Maŋǧystau – aşyq aspan astyndaǧy mūrajai

«Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasy Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ bastamasymen qolǧa alynyp, bügınde özınıŋ jemısın berude. Keŋes zamanynda tūnşyǧyp, jaryqqa şyǧa almai kelgen töl ädebietımız ben mädenietımızdıŋ körnektı jauharlary ömırge qaita kelıp, eldıŋ igılıgıne ainaldy. Maŋǧystau aimaǧynda da būl baǧdarlama boiynşa qolǧa alyn­ǧan ıster köŋıl toǧaitady. «Mädeni mūra» öŋırlık salalyq baǧ­darlamasy ölkedegı mädeni mūrany qorǧau men damytuda qalyptasqan ürdıstı saqtai oty­ryp, joiylyp ketudıŋ az-aq al­dynda tūrǧan maŋyzdy tarihi-mädeni eskertkışterdı qalpyna kel­tırıp, jinaqtaudy maqsat etedı. Aimaqta «Mädeni mūra» baǧdar­lamasy boiynşa bırqatar jūmystar atqaryldy. Qazırgı taŋda 449 eskert­­kış memlekettık qorǧauǧa alynyp, onyŋ 21-ı – republikalyq, 428-ı jergılıktı eskertkış memleket­tık tızımge engızılgen. Būdan özge aldyn ala esepke daiyndalyp jatqan 800 eskertkış bar. Ölkedegı memlekettık eseptegı eskertkışterdıŋ erekşelıgı – olardyŋ jartysynan köbı ülken-kışı qorymdar, derbes säulet eskertkışterınıŋ jiyntyqtary. Mūnyŋ barlyǧyna soŋǧy jyldary ǧylymi-jöndeu jūmystary jürgızılgen. Biudjet qarajatynan özge, oblystaǧy mekemeler men ırı kompaniialar tarapynan 50 millionnan astam qarajat bölındı. 2009-2013 jyldarǧa arnalǧan «Mädeni mūra» strategiialyq ūlttyq jobasynyŋ tūjyrymdamasyna orai daiyndalǧan öŋırlık jos­parda közdelgen tarihi-mädeni mūra nysandaryn zertteu, öŋdeu, nasihattau şaralary mädeniet basqarmasynyŋ strategiialyq jos­paryna kırdı. Oblys äkımdıgınıŋ №124 qaulysymen tarihi-mädeni mūralardyŋ zertteluın qamtamasyz etuge baǧyttalǧan «Tarihi-mädeni mūrany qorǧau jäne paidalanu jönınde ǧylymi-ädıstemelık keŋes» jūmys ıstep keledı. Qūramyna respublikanyŋ belgılı tarihşy, arheolog, etnograf, mädeniettanuşy, restavrator mamandary engen keŋeske Qazaqstan Respublikasynyŋ Halyq jazuşysy, Qazaqstannyŋ Eŋbek Erı Äbış Kekılbai töraǧalyq etedı. Bır aita keterlık mäsele, ǧylymi-ädıstemelık keŋestıŋ jüielı, nätijelı jūmys ısteuınıŋ arqasynda berekesızdık pen şaşyraŋqylyqqa jol bermeitın ädıstemelık negız jasaldy. Keŋestıŋ kün tärtıbınde ölkedegı mūralardy qorǧau, saqtau, paidalanu, mamandar daiyndau salasyndaǧy köptegen mäseleler talqylanyp, şeşımın tabuda. Keŋes otyrystaryn jylyna ekı ret ötkızu josparlanǧan. 2007-2010 jyldar aralyǧynda keŋestıŋ segız otyrysy ötkızıldı. 2009 jyldyŋ 27-28 tamyzynda Qazaqstan Respublikasynyŋ Parlamentı Beiımdık komitetterınıŋ qatysuymen Maŋǧystau oblysy tarihi-mädeni mūralaryn qorǧau jäne paidalanu jönındegı ǧylymi-ädıstemelık keŋesınıŋ «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasyn jüzege asyrudyŋ özektı mäselelerı» taqyrybynda bırıkken basqosuy boldy. Onda «Mädeni mūra» strategiialyq ūlttyq jobasyn jüzege asyru barysynda anyqtalǧan kökeitestı mäselelerdıŋ zaŋnamalyq qyrlary deputattar nazaryna ūsynyldy. Sondai-aq baǧdarlama aiasynda jetı arheologiialyq qazba jūmysy, 16 ǧylymi-qoldanbaly zertteuler jürgızıldı. Atap aitqanda, ejelgı tūraqtar, dıni oryndar, alǧaşqy köşpelılerdıŋ qorymdary, Ūly Jıbek jolyndaǧy bekınıster men qalalarda arheologiialyq qazbalar jürgızıldı. Ölkenıŋ jaŋa tarihy boiynşa zertteuler jasalyp, tarih jäne mädeniet eskertkışterı halyqaralyq talaptarǧa jauap bere­tın deŋgeige jettı. Osyndai şaralar­dyŋ nätijesınde Maŋǧystau tarihy­nyŋ jaŋa betterı aşylyp, Qazaqstan tarihy jaŋa ǧylymi aqparattarmen tolyqty. Sonymen qatar ölkedegı tarihi-mädeni mūralardy qorǧau, saqtau, zertteu jäne nasihattau