- Gav pen Talhantty shaqyrshy.
Tańerteńnen beri ún qatpaı qoıǵan syrqat kúıeýi balalaryn shaqyrtqanda áıeli teris qarap kóz jasyn syǵyp aldy. Baıaý basyp esik syrtynda ámir kútip turǵan kúzetshilerge:
- Gav pen Talhant kelsin, — dedi.
Kóp uzamaı bólmege kirgen balalarynan kóz almaı qaraǵan Djamhýra bıleýshi Gavtyń muntazdaı túri men Talhanttyń boıaý juqqan qolyn kórdi. Ol qysqa sóılep:
- Úndi eliniń batysy men soltústigin, Gav, saǵan, shyǵysy men ońtústigin, Talhant, seniń ıeligińe qaldyramyn, — deýi sol-aq edi Gav:
- Áke, amanatyńdy abyroımen atqarýǵa ant beremin! – dep sańq etti. Sál múdirip qalǵan Talhant ta áke aldynda ant berip, aǵasy Gavtyń sózin qaıtalady.
Bıleýshi tóńiregine kóz júgirtti. Áıeliniń mazasyzdanǵan túrin kórip, odan kózin tez taıdyryp, uldaryna qarady. Boıshań deneli kelbetti uldaryna súısingendeı keıippen, kózin jumdy. Kózin jumǵanda betine kúlki úıirilgendeı kórindi. Qos ul ákemiz taǵy birdeńe aıta ma dep kútti. Biraq ákeleri ún qatpady. Birdeńeni qatty ýaıymdap turǵan anasy balalaryna:
- Sender endi kete berińder, — dedi.
Eki uly shyǵyp, esik jabylǵan soń áıeli jalma-jan kúıeýin julqylap:
- Eldi nege ekige bóldiń? Erteń eki ulyń bir-birimen jaýlasyp júrse qaıtesiń? – dep jylamsyrady.
Bıleýshi kózin ashpaǵan kúıi betin tyrjıtyp, daýysyn yńyrana shyǵaryp:
- Sen qalasań olar eshqashan bir-birine qarsy shaqpaıdy, el de ekige bólinbeıdi, — dedi. Áıeli kúıeýiniń jaǵasyn qysqan qolyn jibere qoıdy.
Sol kúni keshke Djamhýra bıleýshi kóz jumdy…
Bıleýshiniń denesin otqa jaǵyp, kúlin sýǵa aǵyzǵan kúnniń erteńinde anasy eki ulyn shaqyryp alyp:
- Ákeleriń kóz jumardyń aldynda aýrýy asqynyp, sandyraqtaı bastady. Ótkendegi áńgimeni umytyńdar, — dep edi, Gav:
- Men ákeme bergen sertimdi buza almaımyn! – dedi. Boıyn ashý býyp qalshyldap ketken sheshesi sózin short kesip:
- Onda osy jerden ekige bólinemiz, ulym! – dedi.
Osy sátten bastap el basqarý júıesine ózgeris endi. Ońtústik aımaqqa Talhant, batys bólikke Gav bılik júrgize bastady. Anasy Talhantpen birge qaldy. Ol únemi ulyn:
- Eldiń jaı-japsaryn menen artyq biletin adam joq edi. Ony ekige bólip, Gavǵa eń shuraıly jerlerdi qaldyrdy. Ákeń ekeýmizdi ish tartpady. Biz Gavqa qarsy soǵys ashyp, eldi biriktireıik! – dep qaıraýmen boldy. Sóıtip olar eldi biriktiremiz degen jeleýmen Gavqa qarsy soǵys jarııalady.
Gav «anam bir kúni soǵys ashady» dep qaýiptenip ásker jasaqtap, olardy soǵys ónerine baýlydy.
Kelisilgen kúni tań sáride eldi biriktirý maqsatyndaǵy qııan-keski soǵys bastaldy. Eki jaqtyń áskeri bir-birin aıaýsyz keskiledi. Soǵys alańyn qyp-qyzyl qan jýdy. Sadaq oǵy jetpeıtin bıik aımaqta Gav, ekinshi jerde Talhant pil ústinde otyryp, soǵys barysyn baqylady. Belgili bir tásildi qoldana otyryp birde sheginip, birde shabýyl jasap soǵysqan Gav áskeri Talhant áskerin ábden tıtyqtatty. Bir-birin qorǵaı soǵysqan Gav áskeri soǵys syryn úırenbegen Talhant áskerin jaıpap jiberdi. Dúleı kúshten seskengen keıbiri satqyndyq jasap, qashyp jatty. Bul kórinis Talhantty qatty kúızeltti. Kenet ol sol jaq tósiniń shanshyp bara jatqanyn sezdi. Qolymen sol jaq tósin soqqylaı bastady. Sol kezde tómende:
- Bıleýshi Gav myń jasasyn! – degen daýystar estildi. Jeńiske jetken aǵasynyń áskeri patshalaryna madaq aıtyp jatyr edi. Talhanttyń qulaǵy gúńgirlep, kóz aldy qaraýytyp, jer qozǵalyp ketkendeı boldy. Ol denesine ıe bola almaı pildiń keń arqasyna qulady.
