Kıeli Eli men Jeriniń birtutastyǵyn qorǵap, bostandyǵyn saqtap qalýda batyr qazaq halqy astyndaǵy atynyń beline, óziniń som bileginiń kúshine, alyp júreginiń túgine, boıyndaǵy bes qarýynyń aıbatyna senip, arqa súıegen. Qypshaqtardyń – qazaqtardyń qarý-jaraǵynyń aıryqsha qýatty bolyp, jaýynyń qutyn qashyrǵany, batyrlarynyń mártebe-mereıin asyrǵany tarıhtan án-jyr, dastan, ańyz bolyp, jazba eskertkishteri, qujattar arqyly bizge jetken aqıqat. Alaıda qazirgi jas urpaq ata-babalarynyń osynaý áskerı qarý-jaraqtarynyń kóptegen túriniń ataýyn da umytyp bara jatqandaı. Sol sebepti biz búgin qazaqtardyń áskerı qarý-jaraǵynyń bir shoǵyry jóninde ǵana oı tolǵamaqshymyz.
Adyrna — ógizdiń jon terisinen jasalyp, sadaq aǵashynyń eki basyn ıip ustap turatyn kerme qaıystyń ataýy. Osyndaı ıi qanǵan teriden jasalǵandyqtan, sadaq serippeli bolyp, jebesi alysqa ushady. Etnograftar adyrna túrki, mońǵol tilderindegi «adar», «adyr» sózderimen tórkindes», — deıdi.
Aıbalta – ejelgi Egıpet zamanynan beri belgili soǵys qarýy, ótkir de aıbatty. Aıbalta Orta Azııa men Qazaqstanǵa 14-15 ǵasyrda keńinen taraǵan. Onyń alǵashqy úlgileri Batys pen Shyǵystyń kóptegen elderiniń qarý-jaraǵynda ushyrasady. Qazaq ustalary aıbalta sabynyń uńǵydan óter eki jaǵyn temir qursaýmen shegelep, ony ulttyq qoshqar múıiz tárizdi oıý-órnekpen bezeıdi. Qolǵa ustaý úshin saptyń tómengi jaǵyna qaıystan búldirge baılaıdy. Aıbalta sabynyń uzyndyǵy 70-90 santımetrge deıin jetedi. Aıbaltany belge baılaıdy nemese tebinginiń astyna qystyrady.
Aımaýyt – jaýyngerler-diń (sarbazdardyń) urysqa shyǵarda oq ótpeýi, qylysh júzi batpaýy úshin ústine kıetin saýyty. Ol asyl bolattan shytyr torly etip soǵylady. Soǵylýy qıyn. Kez-kelgen batyr taýyp, kıe almaǵan urys kıimi. Aımaýyttyń shynjyr tory denege batpas úshin ishinen kıiz kebenek kıiledi.
Aldaspan – 1. Semserdiń bir túri. Jekpe-jek shaıqa- sta qoldanylatyn qarý bol-ǵandyqtan ári salmaǵynyń aýyrlyǵyna baılanysty onyń qyny bolmaıdy, batyrlar shaıqasqa qolǵa ustap shyǵady. Sol sebepti aldaspandy kúshti, qarýly batyrlar ǵana paıdalanǵan. Aldaspandy belge baılaıdy nemese ıyqqa asyp alady. Ol semser, qylyshtyń ishindegi eń asyly. Batyrlar jyrynda bir siltegende qara tasty da qaqqa bólip, qıyp túsetin aldaspandar kóp sýrettelgen.
2. Órmek jabdyǵyn da aldaspan dep ataıdy. Ol aǵashtan qylysh etip jasalady. Bul qural kilem órmegindegi tartylǵan kúze- ýdegi jipti kúzeýsiz astyńǵy jipten bólip, arqaýǵa túsirip, qaǵyp otyrý úshin qajet. Muny soǵys qarý-ymen shatastyrmaı, bilgen artyq emes.
