Belgili matematık Asqar Jumadildaevpen oıda joqta Almatydaǵy saýda ortalyqtarynyń birinde jolyǵyp qaldym. Azamattyq bolmysymen, jeke ustanymdarymen daralanyp júretin akademık áldebir satýshy qyzǵa bir sandardy eseptep, dáleldep tur eken. Amandyq bilisip bolǵan soń, jaqyn mańdaǵy meıramhanalardyń birine kirýdi uıǵardyq. Minezi qyzyq. Naqty áńgime qozǵamasań, únsiz otyra beredi, birde jyldam sóılep ketedi. Kóbine qysqa sóıleıdi. Kisiniń betine kóp qaramaıdy. Birde ataqty matematık Djon Neshke uqsaıtyndaı kórinse, endi birde kelbeti Oralhan Bókeıge kóbirek keletin sekildi. Qımyly tym sergek. Kóp uzamaı ekeýara erkin áńgime bastalyp júre berdi.
MEDIINA – «IBN SINANYŃ MEDETI» DEGEN SÓZ
– «Poezııa – ıntımdik» dúnıe deısiz be?
– Bul áldeqashan aıtylǵan sóz bolý kerek .
– Taǵy bir sózińizde matematıkalyq oılarymnyń negizin Shyǵystan aldym degen edińiz...
– Jalpy, matematıka degen ne? Poezııa degen ne? Ekeýiniń aıyrmashylyǵy men uqsastyǵy qandaı? Oılap qarasaq, ekeýiniń uqsas tustary óte kóp. Algebra Shyǵystan shyqty, ıaǵnı bul – Ál-Horezmıdiń ǵylymy. Araldyń boıynda týǵan Ál-Horezmı – bizdiń atamyz. Men formýlaǵa barsam da, ózgesine barsam da, obrazben oılaımyn. Árbir nárseni obrazben kóremin jáne solaı oılasam, maǵan barlyǵy uǵynyqty bolady.
– «Búkil ǵylymnyń bastaýy – Shyǵys» desek bola ma?
– Grekııaǵa da Shyǵys dep qaraýǵa bolady.
– Qazir júıeli izdenip júrsiz be?
– Qazirgi izdenisim jıyrma bes jasymmen salystyrǵanda on ese artyq. Eshqashan ýaqytym bolmaıdy. Kóptegen maqalalarym aıaqtalmaǵan kúıi jatyr.
– Bala kúnde óleń jazdym dedińiz…
– Iá, jazǵanmyn. Shıeli aýdandyq «Ósken órken» gazetine eki óleńim shyqqan. Birde maqala jazyp, áldebir saıysta jeńimpaz atanǵan edim. Pesa, maqala, óleń – bárin de jazdym. Men jazbaǵan nárse joq.
– Uıqyǵa qansha ýaqyt bólesiz?
– Uıqy sergek qoı qazir. Saǵat on birde uıyqtaımyn da, beste turyp ketemin. Abaı jaryqtyqtyń «Qartaıdyq, qaıǵy oıladyq, uıqy sergek» dep aıtqany bar emes pe?! Ras eken.
– Jalpy adamǵa alty saǵat uıqy jete me?
– Iá, jetedi.
– Sońǵy kezde bir suraq oılandyryp júr. Óner túısikke baılanysty ma, álde bilimge me?
– «Oqy, oqy jáne oqy» deıdi. Oljas bolsa, «qazirgi kezde aqymaq kóbeıdi, aqyldylar azaıdy» deıdi. Menińshe, kerisinshe. Jastardyń arasynda kóp júremin. Aqyldy balalar óte kóp. Kem degende, 100 adamǵa sabaq beremin. Sonyń ony qý bolsa, ony – jalqaý, biraq júzdiń ishinen mindetti túrde bir-eki myqty bala shyǵady. Soǵan rıza bolamyn. Menińshe, qazir aqyldy adamdar azaıǵan joq, kerisinshe, aqyldy jastardy uǵatyn shaldar azaıyp ketti. Óıtkeni bizdiń kezimizdeginiń bári qurydy ǵoı. Keıde shaldardy aıap ketemin. Óziniń balalary túsinbeıdi, keıbir aqyndardy óz balalary oqymaıdy. Keı shaldar otyryp alyp, «Mundaı óleń bola ma, mundaı án bola ma?» – dep jastardy synaı beredi. Mysaly, men «Ninety one» degen toptan esh jaman nárse kórmeımin. Olar eshkimge zaýal tóndirip otyrǵan joq. Ánderiniń mánin asa túsinbeımin, biraq jaqsy kóremin.
