Turarbek Qusaıynovtyń " Shyrmaýyq " dep atalatyn saraptamalyq kitabyndaǵy keıbir tyń málimetterdi tolyqtyratyn eń alǵashqy ret "Jas Alash" gazetinde jarııalanǵan " Men qalaı rýhanı jańǵyrdym" atty bıografııalyq kitapshany oqyrmandarymyzdyń suraýy boıynsha qaıta jarııalaýdy jón kórdik.
Redakııadan
KIRISPE
Es bilgeli men myna dúnıedegi ózimniń ornymdy izdep júrmin. Ony ómir súrip otyrǵan ortama laıyqtaǵym-aq keledi. Jeke-dara bolmys ıesi bolǵanymmen, qoǵamnan tys ómir súre almaıtynymdy bilemin. Sondyqtan osy dúnıeniń zańdylyǵyn qoǵam ómirine taratyp otyrǵan jaratylys aqıqatyn izdeýge kóp kúsh jumsadym.
Taptym ba, tappadym ba, ony da bilmeımin: men anyqtaǵan kategorııalar keıde aqıqattyń san qyryna túgelimen saı kele bermeıdi. Meni únemi qobaljytatyn – sol. Qobaljýdyń sońynda kúdik ilese júretini belgili. Kúdikti seıiltýge tyrysyp, basqa bir jaqtan dálel izdep qınalasyń. Keıde ony tapqandaı bolasyń, keıde ysyrap bolǵan ýaqytpen ólshenip, mánsiz ótip jatqan ómirińmen esep aıyrysqandaı kúı keshesiń.
Biraq o bastan taramdala ydyryp, tutastyǵy buzylǵan dúnıeni qaıta qalpyna keltirý túptiń túbinde nátıje bermeıdi. Munyń bári soqtyqpaly soqpaqpen ketip bara jatqan adamnyń jan-dúnıesin alaı-dúleı etip jatqan ishki sezimniń syrtqa shyqqan ókinishti baıany sııaqty bolyp kórinedi.
Osyndaı fılosofııalyq ishki tolǵanys arqyly ǵana men ózimniń kim ekenimdi sezdire almaspyn. Sondyqtan ómirimniń bir kezeńi jóninde esep berýdi jón kórdim.
Osy kitapshaǵa jazyp otyrǵan ómirbaıanyma balalyq shaǵymdy qystyrǵan joqpyn. Emis-emis este qalǵan eles sııaqty áldebir oqıǵalarǵa sanalyq turǵyda kesimdi sheshim aıtý múmkin emes.
Sirá, meniń ómirbaıanym osy kitaptyń sońǵy paraǵymen aıaqtalmaıdy. Budan keıingi taǵdyrymdy anyqtaıtyn oqıǵalardyń qalaı óristeıtinin de boljap bolmaıdy.
Ómirimniń osy kezeńin baıandaıtyn kitap jazýǵa ıtermelegen bir ǵana nárse bar. Men aqıqat jóninde áldebir toqtamǵa kelgen sııaqtymyn. Soǵan qalaı jetkenimdi, asyǵyp-aptyqqanymdy, jol tappaı talaı adasqanymdy, kúdik pen kúmánniń shyrmaýyna túsip, janymnyń qınalǵanyn túgel aıtýdy jón sanadym.
Munyń bári – meniń taǵdyrym, meniń ómirlik tájirıbem. Sonymen bóliskim keldi.
MOLDA BALA
Kaspıı mańynda týyp-ósken men mektepti jaqsy nátıjemen bitirgen soń, Atyraýdaǵy agrotehnıkalyq kolledjdiń keme mehanıgi bólimine oqýǵa tústim. Bul meniń tańdaýym ba, álde áke-sheshemniń tańdaýy ma, onyń anyǵyn aıta almaımyn. Biletinim, jaqsy maman bolý úshin munda da janymdy salyp oqydym, izdendim.
Kolledjdiń sońǵy kýrsynda júrip Qudaı týraly oılana bastadym, paıǵambarlar tarıhy jóninde jazylǵan kitaptarǵa qyzyǵýshylyǵym oıandy.