Almas qylysh – soǵys qarýy. Bolattyń eń asylynan soǵylady. Qazaq batyrlary asynǵan bes qarýdyń biri – osy almas qylysh. Narkesken almas qylyshtyń ańyzǵa aınalǵan túri. 1861 jyly Zlotoýsta orys ınjeneri Anosov qazaqtardyń ertede paıdalanǵan almas qyly- shtarynyń óte ótkir bolý- ynyń bir syry sýarý tásilin-de, bolatty salqyn kúıinde soǵýynda ekenin anyqtap, sondaı almas qylyshtardy orys jaýyngerlerine jasa-tqan.
Aqberen – 1. Asyl bolattan japyraq torly etip soǵylǵan batyrlar saýyty. Ony qylysh kespeıdi, naıza tespeıdi, odan sadaq oǵy ótpeıdi dep sıpattaıdy.
2. Bolattan quıyp jasa-lynǵan uzyn uńǵyly shıti myltyqtyń da ataýy – aq-bergen. Mundaı myltyqtyń oǵy alysqa ushady, dál tıedi. Ári myltyqtyń salmaǵy aýyr bolady. Ony «sıraqty myltyq» dep ataýynyń syry: uńǵysynyń ush jaǵynda ashaly taıanyshy bar.
Atpa naıza – ol ári ańshylyq quraly, ári soǵys qarýy bolyp sanalady. Onyń uzyndyǵy men salmaǵy kádimgi naızadan qysqaraq, jeńil. Qazaqtar mundaı naızany jaqqa salyp atqan (laqtyrǵan). Atpa naıza joǵary paleolıt dáýi- rinde-aq qoldanylǵan. Onyń sol kezdegi ushynyń tastan, súıekten jasalǵany belgili. Atpa naızany erte-degi meksıkandyqtardyń da, brazııalyqtardyń da, papýastardyń da paıdalan- ǵandyǵy jóninde derekter bar. Ol sadaqtyń shyǵýyna negiz qalaǵan tárizdi. Tarıhta rımdikterdiń de jaıaý áskerlerin atpa naızamen qarýlandyrǵany jóninde derekter kóp. Atpa naızany búldirgesiz laqtyrǵanda 30 metrge, búldirgimen laqtyrǵanda 70 metrge jetedi. Orta ǵasyrlarda atpa naızany Eýropa men Reseı de qoldanǵan. Atpa naıza – qypshaqtardyń áskerı qarý-jaraqtarynyń eń kóne túrleriniń biri.
Asha – bul naızanyń ejelgi túri. Bolattan eki aıyr etip soǵylady. Eki aıyr tarmaǵynyń arasy 10-15 santımetr, uzyndyǵy 30-40 santımetr bolady. Sabyn qaıyńnan jasaıdy. Ashany qarsy shyqqan jaýdy shanshyp, attan qulatý úshin qoldanady. 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisinde áskerı qarý-jaraqtyń bir túri retinde sarbazdar qolyna ustap, jazalaýshy otrıadtarmen shaıqasta olarǵa qarsy alyp shyqqan.
Badana – aımaýyt, aqberen tárizdi batyrlar kıgen temir saýyt. Saqına torly etip jasaǵan. Etek-jeńiniń uzyn da, qysqa da túrleri bar. Shyǵyrshyqty kireýke saýyttyń kózine asyl temirden dóńgelek japyraq bastyrma soǵylǵan túrin «badana» nemese «badana kózdi kireýke» dep ataıdy.
Besqarý – ertede batyrlar boıyna asynǵan qarýlardyń jalpylama ataýy. Qazaqtardyń besqarýy: qamshy (doıyr), soıyl, shoqpar, naıza, jaq (sadaq). «Er qarýy – bes qarý». Soıyldyń ornyna qylysh nemese aıbalta da asynǵan. Buıda pyshaq – bul da qarý sanalady. Saby súıekten, múıizden, yrǵaı-dan jasalatyn jeteli uzyn pyshaq. Sabynyń moınyn jez, mys, kúmispen áshekeıleıdi. Osylaı jasal-ǵan pyshaqty qazaqtar «Sarymoınaq pyshaq» dep te ataıdy. Bilte (pilte) myltyq – qazaqtardyń ózderi jasaǵan, maqta biltemen ot alatyn, serippesiz myltyǵy. Onyń bir túri Máskeýdiń tarıhı murajaıynda kórneki jádiger retinde saqtaýly tur. XVI-XVIII ǵasyrlarda jońǵar basqynshylaryna qarsy shaıqasta kóp qoldanyldy, kóp jasap shyǵaryldy. Bilteli myltyqtyń eń uzyny, ári aýyry – «shamqal», eń alysqa tıetini – «kúldir mamaı» dep atalady.
