Sarapşylardyŋ paiymdauynşa, aldaǧy ekı jylda bızdegı sauda jüiesıne qatysty halyqqa da, naryqqa da tiımdı äreketter jasau kerek. Sebebı kiım-keşek salasynda qazır bei-bereketsızdık oryn alǧan. Syrttan tauar äkeletın saudagerler tauarlaryna 5-6 ese üsteme baǧa qosyp, öz bılgenderın ısteude. «Sondyqtan naq osy salaǧa baqylau qajet» deidı mamandar.
Ol üşın elımızde memlekettık sauda nüktelerın aşqan abzal. Jalpy, arzan sauda nüktelerı degende bızde bıraz sausaqpen sanamalaityn azyq-tülık dükenderı bar. Al kiım-keşegın taǧy basqa qajettılıgın öteitın bolsa qarapaiym qauym qara bazardy jaǧalaidy. Bıraq bügınde sol qara bazardyŋ özınde tauar baǧasy qūbylyp yryqqa könbei tūr.
Būl rette ekonomist-sarapşy Toǧjan Şaiahmetov:
«Bızdıŋ Ükımet bank sektorynyŋ jūmysyna aralasuda, bırşama kompaniialardyŋ da tynys-tırşılıgıne memlekettık baqylau küşeitıldı. Osyndaida «sauda kapitalyna nege memleket aralaspauy kerek» degen oi tuyndaidy. Öz basym, būl tūrǧyda «elde jeŋıl önerkäsıp önımderın arzandatylǧan baǧamen halyqqa ūsynatyn memlekettık sauda dükenderın aşu kerek» dep oilaimyn. Ärine, bızdıŋ elımızge kiım-keşek atauly şetten keletını belgılı. Osy tūrǧyda memlekettık baqylau ornatylyp, sol şetten keletın tauarlardy eşbır deldaldarsyz bırden memlekettık dükenderge äkelıp tüsırıp otyrsaq, sonda halyqtyŋ arzan kiım-keşekke qoly jeter edı. Būlai etpesek, bızdıŋ eldegı sauda nüktelerınıŋ denı jekemenşıktıŋ qolyna ötıp kettı. Olar oiyna kelgen baǧalaryn aspandatyp tūr. Būl ürdıs sauda jüiesınıŋ mının köbeitpese, azaitqan joq. Sauda nüktelerınıŋ, sauda-sattyqtyŋ tügeldei jekemenşıktıŋ qolyna ötuı sauda salasyndaǧy sauatsyzdyqty ūlǧaityp otyr. Sondyqtan elde memlekettık sauda dükenderı aşyluy kerek. Būl salaǧa jaŋaşa serpın qajet», – deidı.
Negızınen sauda-sattyq haqynda söz etkende mamandardyŋ denı «erterek boljam jasauǧa, jospar qūruǧa jäne qajettı närsenı mezgılınen būryn aluǧa qamdanǧan jön» desedı. Būl pıkırler ärine, «qys qamyŋdy jaz saila» degen naqyldy naqtylai tüsedı.
«Jalpy, qazaq qauymy jantalasyp sauda jasauǧa beiım. Kez kelgen zatty naq sol qajettı künı aluǧa daiarmyz. Mysaly, oqu jyly bastalardaǧy jaǧdaidy ǧana aitalyqşy, sol merzımde qara bazarǧa barsaŋyz, mektep qajettılıgın öteuge qarbalasqan halyq. Būqaranyŋ bır parasy balasyn mektepke daiarlau üşın qolyndaǧy bar qarjysy jetpei malyn satyp jatsa, endı bırı qaryzdanyp-qauǧalanyp oqu qūral alyp, mektep formasyn tügendep älek bolady. Saudanyŋ qyzǧan şaǧy ekenın sezınıp, aldyn-ala boljap otyratyn saudager qauymy būl mezette mektep formasynyŋ baǧasyn aspandatyp qoiady. Halyq amalsyz, qajettılık bolǧan soŋ saudalaspai-aq alyp jatady. Endı ortaşa esebın şyǧaryp körelık: 1 mektep formasy orta eseppen 15 myŋ teŋge bolsa, bır balanyŋ oqu qūraldar jiyntyǧy 20 myŋ teŋgenı qūrasyn; al mektepke qajettı oqulyq kıtaptary söz joq 25 myŋ teŋgeden ainalary sözsız. Sonda bır balany mektepke daiarlau üşın ortaşa eseppen joq degende bır otbasyna 50-60 myŋ teŋge qajet. Al bır otbasynda üş-tört bala bolsa erıksız nesie alasyz nemese qoldaǧy malyŋyzdy satasyz bolmasa bıreuden qaryz sūraisyz»,-deidı.
Bızdegı merzımdık saudanyŋ sipatyn osylai tızbelegen maman keler jyly kiım-keşek saudasy tıpten qymbattai tüsetının alǧa tartty.
«Sebebı 2020 jyldan bastap, janarmai salyǧy köterıledı. Al būl degenıŋız - janarmaidyŋ joq degende 10-15 teŋgege qymbattaitynyn körsetedı. Janarmai qymbattasa saudagerler tranzittık şyǧynyn da tauaryna qosady. Kök qaǧaz qymbattasa da, olar kiım-keşektı bırden qymbattatyp qoiady. Sondyqtan aldaǧy uaqytta halyqqa kiım-keşek satyp alu qiyndai tüsedı. Qazırgı qymbatşylyqtyŋ özı halyqqa oŋai tiıp otyrǧan joq. Qazırdıŋ özınde halyqtyŋ 30 paiyzy as-auqattan ünemdep jür. Sondyqtan bız üşın memlekettık sauda dükender jelısın damytu tiımdı»,-deidı ekonomist-ǧalym Jaŋabai Aldabergenov.
Qarlyǧaş ZARYQHANQYZY,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