– Iaǵnı ǵasyr saıyn óner jańarýy kerek qoı?
– Árıne. Óner de, adam da, bári de jańarýy kerek. Jalpy, ómir degen ne? Qozǵalys. Qozǵalys neden shyǵady? Shyǵarmashylyqtan shyǵady. Osyndaı «jyndylar», «qısyqbastar» jasaıdy bárin. Jańa bári Shyǵystan shyqty dedik. Biraq qazir Shyǵys toqyraýda tur. Bul da – úlken másele. Algebrany oılap tapqan – musylmandar, medıınany oılap tapqan – musylmandar. Medıına – «Ibn Sınanyń medeti» degen sóz. Biraq munyń bári myń jyl buryn boldy ǵoı. Qazir qaıda sol ǵulamalardyń urpaqtary?
– Ol kezde Qurandy tereń zertteý jáne ǵylym men dindi egiz dep qabyldaý uǵymy boldy emes pe?
– Din jaǵyna kóp barǵym kelmeıdi. Óıtkeni qazir onymen kóbine haltýrıkter aınalysyp ketti. Saıasatqa aınaldyryp jiberdi. Oramal taǵa ma, taqpaı ma, balaǵyn uzarta ma, uzartpaı ma, onda turǵan ne bar? Qalasa – taqsyn, qalamasa – taqpasyn. Sol da talasatyn nárse me?! Kompıýterdi oılap tapqan – evreıler, mashınany oılap tapqan – aǵylshyndar, taǵy basqa tehnıka túrlerin oılap tapqan – nemister, nege solardyń arasynan bir jańalyq oılap tabatyn musylman shyqpaıdy? Talassa, osy suraqtarmen talassyn!
– Bizde bolashaq Eınshteınder bar ma?
– Árıne, bar. Muny jıi baıqap júrmin. Osydan keıin ǵoı, Oljastyń sózin túsinbeıtinim.
– Eınshteınniń kvanttyq fızıkasyn tereń túsingim keledi. Biraq ońaılyqpen boılatar emes…
– Shynymdy aıtsam, men de muny tereń túsinbeımin. Onyń túpki ıdeıasyna nazar aýdarý kerek. Ólshemniń úsh túri bar: úlken ólshem, ortasha ólshem, kishkentaı ólshem. Mysaly, atomnyń ishine kirip, úlken salmaq ólsheımin deseń, ólsheı almaısyń. Nege? Óıtkeni atom jarylyp ketýi múmkin. Al kádimgi sannyń ólshemi bolady. Máselen, ult, til, dil degen nárselerge arıfmetıka júrmeıdi. Muny sen daýysqa salyp sheshe almaısyń. Bul – kvanttyq obekt. Kvanttyq obekt – kishkentaı obekt degen sóz. Onyń ólshemi de basqa.
ShARShAǴANDA ÓLEŃ OQIMYN
– Jas kezińizden belgili bir rejımmen ómir súrdińiz be?
