Bürkıt – kielı qūs

Ömırı men tarihy ärıden kele jatqan, sürleu-soqpaǧy yqylym zamannan arnasyn  tartqan  qazaq halqyn közge qalai elestetuge bolady. Oǧan berer jauap daiyn. Bız ärdaiym qarapaiym,  eŋbekqor, qajyrly, ta­bandy halqymyzdy qyran qūsy, ūşqyr ta­zysy men jüirık aty jäne  ükılı dombyrasy ar­­qyly  tanyp bılemız. Ata-babamyz osy dünie­ler­dı qasterlep ūstaǧan, serıgı etken. Qara­paiym qazaq tırlıktegı  näsıbın de  osylardan  tauyp, azyq etkenı mälım. Halqymyz­dyŋ ejelgı sal­tynda qyran baptap, aŋǧa şyǧu dästürı qalyp­tassa, mūny sporttyŋ bır salasy, salamatty ömır saltyn ūstanu dese de bolady. Taza auada uaqyt ötkızudıŋ özı bır ǧanibet ekenın bastan ötkergen janmyn.

Menıŋ arǧy atalarym, äkem  qyran qūs, bürkıt ūstaumen  ainalysty. Būl jaqsy ürdıs maǧan bala  kezımnen tanys boldy desem artyq aitpaimyn. Äkemnen körgenım, ärdaiym aityp, közben körsetıp üiretkenı bar, keiın azamat bolyp at jalyn tartyp mıngennen keiın  bür­kıt­pen özım de  şyndap, berıle ainalysa bas­tadym. «Tūiǧyn», «Alǧyr» sekıldı bürkıt­terım­men audandyq, oblystyq baiqaularda jüldelı oryndy ielendım. Keiın Kökşetauda  ötken respublikalyq  jarysta jüldelı 2-orynnan körındık.

Bürkıt – kielı,  qasterlı qūs.  Qyran qūstyŋ jadaǧaiyn qazaq törıne  ılıp qoiatyn. Bürkıttı  ejelden «qasiettı qūs» dep  qasterlep, «dala  sermeŋdesı», «kök täŋırısı», «aspan perısı», «qa­nattylar hany» dep  qūrmet tūtty.  Elımızde bürkıt köbınese Altai, Tarbaǧatai, Alatau, Kökşetau taulary men orman alqaptarynda  kezdesedı. Bürkıt – jyrtqyş qūs. Bürkıttı aqiyq,  mūzbalaq, qaraşa, köktaban, şögel, kök bürkıt,  su bürkıt, dala bürkıt, tau bürkıtı dep ataidy.

Bürkıttıŋ tüsı qoŋyr. Salmaǧy 4 kilo­grammǧa deiın barady. Dene  tūrqy – 95 santimetrge deiın  bolsa,  jaiǧan qanaty  2 metrge  deiın  jetedı. Qanatynyŋ  şetkı  qauyrsyn­daryn  şalǧysy  dep ataidy. Al qūiryǧynyŋ  ortasyndaǧy ekı qabat äldı qauyrsynyn «köbesı» dep, qalǧandaryn «jebesı» dep ataidy.

Aiaǧy 4 sausaqty, onyŋ artqysyn  «tegeurını», ışkısın «jem basar», ortaŋǧysyn «sy­ǧymy», şetkısın «şeŋgelı» dep ataidy. Bürkıt suyr, qoian, tülkı, borsyq aulaidy.  Tūiaqty  januarlardan  aqböken, elık, tauteke, qara qūiryq sekıldı  aŋdardyŋ  tölın jeidı.

Ol taudyŋ  biık qiialaryna  sekseuıl, to­raŋǧy, taǧy basqa ırı būta, aǧaş basyna  nauryz-säuır ailarynda jūmyrtqa salyp, 45 künde balapan basyp şyǧarady. Men köbınese balapanyn ūiadan emes, jaŋadan  ūşyra bas­taǧan  kezınde qolǧa tü­sı­rıp, baǧyp jürmın.  Qara qanat bolǧan  kezınde baq­qan dūrys.

Qazaq bürkıttı  erte ke­zden  ūstaǧan. Aŋşy­lyq­qa  üiretken. Alǧaşynda  qolynan jem jeuge  daǧ­dylandyrǧan. Sodan keiın  qūsty alysta  tūryp  şa­qyryp,  özdıgınen kelıp jem  jeuge  baulyǧan. Mūnan keiın  at üstınde  tūryp jem­dı  körsetıp,  şaqy­ryp,  qolyna kelıp qonudy üiretedı. Sodan soŋ  qūsqa jemdı  aŋ terısın üstıne  qoiu arqyly  alǧyzyp üi­retedı. Bürkıt aŋǧa üş täsılmen – şanşyla, sy­pyra jäne ılıp tüsu arqyly  tüsedı.

Bürkıttı qolǧa  üire­tıp,  aŋǧa salu üşın  qa­jettı  būiymdar:  toma­ǧa, tamaq bau, balaq bau, baldaq bolady. Ärqaisynyŋ  öz qyzmetı bar.

Üiımnıŋ janyndaǧy  arnaiy  jasalǧan torda  bürkıtımdı  baǧyp otyrmyn.  Uaqtyly taza etten tamaǧyn beremın.  Bürkıtı bar üide  jyn-şaitan bolmaidy degen ūǧym bar. Bürkıt – erdıŋ  serıgı. Qūstyŋ aldynan  qyz-kelınşek, bozbala­lardy ötkızbeidı. Ainalyp ötuı talap etıledı.  Bürkıt bır sılkıngende  üiden bır päle  ketedı dep  yrymdaidy. Jaqsy qyran qūsy qaza bolǧanda  qūs iesı qatty qaiǧyryp, aza tūtady. Qūstyŋ  denesın  aq şüberekke orap,  tau-tas  jaqpary­na, qūs ūiasyna jaqyn jerge jerleidı. Bürkıt­tıŋ  qanat, qūiryq qauyrsynyn, bas terısın,  tūia­ǧyn, aiaǧyn alyp üidıŋ törıne tüs kiızge, jas balanyŋ  besıgınıŋ basyna  ılıp qoiady. Mūnyŋ sebebı,  qasiettı  qūs adamdy  päle-jaladan, köz-sūqtan, qaterden saqtaidy, balany  şoşynudan  qorǧaidy deidı.  Būl – şyndyq. Däleldengen dünie.  Qūsbegı  bır üige  qūsymen kırse,  keterınde  bürkıtınıŋ  iyǧyna şoq ükı taǧyp şyǧarady. Şoşynǧan  adamnyŋ  basyna  bürkıttı  qondy­ryp jatady. Tolǧaqty  jeŋıldetu üşın de  üige  bürkıt  äkelıp, äielge  körsetetın  yrym bar.

Qazır bürkıt qazaq saiatşylarynyŋ  qolyna ūstar, aŋǧa salar  alǧyr  qyrany, qyzyqty sport önerı.

Baǧaşar NAURYZBEKOV, bürkıtşı,

Almaty oblysy,

Raiymbek audany.

«Egemen Qazaqstan» gazetı.