Shyrmaýyq. Qazaqstandaǵy dinı ıdeologııalardyń halyqaralyq baılanysy

4547
Adyrna.kz Telegram

Qazaqstanda sáláfılik ıdeologııalyq aǵymdardyń sopylardan basymdyǵynyń keıbir ereksheligine toqtala keteıik. Arab tilindegi «sáláf» sózi «aldyńǵy ótkender, burynǵylar» degen maǵyna beredi. Sáláfızm – alǵashqy musylman qaýymynyń zamanyn «altyn dáýir» sanap, soǵan negizdelgen qoǵamdyq qatynastar qurýdy kózdeıtin HII ǵasyrdyń basynda paıda bolǵan ıdeologııalyq aǵym, sáláfıtter osy joldy «taza din» dep sanaıdy. Sáláfızm ıdeologııasy ózge dinı mazhabtardy, sopylyq tarıqattardy moıyndamaıdy. Qazir sáláfızm Saýd Arabııasynyń resmı dini ári saıası-ıdeologııalyq doktrınasy sanalady. 

Saýd Arabııasy koroldigi ataýymen qurylǵan memlekettiń ıslam dininiń tarıhı bastaýyna sebepshi bolǵan Mádına, Mekke sııaqty qalalardy qamtýy sáláfızm ıdeologııasyna artyqshylyq berip tur. Musylmannyń bes  paryzynyń biri – qajylyqtyń Saýd Arabııasy belgilegen tártippen ótkizilýi osy sanatqa jatady. Sondyqtan Qazaqstandaǵy sáláfılik aǵym ıdeologııasynyń taralýynyń bir baǵyty qajylyq arqyly júzege asyp jatqanyn aıta ketken jón. Muny Qazaqstan men Saýd Arabııasynyń ózara mádenı baılanysy dep te qarastyrýǵa bolady. Budan basqa eki eldiń ınvestıııa, saýda salasynda jáne basqa da ekonomıkalyq baılanysy bar.

Halyqaralyq deńgeıdegi jylyshyraıly qarym-qatynas resmı Nur-Sultannyń sáláfılik ıdeologııaǵa qarsy naqty ári qatań pozıııa ustanýyna qolbaılaý bolyp turǵan sııaqty. Mysaly, Qazaqstan sottary «Hızbýt-Tahrır», «Tablıǵı jamaǵat» sııaqty keıbir uıymdardyń qyzmetine tyıym saldy. Biraq bul uıymdardyń el aýmaǵynda adamzatqa qarsy qylmys jasaǵany jóninde naqty fakti joq. Esesine Aqtóbede qarýly «jıhad» jasaǵan toptyń nemese Sırııaǵa «halıfat» qurý úshin soǵysqa attanǵan júzdegen qazaqstandyqtyń sáláfızmniń radıkal ıdeologııasymen ýlanǵanyn jurttyń bári biledi. Qazaqstan bıligi tek Atyraýda jarylys uıymdastyrǵan «Halıfat sarbazdary» sııaqty sáláfızm ıdeologııasyn negizge alyp qurylǵan jekelegen uıymdarǵa ǵana úkim shyǵardy. Osyndaı oqıǵalardy saraptaı kele, resmı Nur-Sultannyń sáláfızm ıdeologııasyna qarsy naqty qadamdarǵa  bara almaýynyń sebebin Saýd Arabııasymen aradaǵy qarym-qatynasty buzǵysy kelmeýimen ǵana túsindirýge bolady.