– Joq. Ózimdi eshteńege májbúrlegen joqpyn. Kóńilime jaqqan nárselerdi ǵana jasadym. Bala kúnimde óleńdi kóp oqydym. Poezııa unaıdy. Qazir de sharshaǵanda óleń oqımyn. Keıde jalyǵyp ketemin de, matematıkaǵa bet buramyn. Kirip ketsem, basqanyń bárin umytamyn. Ábdildá Tájibaevtyń «Minsiz óleń jazady muńsyz aqyn» degen óleńi bar. Stýdent kezde osyny «Juldyzdan» ne «Jalynnan» oqyǵanmyn. Máselen, Tumekeń kez kelgen týyndysyn birden otyryp jaza salatyn. Ony shımaılap, ózgertip jatpaıtyn. Demek, óleń týady, qalaı keledi – solaı tógilip túsedi. Julmalaǵannan ne shyǵady?!
– Qaı aqyndar unaıdy?
– Mańǵystaýda Sabyr Adaı degen aqyn bar. Myqty aqyn.
– Álem ádebıetinen she?
– Baırondy, Geteni nemisshe oqyǵanmyn.
– Nemisshe bilesiz be?
– Bilemin, árıne. Aǵylshynshadan góri nemisshe jaqsy sóıleımin. Germanııada eki jyl turdym, sol jaqta jumys istedim. Jalpy, on jyl Eýropada júrdim. Toqsan besinshi jyldary Eýropaǵa kettim. Germanııanyń Prezıdenti maǵan «Gýmbold» deıtin syılyq ta berdi. Otbasymmen sonda biraz aıaldadym. Qyzym nemistiń mektebinde oqydy. Shveııaǵa da bardym, qyzym sol eldiń de mektebinde bilim aldy. Nemister áıelime, eki qyzyma, qysqasy, bárimizge aqsha tóledi. Erkin ǵumyr keshtik.
– Bir sózińizde «Bir tildi meńgerý úshin sol tildiń 80 sózin bilseń jetedi» deısiz. Sonda qalaı?
– Mysaly, bir tilde qoldanysta úsh júz sóz bar. Nan, shaı, tamaq degen sekildi turmysqa qajetti sózder. Solardy bilip alsań, qalǵany sózdik qorda ózdiginen qalyptasa beredi. Al, endi, poezııa oqý úshin, álbette, kóp bilý kerek. Qazaq aqyndary ishinen aǵylshyn tilin Esenǵalı ǵana biledi ǵoı deımin.
– Nobel syılyǵy jaıly ne aıtasyz?
– Sol syılyqty túsinbeımin. Otyrǵan on adam ózderi oqyǵan dúnıelerin ǵana baǵalaıdy da, sol boıynsha nátıjesin shyǵarady.
– Shyńǵys Aıtmatovty jaqsy kóresiz be?
– Keremet qoı. Shyńǵys ekeýmiz áýejaıda kezdeskenbiz. Eýropada júrgen jyldarymda Stambýl áýejaıynda kórisip qaldyq. «Ne istep júrsiń?» – dep surady ol menen. Germanııada jumys isteıtinimdi aıttym. Sonda «Buryn nemister bizge aqyl úıretýshi edi, nemisterge aqyl úıretetin qazaqty alǵash ret kórip turmyn», – degen edi.
– Kitap oqýda qandaı da bir ádis qoldanasyz ba?
– Eshqandaı ádisim joq, qazir kóp te oqymaımyn. Oqıtynym sol – Abaı ǵana. Óıtkeni qysqa, mazmundy jazady. Abaıdyń ulylyǵy – barlyq óleńiniń basyńnan istikpen urǵandaı áser etýinde. Logıkasy kúshti. Sosyn bul kisi óleńdi bireýge unaıyn, oqyrmanǵa unaıyn, patshaǵa unaıyn dep jazbaǵan. Qazirgi aqyndardyń kóbi usaq oılaıdy. «Bylaı jazsam, oqyrman qalaı qabyldaıdy eken?» degen oı turady kókeılerinde. Bir jańa baǵyt ókilderi shyǵa qalsa, synshylar shýlap shyǵa keledi. Tap bir baıaǵy, júz jyl burynǵy ádispen jazý kerek sekildi. Bulaı bolmaýy tıis. Bizdiń aqyndar oqyrmanǵa kóp jaltaqtaıdy. Bul ne ózi? «Kópte aqyl joq, ebin tap ta jónge sal» dep Abaıdyń ózi aıtpaıtyn ba edi?! «Jurttyń bárine unaımyn» deý – bos sóz. Qaıta olardy úıretý kerek. Mysaly, Pıkasso shyqqanda bári «jyndy» degen. Biraq ol – klassık. Sondyqtan bárine unaımyn degen maqsattan aýlaq bolǵan jón. «Oqyrman qalaı qabyldaıdy?» degen túsinik – múlde bos sózdiń kvadraty. Onda turǵan ne bar? «Týyndylarymdy jaqsy kórip oqıtyn on oqyrman bolsa, jetedi» dep oılaý kerek. Sonda birdeńe shyǵady.