Myna dúnıeni jaratýshy Qudaıdyń «Ózi de ras, sózi de ras». Bul aqıqat jóninde kúmán týǵan emes. Biraq sol aqıqatty kúndelikti ómirimizdiń moraldyq, etıkalyq ustynyna laıyqtaý, aqıqattan taramdalatyn zańdylyqqa moıynsuný qalaı júzege asatyny túsiniksiz bolyp qala bermek. Árıne, bul máńgi suraqtyń jaýabyn izdegen dinı-fılosofııalyq teorııalardyń talaıy tujyrymdalǵan. Onda bári oryn-ornyna naqty qoıylǵan bolyp kóringenmen, tájirıbede selkeýi ketip, úılesim tappaı jatady.
Keme mehanıgi mamandyǵyna oqyp júrgende osy oı maǵan maza bermeı, Atyraýdaǵy Quspan molda meshiti janynan ashylǵan medresege apardy. Munda Quran ilimi, sharıǵat máselesimen qatar arab tilin oqytatyn alty aılyq kýrstan óttim.
Ózimniń tehnıkalyq mamandyqtan góri gýmanıtarlyq ilimge jaqyn ekenimdi osynda bildim. Kýrstyq bilimdi jetik ıgerip, medreseni úzdik bitirip, birden Quspan molda meshitiniń kezekshi ımamy qyzmetine alyndym.
Men ımam qyzmetin jurtty dinge shaqyrý ǵana dep túsinetinmin. Sóıtsem, bul istiń kúıbeń tirshilikke qatysty uńǵyl-shuńǵyly kóp eken. Ásirese, ólim-jitimge qatysty joralǵyny atqarýdyń jón-josyǵyn qadaǵalaý, marqumdy jýyp-shaıyp aqtyq saparǵa shyǵaryp salý, odan keıingi árýaqqa arnap as berý kezinde quran túsirý, quran baǵyshtaý kádesi túgelimen moldaǵa júkteledi. Munda da birizdilik, qalyptasqan ortaq qaǵıda joq. «Bul káde buryn bylaı jasalatyn, bul qaıdan shyqqan sharıǵat?» degen suraqtar týyndap, biri ekinshisin teristep jatqan jurt. Mundaı talqylaý din máselesine qatysty jıyndarda aıtylsa bir jón, etjaqyn týysynyń qaza bolǵanyna qaıǵyryp otyrǵan otbasynyń shańyraǵyndaǵy daý-damaı kezinde ózińdi yńǵaısyz sezinip ketesiń. Qaı tustan qandaı synaý-mineý aıtylady degen alańdaýmen mindetińe alǵan sharýany aıaqtap shyǵasyń. Árıne, bul istiń óteýi bar, árýaqtarǵa arnap oqyǵan duǵań úshin marqumnyń týystary aqsha ustatady, kóılek-kónshek, kostıým-shapan beredi. Munda da birizdilik, tártip joq. Baqýat otbasylar «marqumnyń árýaǵy rıza bolsyn» dep dúnıesin aıamaıdy, aqshany molynan beredi. Kedeıler moldany quda-jegjat, toı-tomalaqtan aýysqan mata-satamen qaıyrady. Qudaıdyń jolyna túsip, basqalarǵa ıslamdy ýaǵyzdaýshymyn dep júrgen kez kelgen moldanyń kóńili mundaı kezde jabyrqap qalady. Dál osyndaı jaǵdaıǵa tap bolmas úshin ne isteý kerek? Qarap otyrsam, meshit moldalary nápaqa tabýdyń qyr-syryn meńgerip alypty. Aıtalyq, «sadaqada quran oqyp ber» dep jáne basqa da dinı joralǵyny atqarýdy suranyp meshitke adam keledi. Imam aldymen álgi adamnyń ústi-basyna, kıimine, minip kelgen kóligine qaraıdy. Eger álgi adam qymbat mashına minip júrse, ımam sol mezette qýtyńdap sonymen ilese ketedi. Al bólshekteri shashylyp qalýǵa shaq turǵan jaman mashınasy bar «klıent» kelse, meshittiń bas ımamy bul sharýany tájirıbesiz moldaǵa júkteı salady.