 Árıne,  syrttaı qaraǵanda,  dinı ekstremızm men terrorızmge qarsy kúreste Saýd Arabııasy men Qazaqstan  ózara áriptestik tanytyp otyr- ǵandaı kórinedi. Onyń mysaly retinde Saýd Arabııasy  sol elde jasyrynyp júrgen Abdýhalıl Abdýjabbarov («sheıh Halıl»), Dilmurat Mahamatov (Abý Mýhammad), Nazratýlla Abdýlkadırov (Abý Marıam) sııaqty destrýktıvti ýaǵyzshylardy Qazaqstannyń ótinishimen qamaýǵa alyp, keıbirin ekstradıııa jasap úlgerdi. Bul aqylǵa syıymsyz bolyp kórinýi múmkin. Aıtalyq,  Abdýhalıl Abdýjabbarov sáláfızmniń sýrýrıtter tarmaǵynyń ýaǵyzshysy boldy. Al sýrýrıtter Saýd Arabııasynyń AQSh-pen áskerı áriptestigine qarsy qurylǵan dinı-saıası aǵym ekeni, olar kez kelgen «kápir» elmen baılanys jasaýdy kúná sanaıtyny belgili. Sondyqtan sýrýrıtter 1991 jyldan (Parsy shyǵanaǵyndaǵy daǵdarysqa oraı AQSh sol jyly Saýd Arabııasymen áskerı kómek berý jóninde kelisim jasady) beri Saýdııa Koroldiginiń opponentteri sanalady. Osy turǵydan alǵanda, Saýd Arabııasynyń  Qazaqstanda musylmandardyń radıkaldanýyna sebepshi bolǵan ýaǵyzshy Abdýhalıl Abdýjabbarovty ustap berýi zańdy qubylys. Al Saýd Arabııasy men AQSh-tyń áskerı áriptestigin «musylman áleminiń qaýipsizdiginiń kepili» turǵysynan tápsirlep, Saýdııa koroline qıyn kezeńde qoldaý bildirgen dinı ıdeologtardyń kózqarasyn qoldaǵandar «mathalıtter» dep atalady. Joǵaryda aty atalǵan Dilmurat Mahamatov pen Nazratýlla Abdýlkadırov sáláfızmniń osy baǵytynyń ókilderi bolatyn. Olaı bolsa, «Saýd Arabııasy bıligi sol eldi panalap júrgen  qazaqstandyq madhalıtterdi shetinen nege ustap berip jatyr?» degen túsinbestik týyndaýy múmkin. 

Taıaý Shyǵys pen Arab túbegindegi, Parsy shyǵanaǵy mańyndaǵy saıası proeske kóz júgirtsek, sońǵy jyldary ekonomıkasy munaı-gaz óndirisine táýeldi elderdiń Eýropa men AQSh-qa qatysty saıasatynda eleýli ózgeris baıqalady. Ásirese, dınastııalyq qaýymdasý tásilimen  basqarylatyn Saýd Arabııasy bıliginiń ishinde qaıshylyq bar. Koroldikte joǵarǵy laýazymdy qyzmet atqaratyn hanzadalardyń birsypyrasy batys elderimen, ásirese AQSh-pen qarym-qatynasqa synı turǵyda qaraıtyn sııaqty. Saýd Arabııasynyń Stambýldaǵy konsýldyǵynda byltyrǵy jyldyń qazan aıynda amerıkalyq Washington Post basylymynyń ulty arab jýrnalısi Jamal Hashoggıdiń aıýandyqpen óltirilýi beker emes. Jýrnalıstiń ólimine qatysty tergeý Saýd Arabııasy bıligindegi joǵary laýazymdy adamdardyń osy qylmysqa tikeleı qatystylyǵyn kórsetti. Al keıbir sarapshylar Saýd Arabııasy men aımaqtaǵy basqa da memleketterde mathalıtter jeńilis taýyp, sáláfızmniń sýrýrıttik dinı-saıası ıdeologııasy keńinen qanat jaıyp, memleketterdiń halyqaralyq saıasattaǵy ustanymyna  qatty áser ete bastaǵanyn aıtady.

