سان عاسىر كوشپەندى داۋىردە تۇرمىس – تىرشىلىگى تىكەلەي مال شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستى وتكەن قازاق حالقى جىلقى مالىنىڭ سىر–سيپاتىن، قادىر–قاسيەتىن جەتە ءبىلىپ، ەرەكشە قاستەرلەگەن. «اتبەگىنىڭ الىپپەسى» وسى ءداستۇردى وسكەلەڭ ۇرپاق زەيىنىنە جەتكىزىپ، ساناسىنا ۇيالاتۋدى مۇرات تۇتادى.
جىلقى جىرى
جىلقى– جىرىم، ،
جىلقى – ءپىرىم،
جىلقى – مالىم،
جۇلقىندىرىپ،
بولاشاققا ۇمتىلامىن!
جىلقى – كوركىم،
جىلقى – سەرتىم،
جىلقى – داڭقىم،
جىلقى – نارقىم،
جىلقى تەكتەس،
ماقتاۋ جەتپەس،
سوندىقتان دا مەنىڭ حالقىم!
اتبەگى
ات باپتاۋشى – ات بەگى،
قۇس بپتاۋشى – قۇسبەگى.
جىرداي بولار باستەرى،
نۇرداي بولار ىستەرى.
اتبەگى دەپ اتالعان
ۇلكەن ونەر يەسى.
قولدايدى ونى قاشاننان،
قامبار – اتا كيەسى.
اتاڭ قازاق بالاسى
ات دەگەندە تاق تۇرار.
داستاندارعا قاراشى-
جىلقى ءمىنىپ،
باتىردان سوڭ ات تۇرار.
«توپ باستايمىن، تۋ الام،-
دەشى، بالام، — وسكەسىن!»
جاتتاپ الساڭ قۋانام
«اتبەگى الىپپەسىن».
جىلقىنىڭ ءتۇر ءتۇسى
الدىڭعى ات باران بولماي، قىلىن بولدى،
قۇلاگەر جىعىلماسا قايدا دەيمىن!؟
( اقان سەرى).
مالدىڭ شەتىن قايىرماس-
ماي مەن ەتتى جەمەسىن.
جىلقى ءتۇرىن ايىرماس-
«مەن قازاقپىن» دەمەسىن.
جىلقىدا كوپ ايىرما،
بالام، مۇنى ءبىلىپ ال.
ءتۇسى-تۇگىن ايىر دا،
ەڭ جۇيرىگىن ءمىنىپ ال.
ءتۇرىن بىلسەڭ جىلقىنىڭ،
تانۋىڭدا كۇمان جوق.
ەكى ايىرىپ ءتۇر-ءتۇسىن،
بولەر باراڭ، قىلاڭ دەپ.
باران جىلقى مىنالار:
قارا، قوڭىر، جيرەنى،
تورى، كەرى، قۇلا بار،
قۇباقان مەن كۇرەڭى.
قىلاڭ جىلقى مىنالار:
اقبوز، كوكبوز، كوك، سارى،
تەڭبىلكوككە قۋانار،
بىلاي قويىپ باسقانى.
اق – قاراسى ارالاس
الا جىلقى – مال دارا.
شۇبار جىلقى شامالاس
قۇلان سىندى اڭعا دا.
ەڭ سۇيىكتى تۇلىكتىڭ،
مىنە، وسىنداي ءتۇر-ءتۇسى.
ادام بولار جىگىتتىڭ،
امان بولسىن جىلقىسى!
سايگۇلىك
ءارى مىرزا، ءارى قۇل
جىگىت قايدان تابىلار؟
ءارى جورعا، ءارى جۋيرىك
كۇلىك قايدان تابىلار؟
(حالىق ماتەلى).
«كۇيسىز كۇلىك جۇگىرمەس» –
دەيدى اتالار نەلىكتەن؟
كۇلىك – جىلقى سۇرىنبەس
تاۋ مەن تاستان، ەڭىستەن.