Qýanyshtan aıaǵy jerge tımeı, tóbesi kókke jetpeı pil ústinde keýdesin kókke tiregendeı bop inisiniń baqylaý alańyna kelgen Gav onyń pil ústinde eńkeıip otyrǵanyn kórip:
- Talhant! – dep aıqaılap jiberdi. Inisi dybys bermedi. Jaqyn barǵanda aýzy-murnynan qan ketip, ólip jatqanyn kórdi. Jańa ǵana jeńiske jetip, madaqtalyp, qýanysh kernegen keýdesin endi ay óksik órtedi. Kóz jasyn tyıa almaı, kók aspandy qaq aıyrardaı, taý-tasty jańǵyryqtyra inisin joqtady.
Eshkimdi tyńdamaı inisiniń denesin saraıyna ózi alyp bardy. Qaraly habardy estip otyrǵan anasy aldynan shyǵyp:
- Óz baýyryn ózi óltirgen saǵan laǵnet! Sendeı qanisher ulym joq! – dep ókirdi.
- Talhantqa qolymnyń ushy da tıgen joq. Ony pil ústinde ólip jatqan jerinen taýyp aldym, — dedi uly daýysy dirildep.
- Ket! Tyńdaǵym kelmeıdi! – dep óksigen ana balasynyń óli denesin qusha qulady.
- Talhantty óltirmegenime kózińdi jetkizemin, — dedi Gav qaıǵydan qan jutyp turyp.
Osy sózdi estigende anasy jyndanǵan adamdaı qarqyldap kúlip:
- Kóreıik. Tek óz sózińdi óziń aıaq asty etip júrme! – dep balasyna kektene qarady.
Gav saraıdan qatty qaıǵyryp, eńsesi túsip shyqty. Ol inisin óltirmegenine anasynyń kózin jetkizgisi keldi.
Kóp uzamaı Gav eldiń túkpir-túkpirinen danyshpan, oqymysty, sáýegeılerdi jınap, úlken keńes qurdy. Bolǵan oqıǵany baıandady. Sonda danyshpandardyń biri Gavqa:
- Soǵys barysyn syzyp kórsetshi, — dedi. Gav aǵash taqtaı ákeltip, ony ortasynan teń bólip:
- Oń jaqta meniń áskerlerim, sol jaqta Talhanttyń áskerleri turdy. Aldyńǵy shepke jaıaý áskerdi ornalastyrdym. Birinshi soqqyǵa jaıaý ásker qarsy shyqty. Keıingi sheptegi atty ásker jaıaý áskerlerdi qorǵaı soǵysty. Ózim bıiktegi baqylaý alańynda boldym, — dedi.
Keńeste áskerlerdiń qandaı amal-aıla, tásilder qoldanyp, soǵysqany aıtyldy. Aǵash taqtaı ústinde Talhant áskeriniń ne úshin jeńilip qalǵany aıqyn syzyldy. Keńeske qatysyp otyrǵandardyń bári:
- Tabylǵan aqyl! – dep danyshpan sheshimin maquldady.
Jıylystan soń Gavtyń qabaǵy ashylyp, anasyna elshi jiberip:
- Baýyrymdy óltirmegenimdi dáleldeý úshin baratynymdy aıt. Menimen birge bir danyshpan ere barady. Soǵystyń mán-jaıyn syzyp túsindiremin, — dedi. Elshi sol kúni-aq jolǵa shyǵyp ketti.
Elshiniń habaryn alǵan anasy da elindegi danyshpandar men bilimdar adamdardy, sýretshilerdi jınap, balasynyń habaryn aıtty. Ári olarǵa:
- Olardyń túsindirme syzbalaryn qaǵazǵa túsirip otyrýlaryńdy ótinemin, — dep tapsyrdy.
Kelisken kúni danyshpanmen birge Gav keldi. Olar soǵys barysyn taqtaı ústine syzyp kórsetti. Gav sóılegende anasynyń kóz aldyna soǵystyń qalaı ótkeni elestedi. Eldegi dárigerlerdiń anyqtaýy boıynsha Talhanttyń kóz jumǵan ýaqyty men Gavtyń sózi bir jerden shyǵyp, ulyna qarsy ýáj aıta almady.