Saýd Arabııasyn panalap barǵan sáláfızmniń qazaqstandyq mathalıt ýaǵyzshylarynyń shetinen qamaýǵa alynyp jatýynyń basqa da sebebi bar. Ideologııasynyń túpki tiregi sáláfılik bolǵanymen, qazaqstandyq mathalıtter men sýrýrıtterdiń arasyndaǵy qaıshylyq burynnan ýshyqqan. Saıası ustanymy mathalıtterdiki sııaqty «baısaldy» bolmasa da, Qazaqstanda sýrýrıtterdiń yqpaldy ekeni baıqalady. Olardyń qadaǵalaýyndaǵy «Asyl arna» dinı-tanymdyq telearnasy emin-erkin habar taratyp jatyr, qajylyq, kishi qajylyq sııaqty dinı rásimdi óteýge alyp baratyn týrıstik kompanııalarǵa da yqpaly bar, dinı-tanymdyq ádebıet shyǵaratyn qorlar quryp alǵan, ulttyq salt-dástúr men rýhanııat taqyrybyn jeleýletip ártúrli semınarlarda jasyryn ýaǵyzyn emin-erkin júrgizedi jáne t.b. Al mathalıtterdiń  Dilmurat Mahamatov, Nazratýlla Abdýlkadırov, Toırjan Ibragımov, Oktam Zaýyrbekov sııaqty kósemderi áleýmettik jelidegi nemese jasyryn qujyralarda shekteýli múmkindikti paıdalanyp qana jalǵyzilikti ýaǵyz júrgizip keldi. Mundaı kezde aty da, zaty da sáláfı bolǵanymen, «eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıtyny» belgili. Sondyqtan sýrýrıtter ózderiniń qazaq qoǵamy ishindegi ústemdigi men yqpalyn paıdalanyp, bılikti mathalıtterge aıdap salyp otyrǵanyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy.

Sáláfızm ıdeologtarynyń yqpalymen namazǵa jyǵylyp, dinge bet burǵan, keıin «quranshylar» degen aǵymnyń lıderi sanalǵan fılosof Asylbek Mýsın 2005 jyldardyń basynda-aq Qazaqstan syrtqy kúshterdiń ekpindi saıasatynyń shyrmaýynda qalǵanyn, shyrmap, matap tastaý  dinı-saıası ıdeologııalar arqyly júrgizilip jatqanyn aıtqan bolatyn. Ol kózge uryp turǵan negizgi tórt baǵytty anyqtap berdi: Saýd Arabııasy, Iran, Túrkııa jáne Qytaı.

Onyń oıynsha, alǵashqy úsh eldiń saıası maqsatty kózdeıtin dinı ıdeologııasy qazaq topyraǵyna tamyr tartyp, ábden kúsheıip alǵan, tipti QMDB solardyń korporatıvtik odaǵyna aınaldy. Qazaq jerindegi Shyńǵyshandy dáripteý arqyly júrip jatqan táńirshildik ıdeıasynyń qaıtadan túleý proesi  – álgi úsh elden tarap jatqan ıdeologııalyq ıntervenııaǵa qarsylyq, buǵan birinshi kezekte Qytaı múddeli. Kezinde Shyńǵyshandy talmaı nasıhattap júrgen fılosof Nurlan Ámirequlov- pen Asylbek Mýsın arnaıy kezdesip, táńirshildiktiń ejelden býddızmmen baılanysy baryn, qazir bul dinı ıdeologııany Qytaı aımaqtaǵy elderge baǵyttalǵan rýhanı ekspansııa retinde paıdalanyp jatqanyn qolmen qoıǵandaı etip dáleldep aıtyp bergen. Alǵashqyda dáleldi bul pikirdi qabyl alǵan N. Ámirequlov Asylbek Mýsın qaıtys bolǵan soń táńirshildikti nasıhattaýdy qaıta kúsheıtip, Shyńǵyshandy qazaq ultyn qurýshy tulǵa retinde dáriptep jatyr.

