San ǵasyr kóshpendi dáýirde turmys – tirshiligi tikeleı mal sharýashylyǵymen baılanysty ótken qazaq halqy jylqy malynyń syr–sıpatyn, qadir–qasıetin jete bilip, erekshe qasterlegen. «Atbeginiń álippesi» osy dástúrdi óskeleń urpaq zeıinine jetkizip, sanasyna uıalatýdy murat tutady.
JYLQY JYRY
Jylqy– jyrym, ,
Jylqy – pirim,
Jylqy – malym,
Julqyndyryp,
Bolashaqqa umtylamyn!
Jylqy – kórkim,
Jylqy – sertim,
Jylqy – dańqym,
Jylqy – narqym,
Jylqy tektes,
Maqtaý jetpes,
Sondyqtan da meniń halqym!
ATBEGI
At baptaýshy – at begi,
Qus bptaýshy – qusbegi.
Jyrdaı bolar básteri,
Nurdaı bolar isteri.
Atbegi dep atalǵan
Úlken óner ıesi.
Qoldaıdy ony qashannan,
Qambar – Ata kıesi.
Atań qazaq balasy
At degende taq turar.
Dastandarǵa qarashy-
Jylqy minip,
Batyrdan soń at turar.
«Top bastaımyn, tý alam,-
Deshi, balam, — óskesin!»
Jattap alsań qýanam
«Atbegi álippesin».
JYLQYNYŃ TÚR TÚSI
Aldyńǵy at baran bolmaı, qylyn boldy,
Qulager jyǵylmasa qaıda deımin!?
( Aqan seri).
Maldyń shetin qaıyrmas-
Maı men etti jemesin.
Jylqy túrin aıyrmas-
«Men qazaqpyn» demesin.
Jylqyda kóp aıyrma,
Balam, muny bilip al.
Túsi-túgin aıyr da,
Eń júırigin minip al.
Túrin bilseń jylqynyń,
Tanýyńda kúmán joq.
Eki aıyryp túr-túsin,
Bóler barań, qylań dep.
Baran jylqy mynalar:
Qara, qońyr, jıreni,
Tory, keri, qula bar,
Qubaqan men kúreńi.
Qylań jylqy mynalar:
Aqboz, kókboz, kók, sary,
Teńbilkókke qýanar,
Bylaı qoıyp basqany.
Aq – qarasy aralas
Ala jylqy – mal dara.
Shubar jylqy shamalas
Qulan syndy ańǵa da.
Eń súıikti túliktiń,
Mine, osyndaı túr-túsi.
Adam bolar jigittiń,
Aman bolsyn jylqysy!
SÁIGÚLIK
Ári myrza, ári qul
Jigit qaıdan tabylar?
Ári jorǵa, ári jýırik
Kúlik qaıdan tabylar?
(Halyq máteli).
«Kúısiz kúlik júgirmes» –
Deıdi atalar nelikten?
Kúlik – jylqy súrinbes
Taý men tastan, eńisten.
Naǵyz kúlik – saı kúlik,
Sózdiń bul bir kónesi.
Deımiz qazir sáıgúlik,
Bul – jylyqynyń tóresi.
Kúısiz kúlik sorlaıdy,
Babyn taýyp baqpasa.
Juldyzdaı bop samǵaıdy,
Naǵyz jigit bptasa.
Budan asqan ǵajap joq –
Armandamas qaı jigit!?
Azamat bop, qazaq bop,
Astyńa min sáıgúlik!
ER-TURMAN ATAÝLARY
Atqa tıse altyn er,
Altynyń al da, otqa jaq.
(Halyq maqaly).
Bolma, botam, tym sylbyr,
Taq noqtaǵa qyl shylbyr.
Sol taıyńa júgendi,
Er-turmandy túgende.
Taıdan qulap qalǵan kóp,
Aýyzdyǵyń sal jóndep.
Saǵaldyryq, sýlyǵy
Saıly bolsyn, bil muny!
Myqty bolsyn tizgini,
Kórseń, túzet bir minin.
Terlikti sal qaqqylap,
Toqymdy sal jaqsylap.
Erge bekip turatyn
Qos turmannyń bil atyn:
Ómildirik aldynda,
Quıysqandy saldyń ba?
Endi daıyn eriń de,
Tursyń taıdyń belinde.
Tós aıyly bos bolsyn,
Shap aıyly bek bolsyn.
Qanjyǵańdy maılap qoı,
Qorjynyńdy baılap qoı.
Qamshy ustaýdy bilersiń,
Búldirgiden ilersiń.
