- گاۆ پەن تالحانتتى شاقىرشى.
تاڭەرتەڭنەن بەرى ءۇن قاتپاي قويعان سىرقات كۇيەۋى بالالارىن شاقىرتقاندا ايەلى تەرىس قاراپ كوز جاسىن سىعىپ الدى. باياۋ باسىپ ەسىك سىرتىندا ءامىر كۇتىپ تۇرعان كۇزەتشىلەرگە:
- گاۆ پەن تالحانت كەلسىن، — دەدى.
كوپ ۇزاماي بولمەگە كىرگەن بالالارىنان كوز الماي قاراعان دجامحۋرا بيلەۋشى گاۆتىڭ مۇنتازداي ءتۇرى مەن تالحانتتىڭ بوياۋ جۇققان قولىن كوردى. ول قىسقا سويلەپ:
- ءۇندى ەلىنىڭ باتىسى مەن سولتۇستىگىن، گاۆ، ساعان، شىعىسى مەن وڭتۇستىگىن، تالحانت، سەنىڭ يەلىگىڭە قالدىرامىن، — دەۋى سول-اق ەدى گاۆ:
- اكە، اماناتىڭدى ابىرويمەن اتقارۋعا انت بەرەمىن! – دەپ ساڭق ەتتى. ءسال ءمۇدىرىپ قالعان تالحانت تا اكە الدىندا انت بەرىپ، اعاسى گاۆتىڭ ءسوزىن قايتالادى.
بيلەۋشى توڭىرەگىنە كوز جۇگىرتتى. ايەلىنىڭ مازاسىزدانعان ءتۇرىن كورىپ، ودان كوزىن تەز تايدىرىپ، ۇلدارىنا قارادى. بويشاڭ دەنەلى كەلبەتتى ۇلدارىنا سۇيسىنگەندەي كەيىپپەن، كوزىن جۇمدى. كوزىن جۇمعاندا بەتىنە كۇلكى ۇيىرىلگەندەي كورىندى. قوس ۇل اكەمىز تاعى بىردەڭە ايتا ما دەپ كۇتتى. بىراق اكەلەرى ءۇن قاتپادى. بىردەڭەنى قاتتى ۋايىمداپ تۇرعان اناسى بالالارىنا:
- سەندەر ەندى كەتە بەرىڭدەر، — دەدى.
ەكى ۇلى شىعىپ، ەسىك جابىلعان سوڭ ايەلى جالما-جان كۇيەۋىن جۇلقىلاپ:
- ەلدى نەگە ەكىگە ءبولدىڭ؟ ەرتەڭ ەكى ۇلىڭ ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسىپ جۇرسە قايتەسىڭ؟ – دەپ جىلامسىرادى.
بيلەۋشى كوزىن اشپاعان كۇيى بەتىن تىرجيتىپ، داۋىسىن ىڭىرانا شىعارىپ:
- سەن قالاساڭ ولار ەشقاشان ءبىر-بىرىنە قارسى شاقپايدى، ەل دە ەكىگە بولىنبەيدى، — دەدى. ايەلى كۇيەۋىنىڭ جاعاسىن قىسقان قولىن جىبەرە قويدى.
سول كۇنى كەشكە دجامحۋرا بيلەۋشى كوز جۇمدى…
بيلەۋشىنىڭ دەنەسىن وتقا جاعىپ، كۇلىن سۋعا اعىزعان كۇننىڭ ەرتەڭىندە اناسى ەكى ۇلىن شاقىرىپ الىپ:
- اكەلەرىڭ كوز جۇماردىڭ الدىندا اۋرۋى اسقىنىپ، ساندىراقتاي باستادى. وتكەندەگى اڭگىمەنى ۇمىتىڭدار، — دەپ ەدى، گاۆ:
- مەن اكەمە بەرگەن سەرتىمدى بۇزا المايمىن! – دەدى. بويىن اشۋ بۋىپ قالشىلداپ كەتكەن شەشەسى ءسوزىن شورت كەسىپ:
- وندا وسى جەردەن ەكىگە بولىنەمىز، ۇلىم! – دەدى.