Úlken uly ketken soń anasy sheber ustalarǵa:
- Myna taqtany jáne áskerlerdi pil súıeginen jasańdar! Ulymnyń esimin máńgi este saqtaý úshin, onyń ózi men áskerlerin somdap sońǵy soǵysyn kóz aldymda saqtaıyn. Arýaǵy razy bolsyn! – degen buıryq berdi.
Sýretshi, usta, sheberler oılasa otyryp soǵys alańyn qyzyl aǵashtan, áskerlerdi pil súıeginen oıyp jasap alyp keldi.
Sheber jasalǵan soǵys alańy men áskerler beınesi erekshe óner týyndysyna aınalypty. Áskerlerdiń sońyn ala eki jaqtyń patshasy qaq tórge jaıǵasypty. Ýázirler eki qaptalyna ornalasqan. Gav aıtqandaı jaıaý áskerler aldyńǵy qatarda symdaı tizile sap túzep turdy.
Anasy Gavtyń aıtýy boıynsha soǵystyń bastalýy men aıaqtalýyn ońasha otyryp júrgizip kórdi. Sonda ol óz-ózinen Talhant áskeriniń jeńilgenin moıyndady. Eger Talhant bylaısha áreket etkende jeńip ketkendeı eken-aý dep pil súıeginen jasalǵan áskerler júrisin qaıta qaıta ózgertip te kórdi. Ishteı Gavtyń tapqyrlyǵy men batyldyǵyna súısindi. Kúıeýiniń:
- Úlkenim el basqarady, kishim uly sýretshi bolady, — degen sózi esine tústi.
- Eger ulym tiri bolǵanda uly sýretshi bolatyn edi! Ony óz qolymmen óltirdim. O, bastaǵy Djamhýranyń sheshimimen keliskenimde bári basqasha bolatyn edi. Álime qaramaı onyń ornyn basqym keldi-aý. Masqara-aı! – dep kózine jas aldy.
…Arada biraz kúnder ótken soń ol Gavtyń saraıyna baryp, ulymen jolyǵyp:
- Úndi eliniń basyn qosyp, bılikti qolyńa al, — dedi.
Gav anasynyń qolyn súıip, taǵzym etti.
Kóp uzamaı ekige bólinip ketken el birigip, Gav el bıligin qolyna aldy. Al anasy ulynyń sońǵy soǵysyn máńgi este saqtaý maqsatymen soǵys alańynyń kóshirmelerin jasata bastady. Eń birinshi kóshirmeni Iran padıshasy Hosroýǵa jiberip:
- Sharshy alańǵa ornalasqan áskerler qandaı áreket jasasa jeńiske jetedi, — dep suratty.
Áp-ádemi jyltyr taqtaı ústindegi kózdiń jaýyn alatyn pil súıeginen jasalǵan sývınır áskerlerdi kórgen padıshah elshiden:
- Bul ne oıyn ba? – dep surady.
- …
Elshiden jaýap ala almaǵan padıshah aqylgóı Býzýrgmıhrdy shaqyryp alyp:
- Myna oıynnyń jumbaǵyn sheship ber, — dedi.
Arada birshama ýaqyt ótkende Býzýrgmıhr saraıǵa kelip, taqtaı ústindegi fıgýralardyń júrý tásilin túsindirip bolyp:
- Qaq tórde turǵan patsha. Oǵan «shah» dep shabýyl jasaǵanda qashyp qutylatyn amaly bolmasa «mat» bolady. Biraq ony ózge fıgýralar sekildi jeı almaımyz. Bul oıynnyń bar máni osynda, — dep, ádemi fıgýralardyń syryn erekshe yqylaspen túsindirdi.
- Toqtaı tur, sonda «shah» degeniń ne, «mat» degeniń ne? Bul ózi qaı tildegi sóz? – dep padıshah aqylgóıge suraýly júzben qarady.
Sonda aqylgóı saqalyn sıpap alyp:
- Tájik tilinde «shah», «mat» sózi jeńildi, ustaldy, — degen maǵynany bildiredi. Oılanyp otyryp, bul oıynǵa «shah», «mat» sózin qostym.
- Nege patsha fıgýrasyn jeı almaımyz. Sony túsindirshi, — dedi padıshah.
- Bul oıynnyń astarynda úndi eliniń ońtústik bóligin bılegen bıleýshi Talhanttyń qazasy aıtylǵan. Estýim boıynsha ony soǵys barysynda óltirmegen. Osy oıyndaǵydaı oǵan «shah» qoıylǵan, — dedi.
Padıshah keliskendeı, eki kózin fıgýralardan almaǵan kúıi:
- Iá, ıá, ol oqıǵa solaı bolǵan, — dep basyn ızeı berdi…
Ádına ÁBDIBAIQYZY