Turma beker jan aıap,
Úzeńgige sal aıaq.
Taralǵyńdy uzartpa
Tym qysqartpa biraq ta.
Endi, botam, júrip ket,
Biz turaıyq «jigit!» dep.
JYLQY ATAÝLARY
Qulyn-taıdaı tebisip birge óskenim,
Dónenińde dóńkıip tildespediń…
(Halyq óleńi).
Bıeden qulyn týady,
Qamystaı bolyp qulaǵy.
Odan óser jabaǵy
Juldyzdaı bop janary.
Jaqsy kórip qalady
Tátti bergen balany.
Jabaǵydan taı bolar,
Jıenniń kóńili jaılanar.
Naǵashylap kelgende
Úıretýge aınalar.
Tulparym dep tumarlap,
Bópesindeı aımalar.
Taıdan qunan shyǵady,
Balaqaı jylqy bul áli.
«Baryp kelge» bapandaı,
Minýge jarap turady.
Mingen bala ańdasyn –
Qoly túsip qalmasyn.
Aqsap qalsa, shabam dep,
Qunan qalar qolaý bop.
Urǵashy jylqy bul jasta,
Minezdi bolar bir basqa.
Baıtal dep ony ataıdy,
Denesi kemel symbatqa.
Baıqap-baıqap mingen jón,
Barar bolsan bir jaqqa…
Kúzelip jylqy bul jasta
Sholtıyp jáne turmaq ta.
Qunannan shyǵar dónenge,
Salasyn ór men tómenge.
Jaramdy turar jas jylqy,
Qashpaq pen qýmaq degenge.
Qaradan qarap qaǵynyp,
Erkegi bolar sáýirik.
Azynap júrgen aıǵyrdan
Arqasy qalar alynyp,
Urǵashy jylqy qaryn sap,
Tabady tuńǵysh qulynshaq.
Qýlyq bıe atanyp,
Baıtalǵa qylar apalyq.
Dónennen keıin besti bar,
Es toqtatqan esti mal.
Pishtirilip bul shaqta,
Shińgirlemeı tek turar.
Oqyranyp, súıkenip,
Óz ıesin es qylar.
Altyǵa tolyp at bolar,
Azamat erge taq bolar.
Ozyp kelse, báıgeden
Aýyl-aımaq shat bolar.
Bólisip ap júldesin
Jer-dúnıege maqtanar.
Qaı aqyn muny jaı jyrlar,
Jylqydan kıe, aıbyn bar.
Qaıyryp baǵar úıirin,
Qasıetti aıǵyr bar…
On jasta bolar at bólek,
At miný úshin bap kerek…
Qartaıǵan kári jylqyny
Ataıdy qazaq «laqsa» dep.
AT JARATÝ
At shappaıdy,
Bap shabady.
(Halyq maqaly).
Semiz jylqy alysqa,
Shaba almaıdy alqynyp.
Aryq attyń jarysta
Qalar kúshi sarqylyp.
Attyń azap toqtyǵy –
Armanda bop ketedi.
Aralasyp boq-jyny
Túbine sol jetedi.
Sondyqtan da báıgege
Bir aı boıy baptaıdy.
Nazar salyp ár nege
Qoldap, kútip saqtaıdy.
Jýyp shańnan aryltyp,
Suly berip, jemdeıdi.
Saryldyryp, saǵyntyp,
Sýdy da kóp bermeıdi.
Kesh batyryp, tún qatyp,
Seıilge alyp shyǵady.
Bulshyq etin shıratyp,
Shomyldyryp turady.
Aram terden aylmaı,
Ashylmas at qabaǵy.
Kópirshigen sabyndaı,
Ay teriń alady.
Keńeıtpeıtin terisin,
Ay ter kóp kóbeńde.
Qosyp alar sol úshin,
Qara jarys degenge.
Tuy teri shyqty ma? –
Alynǵan soń bilesiń.
Ay ma, ále tuy ma? –
Dámin tatyp kóresiń.
Ay bolsa – taǵy da,
Shabý kerek bappenen.
Kelgennen soń babyna
Qulpyrady at degen.
Ter alýdyń aqyry –
Kıiz jabý jabady.
Eń sońǵy ret atynyń
Qamaý terin alady.
Ystyq kúnde ony áli
Terletedi jeldirip,
Sonan keıin qoıady
Biteý tamǵa endirip.
Budan keıin júrikte
Ter qalmaıdy bir artyq.
Shabatynyn bilip te,
Turar soǵan qumartyp.
Mańǵaz tartyp, marqaıyp,
Bir salaýat tabady.