وسى ساتتەن باستاپ ەل باسقارۋ جۇيەسىنە وزگەرىس ەندى. وڭتۇستىك ايماققا تالحانت، باتىس بولىككە گاۆ بيلىك جۇرگىزە باستادى. اناسى تالحانتپەن بىرگە قالدى. ول ۇنەمى ۇلىن:
- ەلدىڭ جاي-جاپسارىن مەنەن ارتىق بىلەتىن ادام جوق ەدى. ونى ەكىگە ءبولىپ، گاۆعا ەڭ شۇرايلى جەرلەردى قالدىردى. اكەڭ ەكەۋمىزدى ءىش تارتپادى. ءبىز گاۆقا قارسى سوعىس اشىپ، ەلدى بىرىكتىرەيىك! – دەپ قايراۋمەن بولدى. ءسويتىپ ولار ەلدى بىرىكتىرەمىز دەگەن جەلەۋمەن گاۆقا قارسى سوعىس جاريالادى.
گاۆ «انام ءبىر كۇنى سوعىس اشادى» دەپ قاۋىپتەنىپ اسكەر جاساقتاپ، ولاردى سوعىس ونەرىنە باۋلىدى.
كەلىسىلگەن كۇنى تاڭ سارىدە ەلدى بىرىكتىرۋ ماقساتىنداعى قيان-كەسكى سوعىس باستالدى. ەكى جاقتىڭ اسكەرى ءبىر-ءبىرىن اياۋسىز كەسكىلەدى. سوعىس الاڭىن قىپ-قىزىل قان جۋدى. ساداق وعى جەتپەيتىن بيىك ايماقتا گاۆ، ەكىنشى جەردە تالحانت ءپىل ۇستىندە وتىرىپ، سوعىس بارىسىن باقىلادى. بەلگىلى ءبىر ءتاسىلدى قولدانا وتىرىپ بىردە شەگىنىپ، بىردە شابۋىل جاساپ سوعىسقان گاۆ اسكەرى تالحانت اسكەرىن ابدەن تيتىقتاتتى. ءبىر-ءبىرىن قورعاي سوعىسقان گاۆ اسكەرى سوعىس سىرىن ۇيرەنبەگەن تالحانت اسكەرىن جايپاپ جىبەردى. دۇلەي كۇشتەن سەسكەنگەن كەيبىرى ساتقىندىق جاساپ، قاشىپ جاتتى. بۇل كورىنىس تالحانتتى قاتتى كۇيزەلتتى. كەنەت ول سول جاق ءتوسىنىڭ شانشىپ بارا جاتقانىن سەزدى. قولىمەن سول جاق ءتوسىن سوققىلاي باستادى. سول كەزدە تومەندە:
- بيلەۋشى گاۆ مىڭ جاساسىن! – دەگەن داۋىستار ەستىلدى. جەڭىسكە جەتكەن اعاسىنىڭ اسكەرى پاتشالارىنا ماداق ايتىپ جاتىر ەدى. تالحانتتىڭ قۇلاعى گۇڭگىرلەپ، كوز الدى قاراۋىتىپ، جەر قوزعالىپ كەتكەندەي بولدى. ول دەنەسىنە يە بولا الماي ءپىلدىڭ كەڭ ارقاسىنا قۇلادى.
قۋانىشتان اياعى جەرگە تيمەي، توبەسى كوككە جەتپەي ءپىل ۇستىندە كەۋدەسىن كوككە تىرەگەندەي بوپ ءىنىسىنىڭ باقىلاۋ الاڭىنا كەلگەن گاۆ ونىڭ ءپىل ۇستىندە ەڭكەيىپ وتىرعانىن كورىپ:
- تالحانت! – دەپ ايقايلاپ جىبەردى. ءىنىسى دىبىس بەرمەدى. جاقىن بارعاندا اۋزى-مۇرنىنان قان كەتىپ، ءولىپ جاتقانىن كوردى. جاڭا عانا جەڭىسكە جەتىپ، ماداقتالىپ، قۋانىش كەرنەگەن كەۋدەسىن ەندى اششى وكسىك ورتەدى. كوز جاسىن تىيا الماي، كوك اسپاندى قاق ايىرارداي، تاۋ-تاستى جاڭعىرىقتىرا ءىنىسىن جوقتادى.