ناعىز كۇلىك – ساي كۇلىك،
ءسوزدىڭ بۇل ءبىر كونەسى.
دەيمىز قازىر سايگۇلىك،
بۇل – جىلىقىنىڭ تورەسى.
كۇيسىز كۇلىك سورلايدى،
بابىن تاۋىپ باقپاسا.
جۇلدىزداي بوپ سامعايدى،
ناعىز جىگىت بپتاسا.
بۇدان اسقان عاجاپ جوق –
ارمانداماس قاي جىگىت!؟
ازامات بوپ، قازاق بوپ،
استىڭا ءمىن سايگۇلىك!
ەر-تۇرمان اتاۋلارى
اتقا تيسە التىن ەر،
التىنىڭ ال دا، وتقا جاق.
(حالىق ماقالى).
بولما، بوتام، تىم سىلبىر،
تاق نوقتاعا قىل شىلبىر.
سول تايىڭا جۇگەندى،
ەر-تۇرماندى تۇگەندە.
تايدان قۇلاپ قالعان كوپ،
اۋىزدىعىڭ سال جوندەپ.
ساعالدىرىق، سۋلىعى
سايلى بولسىن، ءبىل مۇنى!
مىقتى بولسىن تىزگىنى،
كورسەڭ، تۇزەت ءبىر ءمىنىن.
تەرلىكتى سال قاققىلاپ،
توقىمدى سال جاقسىلاپ.
ەرگە بەكىپ تۇراتىن
قوس تۇرماننىڭ ءبىل اتىن:
ومىلدىرىك الدىندا،
قۇيىسقاندى سالدىڭ با؟
ەندى دايىن ەرىڭ دە،
تۇرسىڭ تايدىڭ بەلىندە.
ءتوس ايىلى بوس بولسىن،
شاپ ايىلى بەك بولسىن.
قانجىعاڭدى مايلاپ قوي،
قورجىنىڭدى بايلاپ قوي.
قامشى ۇستاۋدى بىلەرسىڭ،
بۇلدىرگىدەن ىلەرسىڭ.
تۇرما بەكەر جان اياپ،
ۇزەڭگىگە سال اياق.
تارالعىڭدى ۇزارتپا
تىم قىسقارتپا بىراق تا.
ەندى، بوتام، ءجۇرىپ كەت،
ءبىز تۇرايىق «جىگىت!» دەپ.
جىلقى اتاۋلارى
قۇلىن-تايداي تەبىسىپ بىرگە وسكەنىم،
دونەنىڭدە دوڭكيىپ تىلدەسپەدىڭ…
(حالىق ولەڭى).
بيەدەن قۇلىن تۋادى،
قامىستاي بولىپ قۇلاعى.
ودان وسەر جاباعى
جۇلدىزداي بوپ جانارى.
جاقسى كورىپ قالادى
ءتاتتى بەرگەن بالانى.
جاباعىدان تاي بولار،
جيەننىڭ كوڭىلى جايلانار.
ناعاشىلاپ كەلگەندە
ۇيرەتۋگە اينالار.
تۇلپارىم دەپ تۇمارلاپ،
بوپەسىندەي ايمالار.
تايدان قۇنان شىعادى،
بالاقاي جىلقى بۇل ءالى.
«بارىپ كەلگە» باپانداي،
مىنۋگە جاراپ تۇرادى.
مىنگەن بالا اڭداسىن –
قولى ءتۇسىپ قالماسىن.
اقساپ قالسا، شابام دەپ،
قۇنان قالار قولاۋ بوپ.
ۇرعاشى جىلقى بۇل جاستا،
مىنەزدى بولار ءبىر باسقا.
بايتال دەپ ونى اتايدى،
دەنەسى كەمەل سىمباتقا.
بايقاپ-بايقاپ مىنگەن ءجون،
بارار بولسان ءبىر جاققا…
كۇزەلىپ جىلقى بۇل جاستا
شولتيىپ جانە تۇرماق تا.
قۇناننان شىعار دونەنگە،
سالاسىن ءور مەن تومەنگە.