Imamdar ortasyndaǵy osy bir keleńsiz jaıtqa meniń qatysym bolǵan joq dep aıta almaımyn. Atyraýdaǵy Quspan molda meshitinde kezekshi ımam qyzmetin az ýaqyt atqarǵan kezde «klıent» tańdaýdyń ádis-aılasyn tez meńgerip alǵan men de talaı ret osylaı jasadym. Kóńilimniń qalaýy soq-paǵan «klıent» kelse, oǵan basqa moldany qosyp jiberýge tyrysatynmyn. Osylaısha ózimniń kezekshi ımamdyq qyz-metimdi paıdalanyp júrdim. Biraq moldalardyń osy bir qýlyǵy men sumdyǵy aralasyp jatqan isinen jerine bastadym. Sirá, buǵan eki nárse sebepshi bolsa kerek. Birinshiden, men týmysymnan baılyqqa qyzyqpaǵan sııaqtymyn. Tabysy mol keme mehanıgi mamandyǵyn tastap, aqıqatty izdemek bolyp moldalyqty qalaýym osymen baılanysty-aý dep oılaımyn. Sondyqtan molda bola júrip te tabys tabýdyń sońyna túsip ketý meni jalyqtyra bastady. Ekinshiden, 2000-shy jyldardyń basynda «tákpirshiler» dep atalatyn radıkal aǵym Qazaqstannyń batysynda keń etek jaıa bastaǵany belgili. Olar Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasyna (QMDB) qarasty meshit ımamdarynyń árbir áreketin teristep, olardy kápirge shyǵaryp, tozaqtyq qylyp tastady. Toı-tomalaq, sadaqa jáne basqa da jurt jınalatyn oryndarda meshit ımamdarynyń pendeshilik isin synap, tipti keıde kelekeli kúlkige aınaldyryp jiberetin.
Islam tarıhynda keltirilgen málimetterde tákpirshilerdiń túp tórkini tórtinshi halıf Álıdiń áskerinen bólinip shyǵyp, sol kezdegi musylman memleketine qarsy shyqqan búlikshilerge baryp tireletini aıtylady. Ol kezde bul búlikshilerdi harıjıtter dep ataǵan. Aldymen olar Osman halıfti kápirge shyǵaryp, onyń ólimine sebepshi boldy. Keıin hazireti Álıdiń ózine qarsy shyǵyp, onyń túbine jetti. Qazirgi zamanǵy tákpirshiler (olardy neoharıjıtter dep te ataıdy) de kez kelgen musylmandy «Qudaıǵa serik qosty» dep aıyptap, ony kápir qataryna qosyp tastaıdy. Al tákpirshilerdiń radıkal ıdeologııasyna Hanafı dinı mektebiniń qaǵıdattaryn ustanatyn meshit moldalary shydas bere almaıtyn. Kóbine olar tákpirshilermen bolǵan pikirtalasta jeńilis taýyp, jer bolyp qalyp júrdi. Osyndaı qıyn kezeńde men tákpirshilerge qarsy ıdeologııalyq kúrestiń jańa aıla-tásilin izdestire bastadym. Bul izdenis meni «Tablıǵı jamaǵatqa» alyp keldi.
«ISMAIL DAǴI»
«Tablıǵı jamaǵat» sózi arab tilinen aýdarǵanda «dinge shaqyrýshy, din taratý jamaǵaty» degen túsinikti beredi. Bul dinı-ıdeologııalyq aǵymdy 1926 jyly úndistandyq Muhammed Ilııas Kandehláýı qurǵan. Keıbir málimetterde ol sopylyq tarıqattyń (baǵyt, jol) ókili ekeni, matýrıdı seniminde bolǵany aıtylady. «Tablıǵı jamaǵattyń» halyqty «dinge tartý» ádistemesi boıynsha, árbir tablıǵshy eldi mekenderge baryp, úı-úıdi aralap ýaǵyz aıtyp júrýi tıis. Muny «daǵýat» dep ataıdy, sáıkesinshe, «Tablıǵı jamaǵatty» «daǵýatshylar» dep ataıtyny sondyqtan. Onyń naqty merzimderi – 3 kún, 7 kún, 40 kún, 4 aı boıy jurtty dinge shaqyrý kózdelgen. Meshitte otyryp alyp dinı rásimdi atqarýmen aınalysatyn moldalyqtan góri qalyń buqaramen qoıan-qoltyq aralasyp, aqıqat jóninde pikir talastyrý maǵan qatty unady jáne «Tablıǵı jamaǵattyń» ádisin Atyraýda kúsh alyp bara jatqan tákpirshilerge qarsy qoldanýdy jón sanap, tablıǵshylardyń otany Úndistanǵa sapar shektim. Munda men Nıý-Delıdegi tablıǵshylardyń álemdegi eń basty uıymy «Nızamýddın» ortalyǵynda boldym. Dinı aǵymnyń qazirgi kósemi, Ilııas Kandehláýıdiń nemeresi Maýlana Saad osynda otyrady. Ony bári qurmetteıdi, keıbir tablıǵshylar qolyn súıip, oǵan qatty sıynady.
