin el ishinde qudalasý joq. Demek, qudanyń alys atadan bolýy shart. Al, qazaqta quda bolsań, eń jaqyn týys bolǵanyń. Kelinniń alysty jaqyndatýy degen osy emes pe? Alysym jaqyn bolsa, «qarǵa tamyrly qazaq» bolmaǵanda kim bolamyn. Bul jerde eki jaǵdaı bar. Biri, jeti ataǵa deıin bári týys, ıaǵnı týystyq jeti ataǵa deıin sýymaıdy. Ekinshiden, osy jeti ata bolyp uıysyp otyrǵan qaýym, ekinshi bir jeti atamen quda bolyp týysady. Qarǵa tamyrlyqtyń tereńdigi de osy emes pe?
Oıdy ári qaraı órbitsek, keń dalany, ana til degendi búgingi kúnge deıin taza túrinde saqtaýshy da kelin desek, artyq emes. Shyndyǵynda, kelinmen birge aǵyl-tegil óleń-jyr, toı-dýman kelmeı me? Dástúrli zamanda batys qazaǵy shyǵystan, ońtústik qazaǵy soltústikten degendeı qym-qıǵash quda bolyp, ol qudalyq eskirip sarysúıektense, «qudalyq jańǵyrtý» degen bolyp otyrǵan. Ol da kelinderdiń óz týystarymen qaıta qaýyshý nıetinen shyqqan is bolsa kerek. Sóıtip, Qazaq eli ortaq keń dalany ıgerip, bir tilde, bir dinde qaımaǵy buzylmaı ǵumyr keshken.
Bul áýeli Qudaı, odan keıin kemeńger kelinderdiń arqasynda. Kemeńger kelin dese, Jırenshe sheshenniń alǵan Qarashashy esime túsedi. Qarashashtyń parasattylyǵyna tánti bolyp, shirkin, odan asqan qazaqtyń kelini bolǵan ba deısiń. Qarashashtaı kelinderdiń biri – Domalaq ana, esimimen rý atalyp ketken Abaq kelin, taǵy basqalar. Qazaqtyń kelini Zere – Qunanbaıdyń anasy bylaı degen eken: «Men Qunashty bir kún dáret almaı emizip kórgem joq jáne omyraýymdy tazalap jýmaı, bismıllá dep aıtpaı emizgen mezgilim bolǵan joq» (Dúkenbaı Dosjan. Abaıdyń rýhy (Ǵumyrnamalyq oıtolǵaý). Astana «Folıant», 2008. – 432 b. 8-b.). Buǵan ne aıtýǵa bolady. Hakim Abaı osy Zere ájesiniń tárbıesinde ósken.
***
El ishinde Ysty kelin degen ańyz bar. Dımekeńniń atasy Qonaıdyń úlken atasy Jalmambettiń Sylandy degen kelinshegi qymyzdyń sabasyn tobylǵy, qaraǵaı búrshigimen ystap, saqtaýǵa sheber eken. Úlken kisiler kelip: «Sizdiń saqtaǵan qymyzyńyz nege buzylmaıdy, ashymaıdy?» dep suraǵanda, ol kisi: «Sabany óńezdendirmeı qaıta-qaıta bulaq sýymen jýyp, jelge ustap baryp ystasa boldy», degen eken deıdi. Sodan el: «Álgi Ysty kelinniń úıine baryp qymyz iship keleıik», – dep aıta bergen soń, «Ysty kelin» atalyp ketipti. Kele-kele rý da Ysty degen atqa ıe bolypty degen ańyz bar. Qazaq sanasynda ańyz ben aqıqat aralas júretinin moıyndasaq, Ysty kelin týraly sóz tegin shyqpaǵan.
***
Bala kezimde estigen áńgime. Jetinshi babamyz Kenebaı bı balasy Qaramanǵa Qaz daýysty Qazybektiń nemere qaryndasy Sheker esimdi qyzdy aıttyrady. Mezgil jetken soń, Sheker qyz uzatylý úshin basyna sáýkele kııýi kerek eken. Boıjetkenniń adýyndy minezin jete biletin jeńgeleri, onyń basyna sáýkele kıgizýge batyldary jetpeı tursa, ony jeńgeleriniń qolynan julyp alyp:
– Nesine bolbyrap tursyńdar? Áıteýir kıetin nárse emes pe, bul, – dep ózi kıip alyp, áke-sheshesine baryp:
– Qaıran áke, qosh, aman bol! Ana, siz de aman bol! Al men kettim, – dep onysymen qoımaı:
– Áı, álgi meni alatyn Qaraman qaıda júr ózi, – depti. Kelin túsetin aýyl Malybaı kólin jaǵalaı qonǵan eken. Aýyl adamdary kelindi kútip, qarsy alý qamynda júrse, bireý kelip:
– Kelin kólde ári-beri maltyp júr, – depti. Jeńgeleri baryp, kelinniń ersi qylyǵyna qysylyp tursa, Sheker anamyz:
– Áı, kelinshekter, kórińder, qunan qoıdaı maltımyn ba, álde dónen qoıdaı maltımyn ba, – depti. Osyndaı da minezdi kelinder bolǵan.
***
Kelin degen maǵyna qaı kezde ózge kúıge ótpek? Sondaı jaǵdaı sirá, ózi bola ma eken? Oılaımyn, «kelin» dep aıtatyn úlkender qalmaǵanda. Ol ájeden qarııaǵa aınalǵanda. …Tastaı batyp, sýdaı sińip, qutty mekeninde máńgilik jaı-kúıin tapqanda… Múmkin… Iá, sonda. Solaı degenmen, kelin bolyp ǵumyryn bastap, aq ájege, aınalǵan asyl ananyń qıly-qıly taǵdyryn, qupııa jan-syryn kim bilip bolǵan. Bárin bilýshi tek qana bir Alla!
Ǵarıfolla ESIM,
fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, akademık.
Astana. «Egemen Qazaqstan».