ەشكىمدى تىڭداماي ءىنىسىنىڭ دەنەسىن سارايىنا ءوزى الىپ باردى. قارالى حاباردى ەستىپ وتىرعان اناسى الدىنان شىعىپ:
- ءوز باۋىرىن ءوزى ولتىرگەن ساعان لاعنەت! سەندەي قانىشەر ۇلىم جوق! – دەپ وكىردى.
- تالحانتقا قولىمنىڭ ۇشى دا تيگەن جوق. ونى ءپىل ۇستىندە ء ولىپ جاتقان جەرىنەن تاۋىپ الدىم، — دەدى ۇلى داۋىسى دىرىلدەپ.
- كەت! تىڭداعىم كەلمەيدى! – دەپ وكسىگەن انا بالاسىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشا قۇلادى.
- تالحانتتى ولتىرمەگەنىمە كوزىڭدى جەتكىزەمىن، — دەدى گاۆ قايعىدان قان جۇتىپ تۇرىپ.
وسى ءسوزدى ەستىگەندە اناسى جىندانعان ادامداي قارقىلداپ كۇلىپ:
- كورەيىك. تەك ءوز ءسوزىڭدى ءوزىڭ اياق استى ەتىپ جۇرمە! – دەپ بالاسىنا كەكتەنە قارادى.
گاۆ سارايدان قاتتى قايعىرىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ شىقتى. ول ءىنىسىن ولتىرمەگەنىنە اناسىنىڭ كوزىن جەتكىزگىسى كەلدى.
كوپ ۇزاماي گاۆ ەلدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن دانىشپان، وقىمىستى، ساۋەگەيلەردى جيناپ، ۇلكەن كەڭەس قۇردى. بولعان وقيعانى باياندادى. سوندا دانىشپانداردىڭ ءبىرى گاۆقا:
- سوعىس بارىسىن سىزىپ كورسەتشى، — دەدى. گاۆ اعاش تاقتاي اكەلتىپ، ونى ورتاسىنان تەڭ ءبولىپ:
- وڭ جاقتا مەنىڭ اسكەرلەرىم، سول جاقتا تالحانتتىڭ اسكەرلەرى تۇردى. الدىڭعى شەپكە جاياۋ اسكەردى ورنالاستىردىم. ءبىرىنشى سوققىعا جاياۋ اسكەر قارسى شىقتى. كەيىنگى شەپتەگى اتتى اسكەر جاياۋ اسكەرلەردى قورعاي سوعىستى. ءوزىم بيىكتەگى باقىلاۋ الاڭىندا بولدىم، — دەدى.
كەڭەستە اسكەرلەردىڭ قانداي امال-ايلا، تاسىلدەر قولدانىپ، سوعىسقانى ايتىلدى. اعاش تاقتاي ۇستىندە تالحانت اسكەرىنىڭ نە ءۇشىن جەڭىلىپ قالعانى ايقىن سىزىلدى. كەڭەسكە قاتىسىپ وتىرعانداردىڭ ءبارى:
- تابىلعان اقىل! – دەپ دانىشپان شەشىمىن ماقۇلدادى.
جيىلىستان سوڭ گاۆتىڭ قاباعى اشىلىپ، اناسىنا ەلشى جىبەرىپ:
- باۋىرىمدى ولتىرمەگەنىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن باراتىنىمدى ايت. مەنىمەن بىرگە ءبىر دانىشپان ەرە بارادى. سوعىستىڭ ءمان-جايىن سىزىپ تۇسىندىرەمىن، — دەدى. ەلشى سول كۇنى-اق جولعا شىعىپ كەتتى.