«Nızamýddın» ortalyǵy meni shetel azamaty retinde kúshti qurmettedi. Sondaǵy markazǵa (kampýs) ornalastyryp, tórt mezgil tamaq berdi. Úndistan tablıǵshylary tili buralyp, meniń Turarbek esimimdi aıta almaıtyn. Sondyqtan olar maǵan musylmansha Ismaıl degen jańa esim japsyrdy.
Musylman qaýymynda Qurandy jatqa soǵatyn adamdardy «qarı» dep ataıdy. Al «Tablıǵı jamaǵat» ishinde 4 aılyq daǵýatshylyq mektepten súrinbeı ótken musylmanǵa «daǵı» ataǵy beriledi. «Nızamýddın» ortalyǵynda bul ataqty men on kúnge jetpeı aldym. Qaýym músheleri meni «Ismaıl daǵı», keıde «Ismaıl sheıh» dep ataıtyn.
Kóp uzamaı jergilikti tablıǵshylarmen birge el aralap, daǵýat (dinge shaqyrý ýaǵyzyn) aıta bastadyq. Ortalyqtan shetke shyǵyp ár kez saparlap júrip, Úndistannyń onnan astam shtatyn araladym. Jergilikti daǵýatshylar meni dinı ýaǵyzdyń áserin kúsheıtý úshin paıdalanyp júrdi. Olar maǵan: «Ismaıl daǵı, myna halyq basqa tildi túsinbeıdi, arabsha nemese qazaqsha-oryssha aralastyryp din jóninde sóıleı ber, biz seniń aýdarmashyń sııaqty sózińdi ózimizshe tápsirlep otyramyz» dedi. Men solaı jasadym. Al meniń sózimdi «aýdaryp» jatqan serikterim jınalǵan jurtqa hındı tilinde: «Mine, kórdińder me, ǵasyrlar boıy kommýnızm men ateızmniń shyrmaýynda bolǵan Sovet Odaǵynyń azamaty qaıtadan úlgili musylman boldy, ıslamdy búge-shigesine deıin úırenip aldy, al sender nanym-senim erkindigi bar Úndistanda ómirge kelseńder de, áli kúnge sheıin aqıqatty taba almaı adasyp júrsińder» degen syńaıda áńgime aıtýshy edi. Daǵýatty silekeıi aǵyp uıyp tyńdap otyrǵan jurt Sovet Odaǵynyń áldeqashan tarap ketkeniniń, meniń táýelsiz Qazaqstannan kelgenimniń baıybyna baryp jatpaıtyn. Halyqty dinge tartý úshin daǵýatshy serikterim men jóninde neshe túrli qııalı oqıǵalar oılap tapty. Alǵashqyda asyl dinimizdi taratý úshin mundaı is-áreket te kerek dep oılaıtynmyn. Keıin tablıǵshylardyń ótirigi men ekijúzdiliginen ishteı jerine bastadym.
Men turatyn markazdan áýdem jerde esigin eki kúzetshi qaraýyldaǵan bir ǵımarat turdy. Ańdap qarasam, bul Chıshtı sopylyq baýyrlastyǵynyń ustazy Nızamýddın áýlıeniń (1242–1325) kesenesi eken. Qyzyǵýshylyǵym qozyp kesenege kirmek bolyp edim, kúzetshiler tosqaýyldap bolmady. Biraz aqsha usynyp edim, kúzetshiniń biri aýzyn alaqanymen jaýyp, «úndeme» degen ym jasap, ishke jibere saldy. Kirip barsam, maǵan túsiniksiz áldebir dinı joralǵy bolyp jatyr eken. Murnyńdy qytyqtap, basyńdy aınaldyratyn shópterdi tabaqshaǵa salyp tútindetip qoıypty. Kesene ortasyna qoıylǵan áýlıeniń taspen qaptalǵan tabytyn áıel men erkegi aralasqan bir top aınalyp bılep júr, ara-tura tabytty qushaqtap jylaı ma, shyńǵyra ma, áıteýir alasuryp júrgen jurt. Mármár eden ústinde aǵyl-tegil jylaǵan birneshe adam ary-beri domalap jatyr, keıbiriniń kıiminiń ilgeshekteri sheshilip, jartylaı jalańash qalǵan. Emshekterin salpyldatyp sekirip bılegen áıelder bilezik-saqına, syr- ǵa-sholpylaryn sheship, tabyttyń ústine laqtyrdy. Tabyttyń aınalasynda aqsha shashylyp jatyr. Tútindegen shópten ıis tıip, aıqaı-shýy kóp jyn-oınaqtan basym aýyryp, meń-zeń bolyp dalaǵa shyqtym.
