AQSh-tyń basty maqsaty jáne «Bir beldeý - bir jol» jospary

1) AQSh-nyń basty maqsaty Qytaıdyń «Bir beldeý - bir jol» josparyn talqandaý, boldyrmaı tastaý. Sońǵy 2 jylda osy maqsatta barlyq kúshin aıamaı jatyr.
2) «Bir beldeý - bir jol» (One belt One road) josparyn alǵash ret Qytaı tóraǵasy Shı Jınpın 2013 jyly Astanaǵa kelgende Nazarabaev ýnıversıtetinde málimdedi. Bul Orta Azııada Qazaqstanǵa bergen máni. Bul qara jáne temir joldarmen júretin jol. Ekinshi teńizben júretin jolyn da sol 2013 jyly Indonezııaǵa jasaǵan saparynda aıtty. Qytaı teńiz arqyly Eýropaǵa 1 konteıner júkti 40 kúnde 5 myń dollar shyǵynmen aparady. Al Qazaqstan Reseı temir joldary arqyly 11 kúnde 6 myń dollarmen apara alady. Jáne júkti keri qaraı sol merzimde jetkize alady.
3) Qytaı teńiz joldary arqyly ózine kerekti munaıdyń 75 paıyzyn Afrıka men Taıaý Shyǵys elderinen tasyp jatyr. Qalǵanyn Reseı men Qazaqstan arqyly temir jol nemese trýbalar arqyly alyp jatyr.
4) Dál qazir NATO teńiz kúshteriniń 65 paıyzy Qytaı teńiz jaǵalaýynda júr. AQSh kez kelgen ýaqytta Qytaıǵa keletin energııa kózderin jaýyp tastaı alady. Sol kezde Qytaı ekonomıkasy 3 aıda bitedi. Óz ishinde qajetti munaı men gaz shyǵarý qıyn, jetkiliksiz. Qytaı sondyqtan qara jolmen baratyn joldarǵa kóp kóńil bóldi, kóp qarjy saldy.
5) AQSh áskeri Taıvanda jaqsy ornalasyp aldy. Onymen qosa AQSh áskeri Qytaıdyń kórshileri Japonııa men Ońtústik Koreıada tur.
6) Gonk-Kongtaǵy ereýil 1 jyldan beri basylmaı tur. Qytaı Gong-Kongqa ásker kirgizbedi. AQSh sony kirgizedi me dep kútti.
7) Pompeo Mınskige kelip 100 paıyz munaı beremin dep shýlatty. Keıin ony taǵy Reseıge satyp ketpese. Reseı de bir syltaýlar izdep júr ǵoı. Ýkraına, Belorýssııa jáne Qazaqstanǵa saparyn bir qyzyǵy Reseıdiń myqty BAQ quraldary jazbady da. Mysaly RBK.
8)Astanaǵa kelip Kıiz úıdiń ishinde Qytaıǵa qarata málimdeme jasady. Pompeonyń ol málimdemesin álemdegi bedeldi BAQ "Qytaıdan qashqan uıǵyr men qazaq Qazaqstanǵa kele bersin, ol jer saıası baspana beredi" dep jazdy. Mysaly Reuters. Al AQSh, Germanııa jáne Túrkııadaǵy uıǵyr saıttary "Pompeo Qazaqstanǵa baryp aıtty, qashqan uıǵyrlarǵa saıası baspana beredi" dep jazyp jatty. Al bizdiń BAQ "Qytaı qazaqtaryna Qazaqstan arasha tússin dep ótindi" dep jazyp jatty.
9) 2008 jyl Grýzııa AQSh-na arqa súıep Abhazııadan aıryldy.
2014) Ýkraına Qyrymnan aıryldy. Donek pen Lýganskige Reseı áskeri kirdi. Artynan "Mınsk kelisimine" qol qoıýǵa májbúr boldy. Keıinnen belgili bolǵandaı Ýkraınany qol qoıýǵa májbúrlegen de sol AQSh. Sebebi Ýkraına áskerimen birge NATO áskeri Lýgansk aımaǵynda bolǵan. Qorshaýda qalyp ketken. Qysqasy AQSh óz ofıerlerin qutqarý úshin Mınsk kelisimine barǵan. Kelisimge barmaǵanda NATO ofıerleri qyrylyp ketetin edi. Sol kelisimniń zardabyn Ýkraına áli uzaq kóretin bolady. Qazirdiń ózinde defakto 30 paıyz jerinen aırylyp otyr.
10) 2000-shy jyldary Shyǵys Túrkistanda (Shyńjanda) uıǵyrlar kóterilip jatty. "Shyǵys Túrkistan uıǵyrlardyń ǵana otany emes olar ǵana kóterile berýi kerek emes"-dep syrttaǵy bireýler syrttaǵy "bir qazaqtardy" sol jerlerge jiberip úgit júrgizdirdi. Árıne aldymen dinı temalardan bastady. Nátıjeler berile bastady. Qazaqstanǵa emin-erkin kelip-ketip júrgen qazaqtar da sol ýaqyttan bastap Qytaı túrmelerine toǵytyla bastady. Jáne sol syrttaǵy bireýlerdiń kelesi jumysy Qazaqstan ishinen Shyǵysqa qaraı úretin bireýlerdi taýyp janjalǵa aralastyryp jiberý kerek boldy. Ol da boldy.
11) Ońtústiginde Kong-Kong kóteriletinin Pekın aldyn ala jaqsy bildi. Sol úshin Soltústik Batysynda ekinshi maıdan shyǵyp ketpes úshin Tıbet pen Shyńjandy janshydy.
12) Qytaı ishinen shirip, sol jer qazaǵymen elge qosylsa qanekı, ol da bir lotereıadaǵy shans sııaqty. Qytaı túrmeden barlyǵyn shyǵaryp jibergen kúnniń ózinde sol jerdegiler elge túgel kóshedi degenge senbeımin. Kelse osy kúnge deıin keler edi. Shırek ǵasyr ótti. Ary ketse 10-15 paıyz keledi. 2007 jyldan bastap mektepke barǵandar tek qytaısha oqıdy. Ol jaqta da máńgúrttený tez júrip barady.
13) Qysqasy, Pompeo aıtty eken dep eshkimniń dúrligip ketpeıtinine senemin. AQSh-qa «Bir beldeý - bir jol» boıynda janjal kerek. Biraq qazaq «Bir beldeý - bir joldan» da saq bolý kerek. AQSh «Bir beldeý - bir joldan» óziniń qomaqty úlesin alatyn bolsa Qytaımen kelisi ketýi de múmkin.

Nurtas Ilııas