ەلشىنىڭ حابارىن العان اناسى دا ەلىندەگى دانىشپاندار مەن ءبىلىمدار ادامداردى، سۋرەتشىلەردى جيناپ، بالاسىنىڭ حابارىن ايتتى. ءارى ولارعا:
- ولاردىڭ تۇسىندىرمە سىزبالارىن قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىرۋلارىڭدى وتىنەمىن، — دەپ تاپسىردى.
كەلىسكەن كۇنى دانىشپانمەن بىرگە گاۆ كەلدى. ولار سوعىس بارىسىن تاقتاي ۇستىنە سىزىپ كورسەتتى. گاۆ سويلەگەندە اناسىنىڭ كوز الدىنا سوعىستىڭ قالاي وتكەنى ەلەستەدى. ەلدەگى دارىگەرلەردىڭ انىقتاۋى بويىنشا تالحانتتىڭ كوز جۇمعان ۋاقىتى مەن گاۆتىڭ ءسوزى ءبىر جەردەن شىعىپ، ۇلىنا قارسى ءۋاج ايتا المادى.
ۇلكەن ۇلى كەتكەن سوڭ اناسى شەبەر ۇستالارعا:
- مىنا تاقتانى جانە اسكەرلەردى ءپىل سۇيەگىنەن جاساڭدار! ۇلىمنىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە ساقتاۋ ءۇشىن، ونىڭ ءوزى مەن اسكەرلەرىن سومداپ سوڭعى سوعىسىن كوز الدىمدا ساقتايىن. ارۋاعى رازى بولسىن! – دەگەن بۇيرىق بەردى.
سۋرەتشى، ۇستا، شەبەرلەر ويلاسا وتىرىپ سوعىس الاڭىن قىزىل اعاشتان، اسكەرلەردى ءپىل سۇيەگىنەن ويىپ جاساپ الىپ كەلدى.
شەبەر جاسالعان سوعىس الاڭى مەن اسكەرلەر بەينەسى ەرەكشە ونەر تۋىندىسىنا اينالىپتى. اسكەرلەردىڭ سوڭىن الا ەكى جاقتىڭ پاتشاسى قاق تورگە جايعاسىپتى. ۋازىرلەر ەكى قاپتالىنا ورنالاسقان. گاۆ ايتقانداي جاياۋ اسكەرلەر الدىڭعى قاتاردا سىمداي تىزىلە ساپ تۇزەپ تۇردى.
اناسى گاۆتىڭ ايتۋى بويىنشا سوعىستىڭ باستالۋى مەن اياقتالۋىن وڭاشا وتىرىپ جۇرگىزىپ كوردى. سوندا ول ءوز-وزىنەن تالحانت اسكەرىنىڭ جەڭىلگەنىن مويىندادى. ەگەر تالحانت بىلايشا ارەكەت ەتكەندە جەڭىپ كەتكەندەي ەكەن-اۋ دەپ ءپىل سۇيەگىنەن جاسالعان اسكەرلەر ءجۇرىسىن قايتا قايتا وزگەرتىپ تە كوردى. ىشتەي گاۆتىڭ تاپقىرلىعى مەن باتىلدىعىنا ءسۇيسىندى. كۇيەۋىنىڭ:
- ۇلكەنىم ەل باسقارادى، كىشىم ۇلى سۋرەتشى بولادى، — دەگەن ءسوزى ەسىنە ءتۇستى.
- ەگەر ۇلىم ءتىرى بولعاندا ۇلى سۋرەتشى بولاتىن ەدى! ونى ءوز قولىممەن ءولتىردىم. و، باستاعى دجامحۋرانىڭ شەشىمىمەن كەلىسكەنىمدە ءبارى باسقاشا بولاتىن ەدى. الىمە قاراماي ونىڭ ورنىن باسقىم كەلدى-اۋ. ماسقارا-اي! – دەپ كوزىنە جاس الدى.