Úndistanda bolǵan osy oqıǵa «Tablıǵı jamaǵat» jónindegi kózqarasyma qatty áser etti. Islam dininde rýhanı tazalyqpen qatar gıgıenaǵa da asa kóp kóńil bólingen. Al tablıǵshylar tazalyq saqtamaıdy, kir-qojalaq bolyp júre beredi. Bir-biriniń kıimin aýystyryp kıip kete beredi, tipti ruqsat ta suramaıdy. Olardyń túsiniginshe, bul baýyrmashylyq sanalady, kıim de, dúnıe de, tipti tis etkasyna deıin musylman qaýymynyń ortaq múlki. «Musylmandar ózara dos, joldas jáne baýyr» degen túsinik tablıǵshylar úshin erekshe mánge ıe. Bir-birine massaj jasaý, ish kıimin, aıaǵyn jýyp berý baýyrmashylyqtyń joǵary deńgeıine kóterilý retinde sanalady. Mundaı qyzmetten tartynshaqtanǵan adamnyń musylman ekenine kúmánmen qaraıtyn minez bar.
Tablıǵshylar Quran men hadısterde naqty aıtylǵan prınıpterdi saqtaýǵa qulyqsyz, ilim izdenýde sanaýly ádebıetpen shekteledi. Ómirde bolyp-bolmaǵan qııalı áńgimeler men ras-ótirigi belgisiz qıssalardy anyq-qanyq aqıqatqa uqsatyp aıtyp júre beredi. Osynyń bári meniń ishki qarsylyǵymdy kúsheıtip júrgen. Nızamýddın áýlıeniń kesenesine kirip shyqqan soń, kelesi mashýrada (dinı qaýymnyń keńesi) men ishki qyjylymdy aqtaryp saldym.
«Musylmannyń basty qaǵıdasy – «Qudaıdan basqa qudaı joq». Osy aqıqatqa halyqty úndegen ortalyqtan áýdem jerdegi Nızamýddın áýlıeniń kesenesinde Qudaıǵa serik qosyp, súıegi áldeqashan shirip ketken múrdege esil-derti ketip tabynyp, aqylynan aljasqandaı zikir salyp jatyr. Bul qudiretti Allany eske alatyn zikir emes, jyn-oınaq qoı. Biz myna rýhanı tazalyqtan hám gıgıenadan ada isimizben kimge úlgi bolamyz» degen tezısti Quran aıattarymen jáne hadıstermen júıelep, mashýra talqysyna tastadym. Arab tilinde ashynyp otyryp aıtylǵan meniń synymdy mashýra músheleriniń túgelge jýyǵy túsingendeı bolǵan. Jaqtyr- maǵan keıip tanytqanmen, eshkim menimen pikir jarystyr- ǵan joq, tórde otyrǵan eki sheıh óz tilinde kúńkildesti de, jıyndy jaýyp tastady.
«Nızamýddın» ortalyǵy munyń aldynda meniń tájirıbemdi odan ári ushtaý úshin «Tablıǵı jamaǵattyń» Bangladeshtegi uıymyna jiberýdi josparlap qoıǵan edi. Mashýrada aıtqan sózimnen keıin jospar ózgerdi, meni Ortalyq Azııa halqyn dinge shaqyrý úshin Bishkektegi ortalyqqa baǵyttady. Nıý-Delıden berilgen tapsyrma boıynsha, munda da kemi 40 kún daǵýat jasaýym kerek. Bishkektegi tablıǵshylardyń ortalyǵynda eki-úsh kún bolyp, ózara úırenisken soń, daǵýatshy táshkıl (dinı nasıhat jasaıtyn eriktiler tobyn) jasaqtap alyp, Qyrǵyzstannyń Osh jáne Qarabalta óńirindegi aýyldardy kezip kettik. Aq matadan tigilgen dambal-kóılekke uqsaıtyn kıimimiz jelbirep, azyq-túlik salynǵan dorbamyzdy arqalap, aryp-ashqan túrimizdi kórgen jurt Aýǵanstannan kelgen bosqyndar eken dep qalatyn. Biz, daǵýatshylar, ózimizdi «Uly Jaratýshynyń zańyn túsinbeı, aqıqatty taba almaı adasyp, rýhyn joǵaltyp, kókiregin qarańǵylyq basyp, júregi qaraıyp keselge ushyraǵan adamdarǵa alǵashqy em-dom jasaıtyn «jedel járdem mashınasymyz» dep aıtýshy edik.