Dinı ıdeologııalar qaıshylyǵy Qazaqstandy syrtqy kúshterdiń saıası kúsh synasý alańyna aınaldyryp jiberdi. Tipti Saýd Arabııasynyń resmı dini sanalatyn sáláfızmniń óz ishinde paıda bolǵan sýrýrıtter men mathalıtterdiń teketiresi Qazaqstannyń saıası arenasynda kórinis berýi tańǵalarlyq jaǵdaı. Eger sáláfızmniń belsendi ýaǵyzshylarynyń atyn atap, túsin tústesek, onda olardyń bári ulty ózbek Qazaqstan azamattary (dindarlar arasynda Daryn Mubarov ózbektengen qazaq, al Toırjan Ibragımov ózbektengen tájik degen pikir aıtylady) ekenin ári eldiń ońtústiginen (OQO – qazirgi Túrkistan oblysy jáne Jambyl oblysy)  shyqqanyn bilemiz. Mundaǵy paradoks ýaǵyzshylardyń ulty ózbek bolǵanynda emes, ońtústikte týyp-ósken bir mentalıtetti adamdardyń sýrýrıt jáne mathalıt bolyp ekige jarylyp, sáláfızm aıasynda ózara aıaýsyz ıdeologııalyq kúres júrgizip jatqanynda. Bul Qazaqstandaǵy dinı-saıası ıdeologııanyń kópqyrly sıpatyn ǵana emes, ábden ýshyqqan rýhanı daǵdarysyn aıshyqtaıdy.

Dinı-saıası ıdeologııasynyń negizgi platformasy shıızmge baryp tireletin sopylyq tarıqattar da Qazaqstandy ózara esep aıyrysý alańyna aınaldyryp aldy. Túrkııalyq kúrd Saıd Nýrsıdiń ilimi boıynsha qurylǵan «nurshylar» tarıqatynyń yqpaly Qazaqstanda 90-jyldardyń basynda-aq kúsheıe bastaǵan. Keıde olardy «gúlenshiler» (Fethýlah Gúlen esimimen baılanysty, ol qazir AQSh-ta emıgraııada júr) dep te aıtady. «Gúlenshi-nurshylar» Qazaqstanda túrik-qazaq oqý oryndarymen qatar, dinı aǵartý medreselerin de kóptep ashyp, úmit kúttiretin qazaq múrıdterge arnaıy stıpendııa berip, Mysyrdaǵy ál-Azhar ýnıversıtetinde oqytyp ákeldi. Qazir olardyń kóbi meshitterde ımamdyq etedi, keıbiri dintanýshy retinde memlekettik qurylymdarda qyzmette, bas múftıdiń orynbasary laýazymyna deıin kóterilgen «nurshylar»  bar. Munyń bári Atatúrik qalyptastyrǵan Túrkııa Respýblıkasynyń zaıyrlylyq prınıpterin qorǵaý úshin árkez áskerı tóńkeris arqyly dinı ıdeologııa shyrmaýyna tejeý salyp otyrǵan generaldar men admıraldardyń bılikti azamattyq sektorǵa (Ózal – Demırel – Erdoǵan) bergen soń etek alǵan jaǵdaıdan keıingi proess. 

Bertinde saıasatyn kúrt ózgertken Túrkııa basshysy Erdoǵan men «gúlenshilerdiń» arasy ýshyqty. Elde «gúlenshilerdi» jappaı qýdalaý bastaldy. Túrkııa basshysy oqý-aǵartý jumysymen shetelde júrgen Fethýlah Gúlenniń jaqtastaryn ustap berip, «gúlenshilerdiń» qatysy bar oqý oryndaryn jabý jóninde ózge memleketterge resmı ótinish jasaǵan. Ortalyq Azııanyń keıbir memleketteri Erdoǵannyń bul ótinishin quptady. Al Qazaqstan qazaq-túrik ýnıversıtetteri men lıeıleriniń áldeqashan  respýblıkanyń bilim berý júıesiniń quramdas bóligine aınalǵanyn, olardyń «gúlenshilermen» baılanysy joǵyn málimdep, Erdoǵannyń qaharynan arashalyp qaldy. Oqıǵalar tizbeginen kórip otyrǵanymyzdaı, Túrkııanyń ishki saıasatyna qatysty másele qazaq qoǵamyna da áser berip, birshama ýaqyt dúrbeleń týǵyzyp baryp basyldy. Bul jaǵdaı Qazaqstanǵa syrttan kelip jatqan dinı ıdeologııalarǵa saqtyqpen qaraýǵa, olardyń shyrmaýyna oratylyp qalmaýǵa úıretýi tıis.