Gúrzi – temir shoqpar. Ertede ol ári ań aýlaý, ári soǵys quraly bolǵan. Bul ataý parsy sózinen shyqqan. Paleolıt dáýirindegi alǵashqy adamdardyń negizgi quraly bolǵan soıyldyń kúrdeli túri. Ol salmaǵy aýyr, myqty aǵashtan jasalyp, jýan basy qolamen, keıin temirmen qaptalyp qoldanyldy. Gúrzi bertinde bılik etýdiń quralyna aınaldy.
Dýlyǵa – batyrlardyń urysqa shyǵarda basyna kıetin temirden jasalǵan bas kıimi. Dýlyǵanyń eki jaǵy men artqy etegine temir tor ilinedi. Ol adamnyń moıny men ıyǵyn tymaq tárizdi tutas jaýyp, qylysh, oqtan qorǵaıdy. Jaq – syrt túri maldyń jaq súıegine uqsas, oǵy alysqa ushatyn, kólemi sadaqtan úlken jáne serper aǵashy jýan, sadaqsha ıilgen tusy siri taspamen orap qaptalǵan soǵys qarýy. Oǵyn ýyǵy dep ataıdy. Ony «jaı» (naızaǵaı) dep atap, erekshe qasterleıdi.
Jebe – sadaq oǵynyń masaǵy. Alǵashqyda ony óte berik kremnıı tasynan, keıin qoladan, temirden jasap oqtyń ushyna qadaǵan. Temir jebeler XIX ǵasyrdyń birinshi jartysyna deıin qoldanyldy. Jaýdyń jolyna qurylatyn tikenekti temirdiń de ataýy – jebe.
Jeke aýyz – bir ǵana oqpen atylatyn myltyq. Ony bir aýyz, qandy aýyz, jezdi aýyz, beren dep te ataı beredi. Jeke aýyzdyń bólshekteriniń ataýy: qundaq, oqpan, shúrpi, shappa, sıraq. Oǵan oqty aýzynan salyp atady. Jeke aýyzdy erterekte qazaq ustalary qoldan soǵyp jasaǵan, deıdi zertteýshiler.
Jyǵa – soǵysta basqa kıetin saýyt. Tóbesi úshkir, mańdaı aldy adamnyń qasyna deıin túsip turatyn, jelke jaǵyna bir jarym qarystaı shynjyrly baýlar moıyndy aınala taǵylatyn bul bas kıimdi batyrlar, jasaqtar kıgen. Zere – ústige kıetin saýyt. Ol sadaq jebesi ótpeıtindeı etip, shynjyrlap turyp jasalady. Zereni jaýyngerler bir qabat kıimniń ústinen kıedi. Keýde tusynda júrekti sadaq oǵynan qorǵap turatyn eki bólek tabaqsha qaltqysynyń ataýy «sharaına». Bul saýyttyń zere atalýynyń sebebi: ol mys, qola, jez, kúmis tárizdi jaltyraýyq shyǵyrlardy úzbelestirý arqyly jasalady.
Zulpyqar – Shyǵysta ańyzǵa aınalǵan, kıeli, qasıetti sanalǵan qylysh. Ár halyqta ol jóninde ártúrli qyzyq áńgimeler, ańyzdar bar. Qazaq halqynda keń taraǵan ańyz-áńgimede Áziret Álige «Dúldúl» degen sáıgúlikti, «zulpyqar» degen almas qylyshty Allah Taǵalanyń ózi syıǵa tartqan dep baıandalady. Ulyq Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.) týraly qıssa-dastandarda zulpyqar jıi aıtylady. Zertteýshiler «tarıhı shyndyqta zulpyqardy Áziret Álige Muhammed (s.ǵ.s.) paıǵambar tartý etken», — deıdi.