Dinge shaqyrýdyń «jedel járdemi» qyzmetin atqar-ǵan kezde bárinen baz keshesiń. Qamqor bolýdy mindetińe alǵan soń, bala-shaǵańdy, qart ata-anańdy bir Qudaıǵa tapsyrasyń. Óıtkeni sen halyqty Qudaıdyń dinine shaqyryp júrsiń. Dinı mıssııa kezinde ózińniń de, seniń artyńda qalǵan bala-shaǵań men qart ata-anańnyń da rızyǵyn Qudaı mindetine alady-mys. Daǵýatshylar dástúrli qoǵam qundylyqtaryn tárk etip, otbasy aldyndaǵy jaýapkershilikten Qudaıdy tasalap qutylyp ketýge beıil.
Osynyń bári meni sharshatty. Tablıǵshylardyń jasap júrgen isterinen túńilip, Qyrǵyzstandy artqa tastadym da, Atyraýǵa oraldym.
Osy tusta keıbir elderde «Tablıǵı jamaǵatty» ekstremıstik dep, uıymnyń qyzmeti men daǵýa nasıhatyna tyıym salynýy jóninde pikir bildirgim keledi. Mysaly, Qazaqstanda «Tablıǵı jamaǵatqa» qatysty dál osyndaı sheshimdi 2013 jylǵy 26 aqpan kúni Astana qalasynyń Saryarqa aýdandyq soty shyǵarǵan. Shyndyǵynda, «Tablıǵı jamaǵat» keıbir ıslamı aǵymdar sııaqty radıkal emes, memlekettik tóńkeris jasap, bılikti kúshpen basyp alýǵa, elde sharıǵat zańdaryn ornatýǵa ashyq úndemeıdi. Dinı ıdeologııasyn sopylyq dúnıetanymǵa negizdegen bul uıym mıstıkaǵa beıim, saıasatpen baılanystyrmaı, halyqty dinge beıbit túrde shaqyrady. Biraq uıym músheleriniń baǵdarlamada kórsetilgen talaptarǵa saı úı-úıdi aralap, tym belsendi áreket etýi memlekettik bılikti shoshytyp jiberdi. Tablıǵshylar alys aýyldaǵy árbir adamǵa arnap daǵýat aıtyp, onyń namazǵa jyǵylyp, meshitke barýyna sebepshi bolady. Al meshitterde otyrǵan sáláfılik kózqarastaǵy moldalar tablıǵshynyń sep bolýymen aldyna kelgen álgi adamnyń mıyn odan beter ýlap, ýahabı qylyp jiberedi. Iaǵnı sáláfıler óz maqsatyna tablıǵshylardy utymdy paıdalanyp júr. Qarap otyrsaq, tilin kálımaǵa keltirip qana óz betimen júrgen passıv musylmannyń aıaq astynan radıkaldanyp ketýinde tablıǵshylardyń róli aıtarlyqtaı. «Tablıǵı jamaǵattyń» ekstremıstik dep tanylýynyń, onyń nasıhatyna tyıym salynýynyń negizgi sebebi osy sııaqty.
Basqa totalıtarlyq dinı sektalar sııaqty «Tablıǵı jamaǵatty» da momaqan ıdeologııalyq uıym dep aıtý qate. Qatań prınıppen vertıkal qurylymdalǵan kez kelgen sekta túpki maqsatynda memlekettik bılikke umtylady. Tarıhqa kóz salsaq, bılikti basyp alǵan dinı uıymdardyń bári suhbat (adamdardy uıymǵa tartý) – jamaǵat (dindi jamylǵan saıası maqsatty topty jumyldyrý) – shýhrat (qoǵamnyń basym bóligine yqpal jasaý) – opat (bılikti basyp alyp, kelispeıtinderdi basyp-janshý) taktıkasyn qoldanǵan. «Tablıǵı jamaǵat» ta osy jolmen ketip bara jatqanyna kúmándanýdyń qajeti joq.
Jalǵasy bar...
Avtordyń pikiri redakııanyń kózqarasyn bildirmeıdi