جارامدى تۇرار جاس جىلقى،
قاشپاق پەن قۋماق دەگەنگە.
قارادان قاراپ قاعىنىپ،
ەركەگى بولار ساۋىرىك.
ازىناپ جۇرگەن ايعىردان
ارقاسى قالار الىنىپ،
ۇرعاشى جىلقى قارىن ساپ،
تابادى تۇڭعىش قۇلىنشاق.
قۋلىق بيە اتانىپ،
بايتالعا قىلار اپالىق.
دونەننەن كەيىن بەستى بار،
ەس توقتاتقان ەستى مال.
ءپىشتىرىلىپ بۇل شاقتا،
شىڭگىرلەمەي تەك تۇرار.
وقىرانىپ، سۇيكەنىپ،
ءوز يەسىن ەس قىلار.
التىعا تولىپ ات بولار،
ازامات ەرگە تاق بولار.
وزىپ كەلسە، بايگەدەن
اۋىل-ايماق شات بولار.
ءبولىسىپ اپ جۇلدەسىن
جەر-دۇنيەگە ماقتانار.
قاي اقىن مۇنى جاي جىرلار،
جىلقىدان كيە، ايبىن بار.
قايىرىپ باعار ۇيىرىن،
قاسيەتتى ايعىر بار…
ون جاستا بولار ات بولەك،
ات ءمىنۋ ءۇشىن باپ كەرەك…
قارتايعان كارى جىلقىنى
اتايدى قازاق «لاقسا» دەپ.
ات جاراتۋ
ات شاپپايدى،
باپ شابادى.
(حالىق ماقالى).
سەمىز جىلقى الىسقا،
شابا المايدى القىنىپ.
ارىق اتتىڭ جارىستا
قالار كۇشى سارقىلىپ.
اتتىڭ ازاپ توقتىعى –
ارماندا بوپ كەتەدى.
ارالاسىپ بوق-جىنى
تۇبىنە سول جەتەدى.
سوندىقتان دا بايگەگە
ءبىر اي بويى باپتايدى.
نازار سالىپ ءار نەگە
قولداپ، كۇتىپ ساقتايدى.
جۋىپ شاڭنان ارىلتىپ،
سۇلى بەرىپ، جەمدەيدى.
سارىلدىرىپ، ساعىنتىپ،
سۋدى دا كوپ بەرمەيدى.
كەش باتىرىپ، ءتۇن قاتىپ،
سەيىلگە الىپ شىعادى.
بۇلشىق ەتىن شيراتىپ،
شومىلدىرىپ تۇرادى.
ارام تەردەن اىلماي،
اشىلماس ات قاباعى.
كوپىرشىگەن سابىنداي،
اششى تەرىڭ الادى.
كەڭەيتپەيتىن تەرىسىن،
اششى تەر كوپ كوبەڭدە.
قوسىپ الار سول ءۇشىن،
قارا جارىس دەگەنگە.
تۇششى تەرى شىقتى ما؟ –
الىنعان سوڭ بىلەسىڭ.
اششى ما، الە تۇششى ما؟ –
ءدامىن تاتىپ كورەسىڭ.
اششى بولسا – تاعى دا،
شابۋ كەرەك باپپەنەن.
كەلگەننەن سوڭ بابىنا
قۇلپىرادى ات دەگەن.
تەر الۋدىڭ اقىرى –
كيىز جابۋ جابادى.
ەڭ سوڭعى رەت اتىنىڭ
قاماۋ تەرىن الادى.
ىستىق كۇندە ونى ءالى
تەرلەتەدى جەلدىرىپ،
سونان كەيىن قويادى
بىتەۋ تامعا ەندىرىپ.
بۇدان كەيىن جۇرىكتە
تەر قالمايدى ءبىر ارتىق.
شاباتىنىن ءبىلىپ تە،
تۇرار سوعان قۇمارتىپ.
ماڭعاز تارتىپ، مارقايىپ،
ءبىر سالاۋات تابادى.