 Bylaıǵy jurtqa «zikirshiler» degen atpen belgili bolǵan Ismatýlla tarıqatynyń (Qazaqstandaǵy dinı ahýaldy retteý maqsatynda qurylǵan jobanyń) da ulttyq dep aıtýǵa kelmeıtin jaǵy bar. Islamdaǵy sopylyqtyń shıızmmen baılanysy jóninde tarıqattar ıdeologııasynyń qatparyn arshyǵan kezde-aq belgili bolǵan. Al shıızm o basta Arab túbeginde qalyptasyp, keıin qanatyn keńge jaıǵan musylman halıfatyn (teokratııa- lyq memleketti) basqarýǵa qatysty saıası ıdeologııalyq kózqaras qaıshylyǵynan týyndaǵan aǵym.  Shııttik kózqarastaǵylar «Paıǵambardyń qasıetin qany arqyly boıyna sińirgen urpaqtary ǵana halıfatty basqarý quqyǵyna ıe» degen ustanymda boldy. Osy saıası kózqaras qaıshylyǵy qarýly qaqtyǵysqa ulasyp, shııtter halıfat bıleýshisiniń murageri sanap júrgen Hýseındi (Paıǵambardyń jıeni, Álıdiń uly) sýnnıtter áskeri Kerbala shólindegi soǵysta óltirdi. Osy kezeńde fatımıtter (Paıǵambardyń qyzy, Hasan men Hýseınniń anasy Fatıma esimimen qurylǵan oppozıııalyq qozǵalys) dep atalatyn qozǵalystyń paıda bolýy halıfattaǵy saıası daǵdarystyń ábden kúsheıgenin bildirse kerek.

Jalpy, saıası bılikke talasqan kezde ústem shyqqan toptyń óziniń qarsylasyn barynsha tuqyr-týy burynnan bar ádis. Keıde bul ádis aıaýsyz repressııaǵa ulasady. Ideıaǵa berik, biraq qysymǵa shydaı almaǵandar jigeri men amaly taýsylǵanda qýlyǵy  pen sumdyǵy aralasyp jatatyn jasyryn kúres tásiline kóshetini belgili. Munyń keıbir mysalyna juma namaz oqyp jatqan kezde shııtterdiń nemese sýnnıtterdiń meshitinde bomba jaryp, talaı adamdy opatqa ushyratqan jankeshtilerdiń terrorlyq áreketin qosýǵa bolady. 

Dinı ıdeologııalyq kózqaras qaıshylyǵyna qatysty kúrestiń beıbit tásili – qarsylastyń keıpine kirip alyp, qaterden saqtaný. Bul ádis-aıla «taqyıa» dep atalady. Talaı ǵasyr boıy qatty qysymǵa ushyraǵan shııtter amaly taýsylǵanda  osyndaı tásilge júgindi. Bul ádis bylaısha tápsirlenetin: eger jaýdyń ortasynda qalyp ketseń, ózińniń shynaıy dinı nanymyńdy jasyryp qalýǵa, tipti ómirińe qater tónip jatsa, jaý ıdeologııanyń ýaǵyzshysynyń keıpin tanytýǵa bolady. Orta ǵasyrlarda Taıaý Shyǵys pen Parsy shyǵanaǵy mańyndaǵy shıızm ıdeologııasyna berilgen keıbir taıpalar «taqyıa» ádisine salyp, ózderin sýnnıttershe kórsete  bildi.

Zertteýshilerdiń pikirinshe, bertin kele «taqyıa» qaterden qorǵanýdyń ádis sheńberinen shyǵyp, shııtterdiń sýnnıtterge qarsy ıdeologııalyq jasyryn kúresiniń taktıkasyna aınaldy. Sopylyq tarıqat pirleriniń túgelge jýyǵy ózderin sýnnıtter qaýymdastyǵyna jatqyzatyny, mazhabtardy moıyndaıtyny saıası kúres konıýnktýrasynan basqa eshteńe emes degen pikir de bar...

Jalǵasy bar...

Avtordyń pikiri redakııa kózqarasyn bildirmeıdi.

Turarbek Qusaıynov,

"Demos" QB tóraǵasy

Pikirler