Kóbe – kebenek syrtynan kıiletin temir saýyttyń bir túri. Onyń eki túri bar, olar bylaı jasalady: 1. Júrekti, bilekti, tizeni, ıyqty sadaqtyń oǵynan, qylyshtan qorǵaý úshin jalpaq temirden jasalady. 2. Búkil keýdeni qorǵaý úshin tyrnaq kóbesine uqsas qola, mys, altyndy qobylap, qatparlap tizip, nemese temir shynjyrlardy biriktirip, kóılek tárizdi etip jasalady.
Kóze saýyt – soǵys kıimi. Odan sadaq oǵy, naıza ushy, qylysh júzi denege ótpeıdi. Ol kóbinese bas kıim, qalqan, keýdege qaqtaǵan shar aına, bilekke, tizege jabatyny qysh qorýyshtar túrinde jasalady.
Kireýke – erte zamandaǵy soǵysta batyrlar kıgen oq ótpes saýyt. Onyń basqa saýyttardan ózindik aıyrmashylyǵy bar. Ol keýdesinde, arqasynda, bi- lek ústinde temirden nemese kózeden jasalǵan sharalarynyń (sharaına-synyń) bolýy.
Qalqan – shaıqasqanda naıza, qylysh soqqysynan, sadaq oǵynan qorǵaný úshin qolǵa ustaıtyn qural. Metall qalqandy alǵash ret b.z.b. eki myńynshy jyldarda ejelgi assırııalyqtardyń paıdalanǵany jóninde derekter bar. Buryndary tórt buryshty, dóńgelek, jarty ılındr tárizdi, júrekshe, astaýsha úlgidegi de qalqandar bolǵan. Shyǵysta kónnen, qoladan, aǵashtan, temirden jasalǵan dóńgelek qalqandar keń taraǵan. Qazaqtardyń ertedegi qarý-jaraǵynda osyn- daı dóńgelek qalqandar qol-danylǵan.
Qanjar – eki júzdi, ushy ótkir, qysqa sapty qarý. Ony bolattan soǵyp jasaıtyndyqtan ótkir, myqty bolady. VI-XII ǵasyr-larda qanjar jasaý Túrik qaǵandyǵynyń Qashqar, Bala-saǵun, Shash, Otyrar taǵy da basqa qalalarynda keńinen óristegeni jóninde derekter bar. Qazaq handyǵynda jasaqtar qanjardy yqsham qarý retinde paıdalanǵan. Qanjarǵa kúmis, altyn jalatyp, sabyn ásemdep te belge taqqan.
Qozy jaýyryn – saýyt buzýǵa arnalyp jasalǵan sadaq oǵynyń ushy (masaǵy). Ortasy qyrlanyp, eki júzdi etilip jasalady. Bolat jebe masaǵy ábden kepken emennen, samyrsynnan, qamystan jonǵan oqtyń ushyna bekitilip, atylady. Qozy jaýyryn jebeni atatyn qural-qos jaýyryn sadaq. Mundaı sadaqpen qozy jaýyryn oqty ábden jattyqqan, qarýly batyrlar, jasaqtar atqan.
Qoramsaq – sadaq oǵynyń saýyty. Ony belge baılap nemese ıyqqa asyp alady. Qalyń kónnen jasap órnekteıdi. Qoramsa ishinen eki qatar kóldeneń taspa tartady, oǵan jebelerdi qatarlaı tizedi. Oqtyń alýǵa ońaı bolýy úshin jebeniń kirisi tómen qaratylady.
Qylysh – ımek kelgen, ótkir júzdi, úshkir, shabýǵa, shanshýǵa laıyqty qarý. Ol negizinen, atty ásker qarýy bolyp sanalady. Bizdiń zamanymyzdan burynǵy eki myń jyldyqta qylyshty ár eldiń áskeri qoldanǵan. Bolat qorytý isi ıgerilgen soń Orta Azııanyń kóshpeli elderinde, Shyǵys Eýropada VIII ǵasyrda bolattan jasalǵan qylyshtar paıda boldy.