ەكى بۇتى تالتايىپ،
كوزدەرى وتتاي جانادى.
الپايادى كوكىرەك –
ارىستانداي تۋراسى.
قۋىرداقتىق ەتى جوق،
قاۋقايادى قۋ باسى.
كەلتە كەكىل، شال قۇيرىق،
بوكەن قاباق، سالپى ەرىن.
بوتاشىلاپ شىن جۇيرىك
مايىستىرار تىرسەگىن.
بۋراداي بوپ جاراعان،
اش سىلەۋسىن ءپىشىندى.
تابا المايدى جاڭادان
مۇنداي عاجاپ ءمۇسىندى…
ال وسىنىڭ بارشاسى –
ات جاراتۋ جەمىسى.
ات بەگىنىڭ ارقاسى –
شىن تۇلپاردىڭ جەڭىسى.
بايگە
بايگەنىڭ باسىرەسى –
قىرىق قىسىراق.
(ماقال).
«سالتىن بىلمەس» اتام با،
ءجۇرسىن سەنىڭ ويىڭدا –
ات شابادى قاشاندا
قازاقتىڭ اس-تويىندا.
جارىستىڭ دا بىراق تا
ۇلكەنى بار، شاعىنى.
جەتكەن ءبارىن پالەن ءجۇز اتقا،
الاماندار بار ۇلى.
«بايگە» دەگەن ءبىر سوزگە
ءۇش ماعىنا سىيادى.
«بايگە» بولدى دەسە ەگەر،
ات جارىسقا سايادى.
وزىپ كەلگەن ورەندى
«بايگە ات» دەيدى تاعى دا.
ناعىز جۇيرىك ول ەندى
جارالعان ەل باعىنا.
«كەلگەن اتتىڭ بايگەسى» –
جۇيرىكتىڭ جۇلدەسى.
جۇلدەلەردىڭ امبەسى –
قازىنانىڭ كومبەسى…
«بايگە» سوزىن جاتتاپ ال،
سەن دە الارسىڭ جۇلدەنى.
بايگەلى بوپ شاتتانار،
باسقان بالا ىلگەرى.
تاڭ اسىرۋ
تورىنى تاڭ اسىرىپ مىنگەن قانداي!
(حالىق ولەڭى).
مازا بەرمەي كۇنىمەن،
مال قايىرىپ، اڭ قاعىپ
كەلگەننەن سوڭ، تۇنىمەن
اتتى قويار قاڭتارىپ.
ىشەك-قارنىن ۇلىتىپ،
اششىقتىرۋ بۇل دەگەن.
تۇلا بويىن سۋىتىپ،
جاتتىقتىرۋ بۇل دەگەن.
بىرتە-بىرتە باسىلار
اتتىڭ ىشكى قىزۋى.
ءتاتتى ۇيقىعا باتىرار
تىنىش ءتۇننىڭ ۇزىنى.
ءمان-ماعىنا بار مۇندا،
اتبەگىلەر تۇسىنەد –
جاراتاردىڭ الدىندا
تاڭ اسىرار ءۇش رەت.
اتسايىس
اتسايىسقا تۇسكەن ەر –
اتتىڭ تەرىن ىشكەن ەر.
(ماتەل).
ات ءۇستىنىڭ ونەرى –
ەرەكشە ءۇردىس بۇل دا ءوزى.
مىنانداي بوپ كەلەدى،
اتسايىستىڭ تۇردەرى:
- 1. كوكپار
كوكپار دەگەن ءلاو تارتۋ،
سەركە تارتقان ءبىر كەزدە.
بابالاردىڭ سول سالتى
جەتىپتى وسى كۇندەرگە.
كوكپارعا توي يەسى،
ەشكى مالىن بەرەدى.
ويتكەنى ەشكى تەرىسى،
وتە مىقتى كەلەدى.
بۇل ويىندى ەرتەدە
«كوك پەرى» دەپ تارتىپتى.
«كوك پەرىنى» بەرتىندە
ءسال وزگەرتىپ ايتىپتى.