…ارادا ءبىراز كۇندەر وتكەن سوڭ ول گاۆتىڭ سارايىنا بارىپ، ۇلىمەن جولىعىپ:
- ءۇندى ەلىنىڭ باسىن قوسىپ، بيلىكتى قولىڭا ال، — دەدى.
گاۆ اناسىنىڭ قولىن ءسۇيىپ، تاعزىم ەتتى.
كوپ ۇزاماي ەكىگە ءبولىنىپ كەتكەن ەل بىرىگىپ، گاۆ ەل بيلىگىن قولىنا الدى. ال اناسى ۇلىنىڭ سوڭعى سوعىسىن ماڭگى ەستە ساقتاۋ ماقساتىمەن سوعىس الاڭىنىڭ كوشىرمەلەرىن جاساتا باستادى. ەڭ ءبىرىنشى كوشىرمەنى يران پاديشاسى حوسروۋعا جىبەرىپ:
- شارشى الاڭعا ورنالاسقان اسكەرلەر قانداي ارەكەت جاساسا جەڭىسكە جەتەدى، — دەپ سۇراتتى.
ءاپ-ادەمى جىلتىر تاقتاي ۇستىندەگى كوزدىڭ جاۋىن الاتىن ءپىل سۇيەگىنەن جاسالعان سۋۆينير اسكەرلەردى كورگەن پاديشاح ەلشىدەن:
- بۇل نە ويىن با؟ – دەپ سۇرادى.
- …
ەلشىدەن جاۋاپ الا الماعان پاديشاح اقىلگوي بۋزۋرگميحردى شاقىرىپ الىپ:
- مىنا ويىننىڭ جۇمباعىن شەشىپ بەر، — دەدى.
ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە بۋزۋرگميحر سارايعا كەلىپ، تاقتاي ۇستىندەگى فيگۋرالاردىڭ ءجۇرۋ ءتاسىلىن ءتۇسىندىرىپ بولىپ:
- قاق توردە تۇرعان پاتشا. وعان «شاح» دەپ شابۋىل جاساعاندا قاشىپ قۇتىلاتىن امالى بولماسا «مات» بولادى. بىراق ونى وزگە فيگۋرالار سەكىلدى جەي المايمىز. بۇل ويىننىڭ بار ءمانى وسىندا، — دەپ، ادەمى فيگۋرالاردىڭ سىرىن ەرەكشە ىقىلاسپەن ءتۇسىندىردى.
- توقتاي تۇر، سوندا «شاح» دەگەنىڭ نە، «مات» دەگەنىڭ نە؟ بۇل ءوزى قاي تىلدەگى ءسوز؟ – دەپ پاديشاح اقىلگويگە سۇراۋلى جۇزبەن قارادى.
سوندا اقىلگوي ساقالىن سيپاپ الىپ:
- تاجىك تىلىندە «شاح»، «مات» ءسوزى جەڭىلدى، ۇستالدى، — دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ويلانىپ وتىرىپ، بۇل ويىنعا «شاح»، «مات» ءسوزىن قوستىم.
- نەگە پاتشا فيگۋراسىن جەي المايمىز. سونى ءتۇسىندىرشى، — دەدى پاديشاح.
- بۇل ويىننىڭ استارىندا ءۇندى ەلىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىن بيلەگەن بيلەۋشى تالحانتتىڭ قازاسى ايتىلعان. ەستۋىم بويىنشا ونى سوعىس بارىسىندا ولتىرمەگەن. وسى ويىنداعىداي وعان «شاح» قويىلعان، — دەدى.
پاديشاح كەلىسكەندەي، ەكى كوزىن فيگۋرالاردان الماعان كۇيى:
- ءيا، ءيا، ول وقيعا سولاي بولعان، — دەپ باسىن يزەي بەردى…
ءادينا ابدىبايقىزى