BOS MAQTANǴA URYNǴANShA, ADAMZATQA KEREK BIRNÁRSE JASALYQ
– Biraz ýaqyt buryn «aqyndardan góri tehnokrattar kerek» degen qyzyq pikir aıtyp qaldyńyz.
– Bizde, shynynda, tehnokrat joq. Bıll Geıts kompıýter oılap tapty. Ýnıversıtetti tastap, óziniń baǵytyn tapty. Mine, shyn óner týdyratyn qısyqtar degenimiz – osy. Stıv Djobs ta oqýdy bitirmegen. «Facebook» jelisin oılap tapqan ýkerberg tipti bakalavrdy da bitirmegen. Biz qalaı dombyramen bárin baǵyndyramyz dep oılaımyz? Dombyra qazaqqa ǵana kerek, basqa eshkimge kerek emes! Bárine realızm turǵysynan qaraǵan jón. Bos maqtanǵa urynǵansha, adamzatqa kerek birnárse jasalyq. Ne báteńke, ne bolt, ne basqa dúnıeler. Mysaly, aǵylshyn tilin nege bári úırenedi? Óıtkeni Amerıkanyń tehnologııasy, ǵylymy myqty. Sondyqtan úırenemiz, muqtajbyz. Ótkenge qaraı berýge, ótkenmen maqtana berýge bolmaıdy. Búgingi úrdis qandaı, erteńgi úrdis qandaı?! Tarazylaǵan lázim.
– Dosyńyz bar ma?
– Tumanbaı aqynnyń «Dos kerek» degen óleńi bar. Al dos ne úshin kerek? Meniń teorııam boıynsha, dos degen qaryzǵa aqsha alyp qaıtarmaı qoıý úshin ǵana kerek. Mysaly, menen qaryzǵa aqsha alǵandardyń bireýi qaıtarǵan joq. Nege adamdarmen kezdesýden qasha beremin? Toqsan toǵyz paıyzy zańdy buzýǵa ıtermeleıdi. Aqymaq bireýdi «jumysqa turǵyzshy» degendeı sózderdi jıi estımin. Nemese aqsha suraıdy. Aqshany ne isteıdi? Toı jasaıdy. Bul – maqtanatyn nárse emes. Abaı «istiń nemen biteri bastalǵanynan bilinedi» deıdi. Qazaqtyń kóbi birnársege ashýlanyp, doldanyp júredi. Al nege olaı júredi? Ózderi de bilmeıdi.
– Iaǵnı, dos degen, sizdińshe, shartty uǵym.
– Dos túgili, mahabbat degenniń ózin túsinbeımin. Mysaly, qarańyz, mahabbat dep úılenedi, ol mahabbaty jarty jylǵa shydamaıdy. Pýshkın «Vechnaıa lıýbov jıvıot edva lı trı nedelı» deıdi. Osy sózdi Kernniń kúndeligine jazyp ketedi. Menińshe, mahabbat degen sózden góri jaýapkershilik, eńbekqorlyq, adaldyq degen sózder mańyzdy.
– Aqyldy ne aqylsyz bolý túısikke baılanysty ma?
– Men muny qabyldaýǵa baılanysty dep uǵamyn.
– Dinge senesiz be?