شىندىعىندا بۇل ويىن،
«جىن-پەرىنىڭ» ويىنى.
تۇسەر ەردىڭ دۇلەيى
جىنعا تولى قويىنى.
تۇسكەن كەزدە دوداعا،
ات مىقتىسى سىنالار.
تۇسكەن كەزدە دوداعا،
ەر مىقتىسى تۇرا الار.
كوكپار تىنباي تارتىلار
اۋىلداردان اۋىلعا.
اتى مىقتى شارق ۇرار،
اڭىز بولىپ قاۋىمعا.
كوكپاردىڭ كوپ ءتاسىلى –
ايتا بەرسەڭ تاۋسىلماس.
بۇل سايىستان، ءاسىلى،
ەشبىر قازاق ارتىلماس.
- 2. اۋدارىسپاق
ات ۇستىندە الىسۋ،
جاعالاسۋ، جۇلىسۋ،
قابارىسۋ، قارىسۋ،
قاپا، بولۋ، ۋ ءىشۋ.
قارسىلاسىڭ جەڭىلىپ،
اتتان الساڭ اۋدارىپ،
شىن باتىرداي كورىنىپ،
ماراپاتتار بار حالىق.
جەڭىلگەنىڭ – ولگەنىڭ،
ەتەگىڭدى قاققىلاپ،
سۇيەپ سەنى الدەكىم،
اتىڭ قاشار شاپقىلاپ.
قارتقا داعى، جاسقا دا
قاتال سىناق بۇل دەگەن.
كۇلكى بولار جۇرتقا دا،
اۋدارىسا بىلمەگەن!
- 3. قىز قۋ
قىز قاشادى، سەن قۋىپ،
استىڭدا ۇشقىر اتىڭ بار.
جەتۋ كەرەك ەر جىگىت –
قىزدا كەتكەن ءباسىڭ بار.
قىزعا جەتسەڭ بولعانى –
ات ۇستىنەن وبەسىڭ.
تىزگىگىن دە قولعا الىپ،
تارتىپ كەتە بەرەسىڭ…
قىز قۋعاندا، سەن قاشىپ،
سورلاماشى، جىگىتىم.
جەتىپ السا ول باسىپ،
كورگەن كۇنىڭ قۇرىسىن.
قىز قامشىلىنىڭ استىنا
اياماستان الادى.
مىنگەن اتقا استىڭا
كوڭىلىڭ دە قالادى…
قىز قۋاتىن جىگىتتى
ماقتاپ قويۋ كەرەك-اۋ.
قىز قۋاتىن كولىكتى
باپتاپ قويۋ كەرەك-اۋ!
- 4. تەڭگە الۋ
جەتى جەرگە تەڭگەنى
شىتقا ءتۇيىپ تاستايدى.
جەتى جىگىت ەڭ كەمى
بۇل سايىستى باستايدى.
شاۋىپ ءوتىپ شۇيلىگىپ،
الۋ كەرەك اقشانى.
قالار بولسا يمەنىپ،
بۇل – جىگىتتىڭ ساسقانى.
جەتى بىردەي ولجانى
العان جىگىت – شىن جىگىت.
جىعىلماسا بولعانى،
ءبىر مۇشەسىن سىندىرىپ!
ەر مايدانى – اتسايىس،
ەپتىلەرگە باق سايىس.
ەر قايراعى – اتسايىس،
ەلىمىزگە ماقتانىش.
جۇيرىك
ءتۇرلى-ءتۇرلى جۇيرىك بار –
الىنە قاراي شاباتىن.
(ماتەل).
شىن جۇيرىك شابار الىسقا،
ەلىرە تۇسەر دابىسقا.
جاي جۇرىسكە شابانداۋ،
قۇتىلىپ كەتەر جارىستا.
تەرلەگەن سايىن كوسىلەر،
ورلەگەن سايىن ەسىرەر.
الايىپ كوزى، پىرىلداپ،
الداعى اتقا وشىگەر.