Eki buty taltaıyp,
Kózderi ottaı janady.
Alpaıady kókirek –
Arystandaı týrasy.
Qýyrdaqtyq eti joq,
Qaýqaıady qý basy.
Kelte kekil, shal quıryq,
Bóken qabaq, salpy erin.
Botashylap shyn júırik
Maıystyrar tirsegin.
Býradaı bop jaraǵan,
Ash sileýsin pishindi.
Taba almaıdy jańadan
Mundaı ǵajap músindi…
Al osynyń barshasy –
At jaratý jemisi.
At beginiń arqasy –
Shyn tulpardyń jeńisi.
BÁIGE
Báıgeniń básiresi –
Qyryq qysyraq.
(Maqal).
«Saltyn bilmes» atam ba,
Júrsin seniń oıyńda –
At shabady qashanda
Qazaqtyń as-toıynda.
Jarystyń da biraq ta
Úlkeni bar, shaǵyny.
Jetken bárin pálen júz atqa,
Alamandar bar uly.
«Báıge» degen bir sózge
Úsh maǵyna syıady.
«Báıge» boldy dese eger,
At jarysqa saıady.
Ozyp kelgen órendi
«Báıge at» deıdi taǵy da.
Naǵyz júırik ol endi
Jaralǵan el baǵyna.
«Kelgen attyń báıgesi» –
Júıriktiń júldesi.
Júldelerdiń ámbesi –
Qazynanyń kómbesi…
«Báıge» sózin jattap al,
Sen de alarsyń júldeni.
Báıgeli bop shattanar,
Basqan bala ilgeri.
TAŃ ASYRÝ
Toryny tań asyryp mingen qandaı!
(Halyq óleńi).
Maza bermeı kúnimen,
Mal qaıyryp, ań qaǵyp
Kelgennen soń, túnimen
Atty qoıar qańtaryp.
Ishek-qarnyn ulytyp,
Ayqtyrý bul degen.
Tula boıyn sýytyp,
Jattyqtyrý bul degen.
Birte-birte basylar
Attyń ishki qyzýy.
Tátti uıqyǵa batyrar
Tynysh túnniń uzyny.
Mán-maǵyna bar munda,
Atbegiler túsined –
Jaratardyń aldynda
Tań asyrar úsh ret.
ATSAIYS
Atsaıysqa túsken er –
Attyń terin ishken er.
(Mátel).
At ústiniń óneri –
Erekshe úrdis bul da ózi.
Mynandaı bop keledi,
Atsaıystyń túrderi:
- 1. Kókpar
Kókpar degen laó tartý,
Serke tartqan bir kezde.
Babalardyń sol salty
Jetipti osy kúnderge.
Kókparǵa toı ıesi,
Eshki malyn beredi.
Óıtkeni eshki terisi,
Óte myqty keledi.
Bul oıyndy ertede
«Kók peri» dep tartypty.
«Kók perini» bertinde
Sál ózgertip aıtypty.
Shyndyǵynda bul oıyn,
«Jyn-periniń» oıyny.
Túser erdiń dúleıi
Jynǵa toly qoıyny.
Túsken kezde dodaǵa,
At myqtysy synalar.
Túsken kezde dodaǵa,
Er myqtysy tura alar.
Kókpar tynbaı tartylar
Aýyldardan aýylǵa.
Aty myqty sharq urar,
Ańyz bolyp qaýymǵa.
Kókpardyń kóp tásili –
Aıta berseń taýsylmas.
Bul saıystan, ásili,
Eshbir qazaq artylmas.
- 2. Aýdaryspaq
At ústinde alysý,
Jaǵalasý, julysý,
Qabarysý, qarysý,
Qapa, bolý, ý ishý.
Qarsylasyń jeńilip,
Attan alsań aýdaryp,
Shyn batyrdaı kórinip,
Marapattar bar halyq.
Jeńilgeniń – ólgeniń,
Etegińdi qaqqylap,
Súıep seni áldekim,
Atyń qashar shapqylap.
Qartqa daǵy, jasqa da
Qatal synaq bul degen.
Kúlki bolar jurtqa da,
Aýdarysa bilmegen!
- 3. Qyz qýý
Qyz qashady, sen qýyp,
Astyńda ushqyr atyń bar.
Jetý kerek er jigit –
Qyzda ketken básiń bar.
Qyzǵa jetseń bolǵany –
At ústinen óbesiń.
Tizgigin de qolǵa alyp,
Tartyp kete beresiń…
Qyz qýǵanda, sen qashyp,
Sorlamashy, jigitim.