– Dinniń bári birdeı, anaý jaqsy, mynaý jaqsy degenniń bári – bos sóz. Qazirgi zamanǵa keletin bolsaq, dindar bolǵannan góri ateıst bolǵan tıimdirek. Saıat Ybyraev degen myqty ǵalym bar. Dinge shyrmaldy da, aqyr sońynda muny ıt qyldy. On eki jylǵa sottaldy. Ol eshkimniń kózin shyǵarǵan joq, jolyn kesken joq, sondaǵy aıyby – salafıtterge qarsy bolǵany. Mysaly, Rım papasyn Mehmet Agdja degen kisi atqan bolatyn. Sosyn, keıin Rım papasy sol Mehmettiń basynan sıpap, keshirim jasady. Al Saıat eshkimdi óltirgen joq qoı. Nege bizdiń Bas múftı «Múmkin adasqan shyǵar, osyny shyǵaraıyq» dep aıtpady?!
– Saıat Ybyraev qamaýdan shyqty emes pe?
– Shyqqanda, on jyl otyryp shyqty ǵoı. Ol az ýaqyt emes. Sonda oılaımyn, nege múftııat bar, basqa bar, bireýi ony qorǵap jaqsy sóz aıtpady? Tań qaldym. Dindarlar «bir-birińdi syılańdar, jaqsy kórińder», – dep aıtady, is júzinde bári bir-birine qarsy. Jep qoıýǵa daıyn. Sonda túrmeden shyqqanda Saıat Ybyraevqa ázil-shyny aralas «qansha ómirińdi qurttyń, odan da saǵan ateıst bolǵan tıimdirek edi ǵoı» dep aıtqanym bar. Keıde oılaımyn, dinı úrdisterdiń bári bir-birine uqsas keledi. Mysaly, musylmandar juma kúnin qasıetti sanaıdy, evreıler úshin senbi qasıetti kún, hrıstıandar jeksenbini qasıetti deıdi. Bireýinde baskıim kııý kerek, birinde kımeý kerek. Aınaldyrǵan bes-alty parametr, basqa eshteńe joq. Eger din jasap ber dese, men sońymnan mıllıondap adam ertetin din jasap berer edim. Al men ózimdi musylmanmyn dep esepteımin.
– Sharttaryn oryndaısyz ba?
– Joq, biraq sadaqa, pitirin beremin. Sosyn esep shyǵarǵan stýdentterge júz dollardan usynyp yntalandyryp turamyn. Jaqsy shyǵarǵanyna ǵana. Umtylysy men, talaby úshin.
– Búgingi aýyl men qala balalarynyń aıyrmasy bar ma?
– Qazir qarasaq, esh aıyrma joq sekildi kórinedi. Aýyldyń balalary da, qala balalary da bárin bilip otyr. Óıtkeni bárinde ınternet bar.
– Ókpeshilsiz be?
– Joq, men – eshkimge ókpelemeıtin adammyn. Ol úshin de ýaqyt kerek. Al meniń bos qaıǵyrýǵa ýaqytym joq. Eshkimge ókpeleýge bolmaıdy. Ne bolsa da, «Allanyń jazǵany» dep uq. Ary qaraı júrý mańyzdy. Abaı «Qaıǵy kelse qarsy tur, qulaı berme» deıdi. Sondyqtan Abaıdy jaqsy kórmegende, kimdi jaqsy kóresiń?!
– Sizde kóptiń pikiri degen uǵym joq sekildi…
– Eger kópke jaltaqtaıtyn bolsań, olarǵa unaýǵa tyrysasyń. Onyń saǵan ne keregi bar?! Jurt ne aıtpaıdy, aıta bersin, odan birdeńeń ketpeıdi.
– Mańyzdy dep tapqan bes avtoryńyzdy atasańyz…
– Abaı, Muqaǵalı, Tolstoı, Landaý Levtiń teorııalyq fızıkasy, Donald Knýttyń «Iskýsstvo programmırovanııa»-sy.
– Áńgimeńizge kóp raqmet!
Suhbattasqan
Batyrhan Sársenhan
