Küllı älemdı därgeiıne keltırgen arǧy babalardy qozǧamai-aq qoiaiyq, bızge bergı tauarihtyŋ özınıŋ aitar hikmetı men berer nyǧmetı jeterlık. Keibır tarihi derekterde Qasqa joldy Qasym han tūsynda Ūran ot jaǧylǧasyn-aq Qiian dalanyŋ tüpkır-tüpkırınen börılı bairaǧy jelkıldegen, köksauyt qūrsanǧan alaman bır jetıde Tu tübınen tabylǧany aitylady. Keşegı Baibaqty Syrym men Qaharman Kenesary, Sydyq sūltannyŋ sarbazdary da qaruy qapysyz, küşı basym Rusiia äskerıne qarsy teŋ emes şaiqastarda desı basym şyǧyp otyrdy. Ol jeŋıster, ärine Qūdaiǧa bailanǧan asqaq Ruh, dalalyq danalyq, esepsız erlıkke qosa, qūrsaǧy su taǧy suynnyŋ säulesımen suarylǧan, qūlan-dombai, tarpaŋdarǧa budandastyrylǧan kökmoinaq tūlparlardyŋ da arqasynda būiyrǧan. Talai aiaǧyn är jerden basqan orystyŋ paŋ qolbasşylary qazaq läşkerlerınıŋ äbjıldıgıne qairan qalyp, tötennen tap bola ketetın qandy qūiynǧa qarsy qylar qairan tappai oilary oiran, aqyldary airan bolǧan.
Tarih tarazysy şaiqalǧan bır tūsta, Abyl ūrpaǧynyŋ jüregıne aram qan ainaldy, sol-aq eken ışıne alalyq kırdı, ısınen bereke qaşty. Keşegı baitaq dünienı äruaǧy basqan, alapaty asqan Abyl ūrǧyny Qabyl äuletınen oŋbai jeŋıldı. Zaman azdy, zaŋ tozdy. Küllı kepiet-qazynaŋdy jat qoldy qyldy. Sonyŋ ışınde zaual jylqyǧa da ala-böle töngen. Sebebı ailaly dūşpan qazaqtyŋ attan tüsse, äruaǧy qaşatynyn jaqsy bıldı. Sondyqtan da bız zamanynda:
...Tūiaqtarynda Ai janyp,
Keşegı jürgen bäigı alyp –
Sydyru arqa, sylu tös
şaragöz almauyttarym
Aidalyp jatty, aidalyp.
Jal-qūiryqtary süzılıp,
Janary kökke üzılıp –
Qasaphanalarǧa josyldy
Qanaty qandy aqqular syndy tızılıp.
Tüstı de zaual qūryǧy,
Qūlandar qūsap qūrydy –
Babamnyŋ mıngen külıgı,
Qambar-Atanyŋ tülıgı,
Su taǧy – suynnyŋ qūlyny, – dep zariǧapqanbyz.
Täuelsızdıkten keiıngı jyldary da tūlparlarymyzdyŋ taǧdyry tälkekten qūtylmady. At sporty qaidaǧy bır saqaldy saudaiy – salafit-satqyndardyŋ qolynda kettı. Olar öŋşeŋ özderı syqyldy teksız «inomarka» attardy äkelıp, dalamyzdy ala şaŋ qyldy...
Bügın Mädeniet ministrı D.Abaev «Ūly dala joryǧy» atty 1200 şaqyrymdyq marafon-bäigenı jariialaǧanda, obaly ne kerek, tömenşık eŋsem tıkeiıp, tölejıgen jalym küdıreiıp-aq qaldy. Äŋgımenıŋ aşyǧy, bız düniege töl bederlerımızdı aişyqtap qana tanyla alamyz. Jalynda kün aunaǧan, qūiryǧynda qūiyn oinaǧan jylqyny alǧaş qolǧa üiretken babalardyŋ zäuzatymyz. Tüpbastaudy tanyp, has önerımızdı igersek, Ūlttyq kod ta, mädeniet te, tıl de, dın de, densaulyq ta, investisiia da, ekonomikanyŋ küllı kıltipan-kıltterı de sonda! Ötkızılgelı otyrǧan osynau şara igı ıstıŋ bastamasyndai körındı. Būdan būryn Reseide «Cherkes derbiı» atty 1000 şaqyrymdyq jarys ötken. Onda kabardin jylqysyn mıngen 11 şabandoz qatysyp, üşeuı 10 künde märege jetken. Bızdıŋ saiystyŋ mejesı – 1200 şaqyrymdy 12 künde alu. Astana men Sozaq kentınıŋ keŋıstıgı qamtylady. Būl baiaǧy babalar däuırınen berı estılmegen dübır. Mūnyŋ jäne bır simvoldyq mänı bar. Būdan 181 jyl būryn, iaki 1841-dıŋ däl osy qyrküiegınde Han Kenesary men Er Janǧojanyŋ sarbazdary Qoqan hanynan Sozaq qamalyn tartyp alǧan. Söitıp «qaida barsaŋ Qoqan bar, qoqaŋdaǧan äkeŋ bar» dep bügejektep qalǧan beişara qandastarymyzdy uaqytşa bolsa da erlık däurenderın eske tüsırıp, azattyqqa şyǧarǧan. Bälkım, būl şara da Ūly dalany dür sılkınter ızgı ısterdıŋ bastamasy bolar?.. Tūlparlarymyzdyŋ dübırın estıp, ösiettı qara şaldarymyz aityp ketken: «Äruaqtyŋ sesı şyǧar, äulielerdıŋ köşı qaita oralar» mynau qasietı köşken, kepietı qaşqan dalaǧa? Kım bılıptı?..
Svetqali Nūrjan