Myltyq – ań aýlaýda, soǵysta qoldanylatyn qarý. Alǵashqy myltyq dárisiniń qupııasyn arabtar qytaıdan bilip, HII ǵasyrda ony óndirip, oq-dári jasaǵan. Myltyqtyń alǵashqy túrleri qazaqtar-dyń arasynda paıda bolǵan merzimi – HV-HVII ǵasyr. Myltyqtyń shıti, bytyraly, bilteli, shúrippeli, opyrmaly, qos aýyz, jeke aýyz, kókberen, besatar tárizdi túrleri bar.
Naıza – búkil álem halyqtary ań aýlaǵanda, soǵysta qoldanady. Qadal-ǵysh, laqtyrmaly qarý. Ol paleolıt dáýirinde paıda bolyp, 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisine deıin qoldanyldy. Naıznyń áske- rı qarý retinde keń taraǵan kezi – temir ǵasyry. Qazaq batyrlary men jaýynger-leriniń de qarýy shashaqty, temirden úshkir ushy bar, uzyn naıza boldy.
Narkesken — ótkir qylyshtyń aıryqsha túri. Onyń basqa qylyshtardan ózindik aıyrmashylyǵy bar. Ol: narkeskenniń asyl bolattan eki júzdi etip jasalýy, sabynyń súıek nemese múıizden qondyrylyp, altyn, kúmis-ten bederlendirilýi. Ertede narkeskendi handar, joǵary bıliktegiler, has batyrlar ustaǵan. Handar aıryqsha syılyq retinde narkeskendi bahadúr batyrlary men qolbasshylaryna syıǵa tartyp, olardy ulyqtap otyrǵan.
Oqshantaı – oq-dári sala- tyn arnaıy qalta. Oqshan-taıdy qazaq zergerleri sapııan bylǵarydan jasap, aınalasyn shashaqtaǵan. Ol belbeýdegi shyǵyrshyqqa ilinedi.
Sadaq – jebemen atatyn qarý. Sadaqty mezolıt dáýirinen HII ǵasyrǵa deıin, keıbir halyqtar HH ǵasyrǵa deıin paıdalanyp keldi. Qarapaıym sadaqty tobylǵy, úıeńki, taǵy da basqa qatty aǵash shybyqtaryn ıip, eki ushyn qaıyspen kerip jasaıdy. Kúrdeli sadaqty syrtqy betine sińir tartylyp, ishki jaǵy múıizben qaptalyp, keıde ortasy men eki shetine súıek bastyrma qaǵyp ázirleıdi. Kúrdeli sadaqty keń qoldanylǵan aımaǵy – ejelgi Shyǵys elderi. Qazir sadaq tartyp, mergendik synasý – sporttyń bir túri.
Saýyt – bizdiń zamanymyzdan burynǵy birinshi myńjyldyqta Assırııada paıda bolyp, keıin barlyq elge taraǵan kıim deıdi zertteýshiler. Bizdiń ata-babalarymyz – saqtar da, qypshaqtar da saýyt jasaýdyń sheberi bolǵan. Qazaqta: «Aq saýyttyń jaǵasy bar, jeńi joq» degen mátel bar.
Soıyl – qol qarýy. Alyp júrýge yńǵaıly, jeńil. Uzyndyǵy 2-2,5 metr, dıametri 6-7 santımetr qatty aǵashtan jasalady. Ábden keýip, kóp ustalǵanyn «qaq soıyl» dep ataıdy.
Shoqpar – qol qarýy. Ony túrki halyqtary kóne zamannan beri qoldanyp keledi. Ol soıyldan qysqa, bas jaǵy jumyr bolady. Shoqpardyń bas jaǵyn temirmen de qaptaıdy. Bas jaǵyna qorǵasyn quıyp jasalatyn da shoqpar túrleri bar.
Maqsutbek SÚLEIMEN