ısı oblys äkımdıgı qyzmetınıŋ basym ba­ǧyttarynyŋ bırıne jatady. Qazaqstan Respublikasy Ükımetınıŋ 2009 jylǧy №158 qaulysymen bekıtılgen «Mädeni mūra» ūlttyq strategiialyq jobasynyŋ 2009-2013 jyldarǧa arnalǧan tūjyrymdamasy mädeni turizmdı damytuǧa baǧyttalyp otyr. Atalǧan baǧytta ölkedegı ejelgı tarihi orynda «Otpantau» tarihi-mädeni keşenı» memlekettık mekemesı qūryldy. Būl keşen – ölkenıŋ erekşe tarihy men mädeni mūralaryn jaŋa deŋgeide, zamanaui qūraldar men ädıster arqyly nasihattaityn jaŋa ülgıdegı mekeme. Ötken jyly «Aqsarai» ekspozisiialyq pavilony kürdelı jöndeuden ötıp, abattandyryldy. Beket atanyŋ 260 jyldyq mereitoiyna orai atadan ūrpaqqa qalǧan materialdyq mūralar, baǧasyz eskertkışter – Oǧylandy jerındegı «Beket ata jerasty meşıtı», «Beineu qorymy», sonymen qatar «Şopan ata jerasty meşıtı men qorymy» qalpyna keltırıldı. Ūly Jıbek joly boiynda ornalasqan «Qyzylqala – ortaǧasyrlyq qalaşyǧy» eskert­kışın­degı arheolo­giialyq zertteuler jalǧasyn tapty. «Babalar mūrasy» ekspozisiiasy boiynşa «Ūlystyŋ ūrany – Pır Beket», «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda qalpyna keltırılgen eskert­kışter, «Jaŋǧyrǧan asyl mūralar», «Beket atadan ūrpaqqa jetken qasiet­tı jädıgerler», «Beket atanyŋ ūstaz­dyq jolyna arnalǧan fotokörme», «Oǧylandy boiaulary» körkemsuret körmesı, «Maŋǧystau – aşyq aspan astyndaǧy mūrajai», «Ūly dalanyŋ tas saqşylary» körmelerı, «Otpantau» tarihi-mädeni keşenı» «Aqsarai» pavilo­nyndaǧy mūra­jai­dyŋ tūraqty ekspozisiiasy da – mädeni mūrany nasihattauda jasalǧan jūmystyŋ bır parasy. Oblysta ekı ret ötkızılgen «Kas­pii-Aral öŋırınıŋ tarihi-mädeni mūralary» halyqaralyq konferensiiasy Kaspii maŋy jäne ırgeles elderındegı ǧylymi zert­teulerdı to­ǧystyruǧa, Maŋǧys­tau oblysynyŋ tarihi-mädeni mūralaryn nasihat­tauǧa, Qazaq­stannyŋ halyqaralyq saiasi arenadaǧy bedelın köteruge üles qosty. Kelesı jyly osy konfe­ren­siia­da köterılgen mäsele – Aral-Kaspii aimaǧy tarihi mūralary­nyŋ ǧylymi-zertteu ortalyǧyn qūru jö­nın­degı forum talqylanady dep josparlanuda. Oǧan Kaspii teŋı­zı töŋıregındegı elderdıŋ bedeldı ǧalymda­ry kelmek. Jaqynda azattyqtyŋ aq taŋy atqanyna jiyrma jyl toldy. Tarih qoinauynda qalyp bara jatqan jiyrma jyldyqta barymyzdyŋ baǧasyn asyryp, joǧymyzdy tauyp jatyrmyz. Elbasynyŋ nazaryndaǧy «Mädeni mūra» memlekettık baǧdarlamasy soŋǧy bes jyldyŋ ışınde oblys äkımınıŋ tıkelei aralasuymen kielı Maŋǧystau jerınde būryn-soŋdy bolyp körmegen dä­rejede ıske asyrylyp jatqanyna kuä bolyp otyrmyz. «Otpantau» tari­hi-mädeni keşenınıŋ» ıske qosyluy, Şotan batyrdyŋ 300 jyldyǧy, Er Qosaidyŋ 500 jyldyǧy, Beket atanyŋ 260 jyldyǧy, ǧalym Orazmaǧanbet Tūmaǧanbetūlynyŋ 125 jyldyǧy, İsa-Dosan bastaǧan ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ 140 jyl­dyǧy, suyrypsal­ma aqyn Qaşaǧan­nyŋ 170 jyldy­ǧy, sol siiaqty Aq­tau qalasyndaǧy qoǧam qai­ratkerı Jalau Myŋbaevtyŋ Fort-Şev­chenko qalasyndaǧy İsa-Dosan­nyŋ eskertkışterı, T.Äşımbaevqa, Ş.Esenovke, S.Mūqaşevtarǧa müsın ornatyluy, Yntymaq alaŋyna qazaq küiınıŋ düldülı Qūrmanǧazyǧa, Şoǧy batyrǧa körnektı eskertkışter tūrǧyzylǧany tolyqtai dälel bola alady. Aldaǧy jyly «Maŋǧystau oblysy­nyŋ tarih jäne mädeniet eskert­kışterınıŋ jiyntyǧy» en­si­klopediia­lyq tomdyǧy, «Seisem ata» katalogy baspadan şyǧary­la­dy, osyǧan qosa, «Jetı qaiqy» me­mo­rialdyq keşenı, Mūstafa Şo­qai jäne Nūrmūhan Jantörinnıŋ säu­lettı eskertkışterı boi köter­mek.

Bektūr Töleuǧaliev, «Qazaq gazetterı» JŞS-nyŋ Maŋǧystau oblysyndaǧy ökılı, Qazaqstannyŋ qūrmettı jurnalisı, «Ana tılı».