Jetip alsa ol basyp,
Kórgen kúniń qurysyn.
Qyz qamshylynyń astyna
Aıamastan alady.
Mingen atqa astyńa
Kóńiliń de qalady…
Qyz qýatyn jigitti
Maqtap qoıý kerek-aý.
Qyz qýatyn kólikti
Baptap qoıý kerek-aý!
- 4. Teńge alý
Jeti jerge teńgeni
Shytqa túıip tastaıdy.
Jeti jigit eń kemi
Bul saıysty bastaıdy.
Shaýyp ótip shúıligip,
Alý kerek aqshany.
Qalar bolsa ımenip,
Bul – jigittiń sasqany.
Jeti birdeı oljany
Alǵan jigit – shyn jigit.
Jyǵylmasa bolǵany,
Bir múshesin syndyryp!
Er maıdany – atsaıys,
Eptilerge baq saıys.
Er qaıraǵy – atsaıys,
Elimizge maqtanysh.
JÚIRIK
Túrli-túrli júırik bar –
Áline qaraı shabatyn.
(Mátel).
Shyn júırik shabar alysqa,
Elire túser dabysqa.
Jaı júriske shabandaý,
Qutylyp keter jarysta.
Terlegen saıyn kósiler,
Órlegen saıyn esirer.
Alaıyp kózi, pyryldap,
Aldaǵy atqa óshiger.
Keıbir at shyǵa shabady,
Sharshamaı qoltyq sozady.
Tarta tússeń tizgindi,
Eregisip, qozady.
Terisi qalyń bir eli
Keıbir at qamshy súıedi.
Elesteter túıeni,
Mundaı attyń súıegi.
Atqa shabar balany
Atbegiler tabady.
Sol shabandoz qalaıda
Bolý kerek sanaly.
JORǴA
Júırikten ozar jorǵa bar,
Ǵalymnan ozar molda bar.
(Maqal).
Tórt aıaqy teń basar,
Bıpaz-bıpaz jer basar.
Tórt aıaǵy teń jorǵa,
Mundaı jorǵa sý jorǵa.
Al keýdesi aıqarma,
Basa túser baıpańǵa.
Jetkizbeıtin saıtanǵa,
Mundaı jorǵa – taıpalma.
Buzyp alyp jorǵasyn,
Jelip keter bolmasyn.
Jelip ketse – ol da syn,
Shaýyp ketse – ol da syn.
Aldyńǵy aıaq jorǵalap,
Artqy aıaǵy qorǵalap,
Shala jorǵa bolsa atyń
Bárinen de sol mazaq!
QAShAǴANǴA JASAǴAN
Jaqsy qatyn alǵanyń –
Altyn kisen salǵanyń.
Bala-shaǵa baqqanyń –
Kúmis shider taqqanyń.
(Támsil).
Jylqyda kóp qashaǵan –
Jasama oǵan keshirim.
Soǵan arnap jasaǵan,
Buǵaýlardyń ne túrin.
- 1. Shider
Shider degen úsh tarmaq.
Úsh aıaqqa – úsh qarmaq.
Azat aıaq bireý-aq.
Ata qazaq biledi-aq.
Qashaǵanyń qasha almas,
Adymyn keń asha almas.
Qashaǵannan basqaǵa
Mundaı buǵaý jasalmas.
2. Óre
Sol jilinshek, oń tirsek,
Jalǵandy bir jippen.
Qashaǵanyń kúrsinip,
Túńiledi tirlikten.
Attap-attap alystap,
Ketýi de múmkin-aý.
Óre salmaı, shider sap,
Qoımadyń ba, shirkin-aý!
- 2. Tusamys
Eki aıaǵyń atyńnyń
Qosyp baıla, batyrym.
Qos aıaqtap, qarǵylap,
Ottaı berer aqyryn.
Salarmyn – dep kúrmeı-aq,
Jippen baılap júrmeı-aq.
Jasap alsań tusamys,
Bolar ediń sen qazaq.
- 3. Kisen
Jylqyǵa jaý – bóri bar,
Odan keıin ury bar.
Ury almaýdyń tásilin
Osy bastan bilip al.
Kisen soqtyr ustaǵa
Atyńa sal myqta da.
Kiltińdi joǵaltpa,
Eshbir jerge tastama.
TILEK
Saý bol, balaqan!
Súıdim betińnen!
Aınaldym túrińnen!
Aınaldym nıetińnen!
Sen barsyń,
Qanaǵat!
Estirpe jamanat!
Atqa min!
Asqarym!
Sen bolshy – Azamat!
Ábýbákir QAIRAN