كەيبىر ات شىعا شابادى،
شارشاماي قولتىق سوزادى.
تارتا تۇسسەڭ تىزگىندى،
ەرەگىسىپ، قوزادى.
تەرىسى قالىڭ ءبىر ەلى
كەيبىر ات قامشى سۇيەدى.
ەلەستەتەر تۇيەنى،
مۇنداي اتتىڭ سۇيەگى.
اتقا شابار بالانى
اتبەگىلەر تابادى.
سول شاباندوز قالايدا
بولۋ كەرەك سانالى.
جورعا
جۇيرىكتەن وزار جورعا بار،
عالىمنان وزار مولدا بار.
(ماقال).
ءتورت اياقى تەڭ باسار،
بيپاز-بيپاز جەر باسار.
ءتورت اياعى تەڭ جورعا،
مۇنداي جورعا سۋ جورعا.
ال كەۋدەسى ايقارما،
باسا تۇسەر بايپاڭعا.
جەتكىزبەيتىن سايتانعا،
مۇنداي جورعا – تايپالما.
بۇزىپ الىپ جورعاسىن،
جەلىپ كەتەر بولماسىن.
جەلىپ كەتسە – ول دا سىن،
شاۋىپ كەتسە – ول دا سىن.
الدىڭعى اياق جورعالاپ،
ارتقى اياعى قورعالاپ،
شالا جورعا بولسا اتىڭ
بارىنەن دە سول مازاق!
قاشاعانعا جاساعان
جاقسى قاتىن العانىڭ –
التىن كىسەن سالعانىڭ.
بالا-شاعا باققانىڭ –
كۇمىس شىدەر تاققانىڭ.
ء(تامسىل).
جىلقىدا كوپ قاشاعان –
جاساما وعان كەشىرىم.
سوعان ارناپ جاساعان،
بۇعاۋلاردىڭ نە ءتۇرىن.
- 1. شىدەر
شىدەر دەگەن ءۇش تارماق.
ءۇش اياققا – ءۇش قارماق.
ازات اياق بىرەۋ-اق.
اتا قازاق بىلەدى-اق.
قاشاعانىڭ قاشا الماس،
ادىمىن كەڭ اشا الماس.
قاشاعاننان باسقاعا
مۇنداي بۇعاۋ جاسالماس.
2. ورە
سول جىلىنشەك، وڭ تىرسەك،
جالعاندى ءبىر جىپپەن.
قاشاعانىڭ كۇرسىنىپ،
تۇڭىلەدى تىرلىكتەن.
اتتاپ-اتتاپ الىستاپ،
كەتۋى دە مۇمكىن-اۋ.
ورە سالماي، شىدەر ساپ،
قويمادىڭ با، شىركىن-اۋ!
- 2. تۇسامىس
ەكى اياعىڭ اتىڭنىڭ
قوسىپ بايلا، باتىرىم.
قوس اياقتاپ، قارعىلاپ،
وتتاي بەرەر اقىرىن.
سالارمىن – دەپ كۇرمەي-اق،
جىپپەن بايلاپ جۇرمەي-اق.
جاساپ الساڭ تۇسامىس،
بولار ەدىڭ سەن قازاق.
- 3. كىسەن
جىلقىعا جاۋ – ءبورى بار،
ودان كەيىن ۇرى بار.
ۇرى الماۋدىڭ ءتاسىلىن
وسى باستان ءبىلىپ ال.
كىسەن سوقتىر ۇستاعا
اتىڭا سال مىقتا دا.
كىلتىڭدى جوعالتپا،
ەشبىر جەرگە تاستاما.
تىلەك
ساۋ بول، بالاقان!
ءسۇيدىم بەتىڭنەن!
اينالدىم تۇرىڭنەن!
اينالدىم نيەتىڭنەن!
سەن بارسىڭ،
قاناعات!
ەستىرپە جامانات!
اتقا ءمىن!
اسقارىم!
سەن بولشى – ازامات!
ابۋباكىر قايران
